9. GENOLOGIA gr. génos = ród + lógos = nauka

• dział poetyki zajmujący się rodzajami i gatunkami literackimi

• nazwę zaproponował w okresie międzywojennym uczony francuski Philippe van Tieghem

• do nauki polskiej wprowadziła ją Stefania Skwarczyńska

• mimo nowej nazwy genologia jest jedną z najstarszych dziedzin teorii literatury, jej podstawy Arystoteles wyłożył w Poetyce

• rozważania o gatunkach literackich pojawiały się w wielu dawnych traktatach z zakresu poetyki, licznych
  w okresie renesansu, baroku i klasycyzmu

• w traktatach tych opisy poszczególnych gatunków łączyły się z reguły ze wskazaniami normatywnymi, mówiącymi, jakie warunki należy spełnić, aby nadać utworowi doskonałą postać gatunkową

• w rozprawach takich z zasady nie przedstawiano opisów wszystkich gatunków, zajmowano się jedynie tymi, które uznawano za godne kultywowania

• charakter genologii zmienił się w wieku XIX, co było w dużym stopniu następstwem dokonanej przez romantyków negacji sztywnych podziałów na rodzaje i gatunki, tak istotnych dla klasycyzmu → genologia zatraciła charakter normatywny

• do jej rozwoju przyczyniły się zwłaszcza prace Ferdinanda Brunetière, który pragnął przedstawić rozwój gatunków wg zasad darwinowskiego ewolucjonizmu; próba ta wprawdzie się nie powiodła, jej osiągnięciem było jednak uwydatnienie historycznego charakteru gatunków i dynamiki ich rozwoju

• współczesna genologia zajmuje się:

• opisem struktury i rozwoju historycznego poszczególnych gatunków

• typologią poszczególnych gatunków

• sposobem istnienia gatunku

• zasadami przekształceń gatunku

• sposobami i zakresem oddziaływania na praktykę twórczą oraz na recepcję dzieła literackiego

• genologia we współczesnym stadium rozwoju podejmuje analizy gatunku jako swoistego układu językowego

• obserwuje się zainteresowanie gatunkami funkcjonującymi w literaturze popularnej i folklorze, uwydatnia się także rolę pierwotnych, jeszcze nie rozwiniętych literacko postaci gatunku

typologia form literackich

1. to samo co genologia

2. w sensie szerszym: wszelka systematyka dzieł literackich (w tym także genologiczna) dokonywana ze względu na ich właściwości morfologiczne

• polega w szczególności na wyodrębnianiu zespołów dzieł odpowiadających pewnym ustalonym typom budowy

• ten sam wzór może podlegać rozmaitym zaszeregowaniom typologicznym, zależnie od tego, jaki typ wzorcowy brany jest pod uwagę jako zasada grupowania utworów

• w ramach wyodrębnionej grupy poszczególne rozwiązania podlegają porządkowaniu ze względu na stopień bliskości wobec zespołu cech morfologicznych uznawanych za typ

GENOLOGIA

rodzaj literacki

gatunek literacki

odmiana gatunkowa

RODZAJ LITERACKI: system ogólnych zasad budowy dzieła literackiego

• realizowany w utworach różnych okresów

• stanowiący podstawę zaliczania utworów do tej samej klasy

• podział na rodzaje literackie jest elementarnym podziałem stosowanych powszechnie w systematyzacji form literackich

• podziału na rodzaje literackie dokonuje się ze względu na pewne uniwersalne i zasadniczo pozahistoryczne wyznaczniki konstrukcji dzieł

podstawowe wyróżniki rodzajowe dotyczą:

1. sposobu uzewnętrzniania się podmiotu literackiego w obrębie utworu

2. budowy świata przedstawionego

3. budowy językowo stylistycznej

podział utrwalony w tradycji europejskiego myślenia o literaturze

1. epika

• narrator

• fabuła

• narracja

2. liryka

• podmiot liryczny

• afabularność

• monolog liryczny

dramat

• nieobecność nadrzędnego podmiotu

• akcja

• dialog

w obrębie rodzaju literackiego gatunki układają się często w większe zespoły wyodrębnione ze względu
na jakąś określoną wspólną cechę (np. liryka bezpośrednia, liryka pośrednia) ← odmiany rodzajowe

GATUNEK LITERACKI: zespół intersubiektywnie istniejących reguł, określający budowę poszczególnych dzieł literackich i różnorako przez nie aktualizowany

• działa na zasadach podobnych do gramatyki, tzn. określa sposób komponowania dzieła literackiego,
  tak jak gramatyka określa sposoby mówienia - jest więc istotnym elementem komunikacji literackiej

• gatunki literackie ulegają przeobrażeniom w toku procesu historyczno-literackiego (w zakresie struktury
  oraz pełnionej funkcji) → w trakcie tych przemian istnieją elementy niezmienne, które pozwalają identyfikować różne gatunki literackie na różnych etapach ich rozwoju

• Ferdinand Brunetière - jako pierwszy określał historyczny charakter gatunku literackiego → przeniósł
  w obręb nauki o literaturze darwinowski schemat rozwoju istot żywych: gatunek rodzi się, rośnie, osiąga doskonałość, chyli się ku upadkowi i w końcu umiera

• ewolucje historyczne gatunków literackich → wpływ różnorakich tendencji (głównie tych, które składają
  się na prąd literacki)

• niekiedy indywidualne utwory mają wpływ na rozwój gatunku literackiego → gdy oryginalna poetyka jakiegoś dzieła ma liczne kontynuacje (Upadek Camus)

• warunkiem funkcjonowania gatunku literackiego jest jego rozpoznawalność przez odbiorców, którzy mają o nim pewne wyobrażenia → przynależność dzieła do określonego gatunku jest dla odbiorcy wskazówką jak ma czytać, czego się spodziewać

• współcześnie nie ma jednej obowiązującej teorii garnku literackiego - jest ich wiele w różnych szkołach badawczych

ODMIANA GATUNKOWA: podgatunek, zespół reguł okreslających strukturę pewnych zespołów utworów funkcjonujących w obrębie gatunku literackiego

• odmiany gatunkowe kształtują się w toku rozwoju gatunków, różnicowania ich funkcji, tematyki, właściwości strukturalnych

• kryteria umożliwiające wydzielenie odmian gatunkowych są rozmaite

• tematyczne (powieść fantastyczna, psychologiczna, kryminalna)

• morfologiczne (sonet francuski, sonet włoski)

• historyczne (dramat romantyczny, dramat naturalistyczny)

• kryteria te z reguły się krzyżują

• stopień samodzielności poszczególnych odmian gatunkowych bywa rozmaity - czasem różnią się np. tylko odmiennościami tematycznymi (elegia miłosna wśród innych odmian elegii)

• podział odmian gatunkowych w obrębie danego gatunku nie jest wyczerpujący i systematyczny - w dużym stopniu zależy od jego historycznych losów

poetyka normatywna: zespół wskazań i dyrektyw, realizowany przez reprezentantów danego prądu literackiego; zasady tworzenia literatury → List do Pizonów Horacego; Poetices libri septem Scaligera; Sztuka rymotwórcza Dmochowskiego

proste formy: najbardziej elementarne postacie twórczości słownej, nie będące jeszcze twórczością w ścisłym sensie literacką, tkwiące potencjalnie w samym języku pojmowanym jako swoisty sposób działania; występowały gł. w folklorze i archaicznych etapach rozwoju literatury

intersubiektywny «dostępny więcej niż jednemu podmiotowi poznającemu»

elementy niezmienne = inwariant - podstawowy i nie podlegający przekształceniom element danej formy literackiej; występuje w powiązaniu z elementami zmiennymi, decydując o tożsamości danej formy w toku jej ewolucji historycznej, pozwalając na dokonanie jej identyfikacji

---