Organizacja przedmiotu:
egzamin
do końca października deklaracja wyboru lektur
9 bloków tematycznych
[państwo i geneza państwowości] [model państwowości] [geneza relacji państwo -społeczeństwo] [demokracja] [przemiany w państwowości polskiej po 1989 roku]
[agraryzm] [liberalizm]
Literatura [do wyboru dwie pozycje]
Daniel Bell „Kulturowe sprzeczności kapitalizmu” Warszawa 1998
Francis Fukuyama „Koniec historii” Poznań 1996
Samuel Paul Huntington „Trzecia fala demokratyzacji” Warszawa 1995
Roman Dmowski „Myśli nowoczesnego Polaka” Wrocław 1996
Jan Paweł II „Centesimus annus” Warszawa 1991 (Stulecie)
Jan Paweł II “ Laborem exercens” Lublin 1986 (Z pracy)
Zdzisław Krasnodębski „Demokracja peryferii” Warszawa 2006
Niccoló Machiavelli „Książe” Wrocław 1969
Giovanni Sartori „Teoria demokracji” Warszawa 1994
Max Weber „Polityka jako zawód i powołanie” Kraków, Warszawa 1998
Max Weber „Etyka protestancka a duch kapitalizmu” Lublin 1994
Nauka a państwo - podstawy polityczne
I. Istota państwa
1. Etymologiczna definicja państwa
Definicja państwa nie jest jednorodna. W ciągu dziejów używano różnych nazw, które odpowiadały różnym formom organizacyjnym.
a) Starożytna Gracja
Grecka myśl klasyczna (tu: Arystoteles) używała terminu polis czyli państwa-miasta.
Na polis składało się miasto oraz terytorium wiejskie.
Obywatelstwo otrzymywali wszyscy wolno urodzeni obywatele polis.
Decyzje podejmowane były przez wszystkich mężczyzn wchodzących w skład wspólnoty. Wspólnota powoływała urzędników na czas określony.
Według Arystotelesa państwo to wspólnota ludzi mająca na celu osiągniecie życia moralnie doskonałego. Wspólnota ta jest samowystarczalna. Składa się z obywateli, pomiędzy którymi można jednak zauważyć podział na rządzących i rządzonych.
Merytokracja to forma rządów gdzie władzę ma elita zdolna do jej sprawowania.
Inną formą dostrzeganą w starożytnej Grecji jest egalitaryzm czyli rządy bezwzględnej większości.
b) Starożytny Rzym
Rzymianie do określenia swojej państwowości używali terminu civitas oznaczającego gminę obywatelską, wspólnotę obywatelską.
W czasach rozwoju ustrojowego, politycznego i terytorialnego Cyceron jako pierwszy użył terminu respublica oznaczającego wspólnotę ludzką.
W okresie krańcowym państwo rzymskie określano mianem cesarstwa rzymskiego, czy też imperium. A każdy obywatel posiadał miano określane jako status romanum.
c) Średniowiecze
W średniowieczu odchodziło się od civitas i zapominało o polis.
W średniowieczu używano łacińskiej nazwy regnum na oznaczenie państwa rządzonego przez jednoosobowego władcę [monarchę, króla, księcia].
W językach narodowych oznaczało się takie państwo nazwami : terra, regne, reigne, regno czy land. Takie nazewnictwo wskazywało na doniosłe znaczenie terytorium i władania ziemią, jako czynników istotnych państwa. Ziemia była wtedy określeniem społecznym.
d) koniec XV wieku
Termin respubliki istniał w republikach włoskich, aż do połowy XIX wieku, jednak oznaczał on we Włoszech ustrój administracyjny miasta.
e) przełom XV i XVI wieku
Włochy
Pojawiła się praktyka używania terminu łacińskiego „status” i jego narodowych odpowiedników: „stato”, „lo statto” do którego upowszechnienia przyczynił się Nicolao Macchiavelli.
Termin statto oznaczał średniowieczny ustrój, państwo jako organizację polityczną, istnienie komplementarnej władzy publicznej, która działała za pomocą podsłuchu obywateli.
Dokonano podziału państwa na dwa typy :
Rzeczypospolite
Księstwa [we władaniu elity, monarchy lub władcy]
Francja
Jean Bodin napisał Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej (Les six livres de République 1576).
Najlepszym modelem Rzeczypospolitej, czy respubliki jest monarchia, gdzie władca posiada prawa nadane z bożej łaski i tylko przed Bogiem jest on odpowiedzialny. W takim państwie lud może być różnie interpretowany.
Wyznawał własny model absolutyzmu króla. Przekonywał że suwerenność to własność nad obywatelem, jest ona absolutna, ma charakter wieczny i jest niepodzielna. Najlepszym ustrojem jest monarchia. Suwerenność to władza ustawodawcza. Prawo do rozkazywania ma suweren, a ono ma być słuszne, sprawiedliwe, zgodne z prawem Bożym i prawem natury. Własność jest nakazem prawa bożego, przeciwne podatkom, bo są one kradzieżą. Tyran to uzurpator, on gwałci prawo boskie i naturalne, należy mu stawiać opór, dozwolone jest tyranobójstwo. Bodin odrzucał średniowieczny model monarchii, którego podstawą były stosunki lenne. Postulował stworzenie państwa scentralizowanego, w którym wszyscy są bezpośrednio poddanymi władcy. Władza państwowa powinna być zdaniem Bodina ograniczona prawem boskim i prawem natury, lecz nawet w przypadku nieprzestrzegania praw przez monarchę, poddanym nie przysługuje prawo oporu.
Geneza państwa
państwo powstaje zwykle w wyniku gwałtu i przemocy, przez co dokonuje się legitymizacja władzy
zanim powstanie państwo istnieją pewne formy organizacji np. rodzina.
Mówiąc o państwie Bodin posługuje się pojęciem republika " czyli sprawiedliwy rząd nad wieloma rodzinami i tym co jest im wspólne z władzą suwerenną na czele.
prawo naturalne to wrodzone każdemu z nas prawo które jest sprawiedliwe i słuszne. Jego przejawem jest wiara w Boga, miłość wobec rodziny, szacunek dla tych, którzy nań zasługują, zemstę wobec złoczyńców i sprawiedliwość wobec wszystkich.
Prawo państwowe powinno być odzwierciedleniem prawa boskiego i naturalnego.
Cały system opiera się na władzy
do stworzenia państwa potrzeba trzech rodzin.
wspólne rodzinom jest prawodawstwo, skarb (w sensie np. podatków, obrony miasta) sądownictwo (król jest władcą absolutnym wobec wszystkich poddanych równych wobec prawa).
władza suwerenna spaja państwo.
suwerenność to absolutna i trwała władza państwa, jej istota. Absolutna to nieograniczona przez nikogo z zewnątrz (np. papieża) ani wewnątrz.
Monarchia jest najlepszą rzeczpospolitą
władza znajdująca się w rękach jednej osoby gdzie łatwo określić, wyznaczyć jej prawa i obowiązki.
demokracja i arystokracja są ustrojami gorszymi (demokracja to ustrój, w którym liczba głupców przewyższa liczbą mądrych) (arystokracja - rządy grupy wykształconych i bogatych)
władza suwerenna może uczynić wszystko, nie powinna jednak łamać praw boskich. Istotą suwerenności jest moc tworzenia i znoszenia prawa (ale nie boskiego i naturalnego, lecz państwowego).
Prawo jest najwyższym przejawem suwerenności
prawo powinno być słuszne i sprawiedliwe.
akty normatywne, które pochodzą od suwerena są to ustawy
wszystkie pozostałe akty wydane przez urzędników czy parlament są edyktami
prawo musi być sprawiedliwe
prawo musi być zgodne z normami prawa boskiego i naturalnego, ale także z prawami fundamentalnymi
zakłada opór wobec władzy, która zasługuje na miano tyranii
dopuszcza ewentualny opór bierny
każda władza, nawet despotyczna pochodzi od Boga
Doktryna suwerenności
wszyscy obywatele są jednakowo poddani władzy a prawo ustanowione przez suwerena obowiązuje ich w równym stopniu
dopuszczenie do władzy mieszczaństwa
w sferach nie dotyczących kultu religijnego i dogmatów wiary Kościół powinien podlegać państwu.
f) XVI i XVII wiek
W XVI i XVII wieku na Zachodzie upowszechniły się w językach narodowych odpowiedniki łacińskiego terminu „status”, jakimi są: Staat (niem.), letat (franc.), state (ang.).
g) XIX wiek
W XIX wieku Georg Jellinek niemiecki pozytywista prawniczy. Opracował on trójelementową koncepcję państwa, definiując je jako organizację osiadłego na określonym terytorium ludu, wyposażoną w bezpośrednią władzę zwierzchnią.
Władza jest dla niego najistotniejszym czynnikiem państwowości, przedmiotem suwerenności państwa.
Rozszerzył ogólną naukę o państwie. Uważał że prawo stanowione jest ważniejsze od prawa naturalnego.
h) lata 20-te XX wieku
Upowszechniono ogólne formy państwowe, upowszechnione na podstawie najważniejszych elementów koncepcji Jellinka.
Zalicza się do nich:
terytorium
ludność
rząd (władza)
suwerenność
i) Polska
Polska państwowość dojrzewała w średniowieczu, gdyż wcześniejsze formy państwowości których prób budowy podejmowali się już Mieszko I i Bolesław Chrobry, odbywały się na bardzo małych terytoriach .
XI i XII wiek w Polsce to zjednoczona Rzeczypospolita z naleciałościami demokracji społecznej
Andrzej Frycz Modrzewski napisał De Republica emendanda (O poprawie Rzeczypospolitej, 1551).Dzieło składa się z pięciu ksiąg: De moribus (O obyczajach), De legibus (O prawach), De bello (O wojnie), De Ecclesia (O Kościele), De schola (O szkole)
W dziedzinie polityki Modrzewski postulował silną władzę centralną z elementami demokracji. Postulował zrównanie wszystkich grup społecznych (szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa) w prawach. Opowiadał się za protekcjonizmem w gospodarce, opieką państwa nad ubogimi i publicznym szkolnictwem. Domagał się ostrzejszych kar za zabójstwo
Według Modrzewskiego respublica to ustrój w którym król dzieli się władzą ze stanami. W nowej formie państwowej istotną rolę odgrywali urzędnicy.
Hugo Kołłątaj określał państwo jako wspólnotę polityczną, w którym wszyscy obywatele mają równe prawa i obowiązki. Kołłątaj postulował dziedziczność tronu, zniesienie liberum veto, ogólne opodatkowanie, zmniejszenie wpływów magnaterii, sejm gotowy, prawa dla mieszczan, wolność dla chłopstwa (zamiana pańszczyzny na czynsz).
Profesor Czesław Znamierowski (1888-1967) uważał że najlepsza jest demokracja kierowana przez elitę zdolną do sprawowania władzy. Był realistą jeśli chodzi o sprawy państwowe. Uważał, że organy władzy powinny być unormowane konstytucją. Postulował ochronę obywateli przez państwo. Uważał że naturalny jest podział społeczeństwa na rządzonych i rządzących.
Profesor Franciszek Ryszka określał państwo jako kompleks zależności pomiędzy atrybutami i zachowaniem jednostek oraz interakcjami zachodzącymi pomiędzy jednostkami a interakcjami grupowymi.
j) ze względu na światopogląd definicję państwowości można przedstawić za pomocą poglądów trzech przedstawicieli. Są nimi Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu oraz Lenin.
Arystoteles
organizacja społeczna powołana w sposób naturalny
organizacja społeczna składa się ze wszystkich obywateli
celem państwa jest realizacja dobra wspólnego
św. Tomasz z Akwinu
państwo społecznością doskonałą [societas perfecta]: samowystarczalną, samorządną i niezależną
władza jest pośrednikiem między Bogiem a obywatelami
istota władzy wynika z łaski bożej
każda władza jest władzą pochodząca od Boga, z założenia jest to system najlepszy
na czele państwa jest władza świecka i duchowna
istnieje ustrój republiki i monarchii. Najlepsza jest monarchia, bo to ona troszczy się o lud, zaś król musi przestrzegać prawa bożego i natury. Za tyrana uznawał tego, co nielegalnie zdobył władzę, przez uzurpację, symonię (kupienie urzędu)
prawo musi mieć odpowiedni cel - dobro wspólne, które utożsamia się ze szczęściem
prawo ustanawiają legalnie panujący - musi ono być promulgowane (ogłoszone)
prawo musi być sprawiedliwe
podzielił prawo na cztery typy prawa-lex: prawo wieczne (lex aeterna), prawo naturalne (lex naturalis), prawo pozytywne zwane też prawem ludzkim (lex positiva seu humana) oraz prawo Boże (lex divina). Prawo pozytywne obejmuje prawo narodów (ius gentium) i prawo poszczególnych państw (ius civile)
Włodzimierz Lenin
państwo jest machiną zapewniającą panowanie jednej klasy nad drugą.
cele państwowe można określić za pomocą centralizmu demokratycznego
Nauka o państwie
Wykład 1
- 5 -