Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
ROLA RELIGII W KSZTAŁTOWANIU SIĘ ŚWIATOPOGLĄDU MŁODZIEŻY
Jest taki moment w życiu człowieka, gdy zadaje sobie pytania: po co żyję? Kim jestem? Dokąd zmierzam? Jakie mam zadania? Czym jest świat? Jakie jest moje w nim miejsce? Chwila ta najczęściej przypada na wiek dorastania. Młody człowiek, w poszukiwaniu odpowiedzi na dręczące go pytania, korzysta ze swoich możliwości poznania na drodze rozumu, intelektu, a także innych pozazmysłowych form poznawania rzeczywistości. Poszukując odpowiedzi jedynie na drodze racjonalizmu można ich nie znaleźć lub obrać zły kierunek doskonalenia się (A. Adler, 1986).
Zdaniem Pintnera w okresie adolescencji pojawia się potrzeba ukształtowania „teorii życia”, która jest przejawem potrzeb rozwojowych i zawsze odpowiada na pytania dotyczące siebie, świata, innych, natury dobra i zła, Boga, sensu życia. Szuman określa wiek dorastania jako okres, w którym człowiek traci charakterystyczną dla wieku dziecięcego naiwność. Zmienia się jego stosunek do własnej osoby, do innych ludzi i świata. W umyśle młodego człowieka tworzą się problemy filozoficzne. Przestaje wówczas patrzeć na rzeczywistość go otaczającą z taką ufnością jak dotychczas. Zaczyna bardziej krytycznie odnosić się do dorosłych, do ich poglądów i zasad, którym dotąd był posłuszny. W umyśle powstaje świat ideałów, pragnienia, marzenia, nadzieje, które sprzyjają narodzinom wizji, dobrej, pięknej, wspaniałej rzeczywistości. W porównaniu z nią byt realny wydaje się zimny, zły, niesprawiedliwy, zupełnie obcy. W taki sposób tworzą się podwaliny światopoglądu, czyli wiedzy i przekonań o sobie i otaczającym świecie. Światopogląd zdaniem Szumana to pewna forma dostosowania się człowieka, jednocześnie jest źródłem pragnień, nadziei, radości i aktywności człowieka.
Definicja Chojnickiego określa światopogląd jako „pewien zasób wiadomości mniej lub bardziej logicznie powiązanych, w których wyrażają się sądy jakiegoś człowieka, jego własne lub przyjęte, o świecie i o zachowanie się jego w nim”. Światopoglądem chrześcijańskim można nazwać taki światopogląd, który w swych podstawowych sądach nie zawiera sądów przeciwnych nauce Chrystusa, ale przede wszystkim za priorytetowe uznaje sądy i nakazy wynikające z Ewangelii. Światopogląd - jako pewna struktura poznawcza - pełni funkcję ukierunkowującą działanie człowieka. Jest też systemem wartości według, którego dokonywana jest ocena zdarzeń, rzeczy i osób, a także kryterium hierarchizowania owych wartości. Światopogląd podlega też takim samym prawom, jak inne struktury poznawcze. Może więc wywoływać różnorodne emocje, a także uruchamiać stosowne formy działania.
Kohleberg stwierdza, że religia jest świadomą reakcją człowieka na potrzebę ostatecznego uzasadnienia moralności, tak w warstwie osądu, jak i działania, jest jednocześnie wyrazem potrzeby owego uzasadniania. Autor ukazuje ważna rolę religii jako fundamentu moralności i moralnego działania. W nawiązaniu do jego teorii rozwoju moralnego Flower opisał stadia rozwoju religijnego. Wyróżnił ich sześć.
Pierwsze stadium ukazuje Boga jako istotę posiadającą cechy fizycznej wyższości i mocy. Występuje tu moralność rozumiana jako posłuszeństwo wobec dorosłych. Posłuszeństwo oparte na przewadze dorosłych, płynącej z ich fizycznej dominacji nad dzieckiem.
Drugi etap rozwoju to uznawanie, że relacje z Bogiem są rodzajem swoistej wymiany. Obowiązuje przy tym zasada swoistej „równości”. Podobnie jest z rozwojem moralnym, który opiera się przede wszystkim na odczuciu sprawiedliwej wymiany dóbr.
Trzecie stadium ujawnia relacje miłości do Boga. Bóg jest traktowany jako Przyjaciel, Osoba bliska. Rodzi się przekonanie, że Bóg dzięki swojej miłości czyni człowieka nie tylko szczęśliwym, ale dobrym i prawym. Na tym etapie rozwoju moralności człowiek spełnia nakazy moralne zgodnie z oczekiwaniami innych.
Czwarte stadium poszerza spojrzenia człowieka na Boga jako dawcę natury, Bóg spostrzegany jest jako źródło ładu i porządku w systemie społecznym, do którego należy.
Stadium piąte to postrzeganie Boga jako Tego, który podtrzymuje i wspiera człowieka w jego autonomicznym działaniu, przede wszystkim moralnym. Człowiek jest postrzegany jako ktoś współdziałający z Bogiem w dziele tworzenia. W rozwoju moralnym na tym etapie odkrywane są prawa osoby ludzkiej, sprawiedliwa społeczność to taka, która respektuje indywidualny rozwój i szczęście jednostki.
Szósty i ostatni etap rozwoju religijnego odznacza się uznawaniem Boga jako najwyższej wartości i podporządkowaniem Jemu całego życia. Człowiek przekracza ludzką perspektywę i kieruje się tylko ku Bogu. Moralność to działanie oparte na świadomym wyborze wartości, do których się dąży i które się ceni. Dla tych wartości człowiek gotów jest poświęcić nawet własne życie.
Badacze rozwoju moralnego i religijnego podkreślają, że poziom moralności i wiary staje się ważnym czynnikiem określającym jakość przystosowania się człowieka do wymagań środowiska społecznego. Wymagania te są coraz bardziej złożone i niekiedy sprzeczne. Aby normy moralne miały moc autorytetu, zdolnego do kierowania ludzkim postępowaniem, muszą dotyczyć wszystkich ludzi i obowiązywać stale. Powszechnie przyjmuje się, że normy etyczne zawarte są przede wszystkim w Dekalogu, którego źródłem i fundamentem jest Bóg. Dla ludzi religijnych normy te mają charakter niepodważalny.
Rozwój religijny gwarantuje więc określoną jakość rozwoju moralnego. Relacja ta nie jest symetryczna: rozwój moralny nie gwarantuje rozwoju religijnego. Działanie człowieka niezgodnie z jego systemem wartości czy światopoglądem, powoduje stan wewnętrznego chaosu domagając się zlikwidowania go. Człowiek wytwarza wiele mechanizmów obronnych, które opanowują lęk, poczucie winy i dają pozorny spokój wewnętrzny. Jednak jeżeli te mechanizmy są nadmiernie rozbudowane, mogą działać też destruktywnie, m.in. ograniczać człowieka w jego podmiotowości. Decyzje, działania, wybory nie są wówczas wolne - kieruje nimi strach, obawa, lęk, poczucie winy. W ten sposób dochodzi do wewnętrznego zniewolenia osoby, wynikającego z działań sprzecznych z uznawanymi wartościami i normami.
Religia nie tylko zachęca człowieka do rozwoju sumienia, ale także zobowiązuje go do tego i daje szansę wyzwolenia się ze strachu, lęku, poczucia winy, daje szansę świadomej zmiany, a nie hamowania swoich przekonań i zachowań moralnych. Daje również usprawiedliwienie i możliwość zadośćuczynienia za popełnione zło. Religia zachęca człowieka do zmiany, do działania na rzecz rozwoju wewnętrznej harmonii, dając jednocześnie wskazówki, jak to czynić.
Odpowiedzi na postawione we wstępie pytania: po co żyję? kim jestem? dokąd zmierzam? młody człowiek powinien szukać właśnie w religii. Ona nie tylko pomoże mu znaleźć swoje miejsce i cel w życiu, ale także pokaże drogę w jaki sposób osiągnąć wewnętrzną równowagę, spokój. Wskaże również właściwy kierunek doskonalenia się na drodze rozumu, a także pozazmysłowych form poznawania rzeczywistości.
Literatura cytowana
Ostrowska K., W poszukiwaniu wartości. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1998