BAROK
Nazwa i czas trwania epoki:
Nazwa epoki wywodzi się z architektury oraz sztuk plastycznych. Samo pojęcie „barok” pochodzi prawdopodobnie z języka portugalskiego (barocco0 lub hiszpańskiego, gdzie słowo baruecco oznaczało w języku jubilerskim perłę o nieregularnym kształcie. Barok najwcześniej narodził się we Włoszech w połowie XVI wieku. Dominował w Europie przez niemal cały XVII wiek. W Polsce epoka ta trwa od końca XV wieku do połowy XVIII wieku.
Cechy światopoglądu epoki:
charakterystyczne dla epoki metafizyczne niepokoje związane z kryzysem światopoglądu renesansowego i ideałów humanistycznych, ze świadomością krótkości ludzkiego istnienia, marności spraw ludzkich w obliczu wieczności,
kontrreformacja, czyli ruch w łonie Kościoła katolickiego, będący odpowiedzią na reformację, a mający prowadzić do jego odnowienia i wzmocnienia. Program ten opracował sobór trydencki w latach 1545-1563. Ze zjawiskiem kontrreformacji związane są prześladowania innowierców i przetaczające się przez Europę wojny religijne,
typowym dla kultury polskiej zjawiskiem jest sarmatyzm. Od wieku XVI aż po rozbiory pojęcie to opisywało polską obyczajowość i kulturę. Była to ideologia polskiej szlachty, która swych przodków widziała w bitnym ludzie wschodniego pochodzenia – Sarmatach. Ten rycerski rodowód szlachty zaważył na wzorcach osobowych, z którymi się identyfikowała, a także na interpretacji historii i pełnionej w niej roli. Fundamentami sarmatyzmu były:
przekonanie o wartości demokracji szlacheckiej i związanych z nią swobód, poczucia wolności jednostki;
przekonanie o własnej wartości i wyższoci nad innymi narodami;
patriotyzm łączony z ideą całkowitego poświęcenia dla dobra ojczyzny; obrona granic widziana też w perspektywie obrony wiary (koncepcja antemurale christianitatis – przedmurza chrześcijaństwa);
wzorzec osobowy Polaka-Sarmaty jako dzielnego rycerza, patrioty i spadkobiercy walecznych przodków.
Sztuka:
Najbardziej znamienne cechy baroku we wszystkich odmianach i dziedzinach sztuki to:
monumentalizm;
pogłębienie perspektywy;
operowanie kontrastami i światłem;
wydobywanie ekspresji, emocji, dramatyczności;
iluzjonizm, stwarzanie wrażenia trójwymiarowości;
dążenie do syntezy sztuk;
ozdobność, szokowanie, zaskakiwanie.
U podstaw estetyki barokowej legło przekonanie o subiektywizmie pojęcia piękna. Stwierdzono, że nie można zdefiniować piękna, gdyż zależy ono od gustów odbiorców. Przyjęcie takiego stanowiska przez artystów pozwoliło wprowadzić na teren sztuki brzydotę jako pełnoprawny środek ekspresji. Naturalizm, kontrast, iluzjonizm, alegoryczność to główne cechy barkowego malarstwa. Tematyka obrazów: sceny mistyczne i martyrologiczne (nagminnie, z przerażającą wręcz wiernością przedstawiano sceny męczeństwa), rozwinęło się także malarstwo portretowe i pejzażowe.
Barokowi rzeźbiarze przedstawiali głównie postacie mitologiczne i postacie świętych. Oddawali ruch, napięcie, przemianę, dynamizm postaci, jej indywidualizm, nie stronili od elementów brzydoty.
Cechy barokowej architektury to przede wszystkim wielkość, monumentalizm budowli, obfitość zdobień, zwłaszcza kolumn, często spiralnie skręconych. Architekturę świecką reprezentowały pałace ozdobione attykami, wielkimi okuciami. Wnętrza dekorowano stiukami, rzeźbami obrazami.
Racjonalizm:
Przedstawicielem tej filozofii jest Kartezjusz – francuski filozof i matematyk. Jego filozofia stała się klasycznym wyrazem nowożytnego racjonalizmu i stanowi jeden z punktów zwrotnych w dziejach myśli europejskiej. Uznając pewność własnego myślenia za podstawę wiedzy, Kartezjusz sformułował słynne stwierdzenie: „Cogito ergo sum” (myślę, więc jestem). Kartezjusz szukał odpowiedzi na pytanie, jakie są właściwości Boga, duszy i ciała.
Mistycyzm:
Przedstawicielem tej filozofii jest Blaise Pascal – francuski matematyk, fizyk, pisarz i filozof. Głosił zasadę rozdziału między rozumem i wiarą. Twierdził, że teologia istnieje poza nauką i nie dopuszcza rozumowania ani postępu wiedzy w tym zakresie, gdyż opiera się na prawdzie objawionej. Człowiek nie może rozumowo dowieść istnienia bądź nieistnienia Boga, musi przyjąć „na wiarę” jedną z tych dwu możliwości (zakład Pascala). Cała ludzka „godność spoczywa w myśli” – oświadcza Pascal- wprowadzając słynną metaforę człowieka jako „myślącej trzciny”.