BAROK
[PORT. BAROCCO – „NIEOSZLIFOWANA CZARNA PERŁA”]
NAZWA I RAMY CZASOWE
Nazwa to przeciwieństwo estetyki, miała oznaczać odniesienie do przeciwstawnych, kontrastowych wartości. Może oznaczać nadmiar, przepych, bogactwo w sztuce.Trwał od końca XVI wieku do połowy wieku XVIII. Epoka dionizyjska, mroczna, tajemnicza. Najdłuższa po średniowieczu epoka historyczno-literacka. / W Polsce: lata 20. XVII w. do roku 1764, w którym koronowano Stanisława Augusta Poniws
PRĄDY FILOZOFICZNE
KONTRREFORMACJA – trend stanowiący opozycję wobec reformacji i tolerancji religijnej. Kościół umacnia swoją pozycję w Europie na mocy postanowień Soboru Trydenckiego (1563) w celu umocnienia pozycji Kościoła, zapobieganie herezji. Pozytywne skutki to: oczyszczenie wiary elementów heretycznych i niemoralnych. Negatywne: szerzy się nietolerancja religijna, prześladowania innowierców, płoną stosy, powstaje indeks ksiąg zakazanych, duchowieństwo przeprowadza reformę szkolnictwa (działalność Zakonu Jezuitów), ograniczając wolność myśli i słowa rozwiniętą w renesansie. Kościół narzuca dogmaty religijne.
SARMATYZM – polska ideologia o szczególnym (sarmackim) pochodzeniu szlachty polskiej. Przypisywano im wiele wspaniałych cech charakteru, np. dumę, waleczność, męstwo, praworządność, patriotyzm. Głęboki kult swojskości, rodzinności i tradycji. Wiązało się to także z izolowaniem innych stanów, negacja wszystkiego, co nowe i obce. Nie dopuszczali do żadnych zmian i reform, tradycjonalizm, konserwatyzm, wierni byli religii katolickiej, doskonale znali swoje prawa. Charakteryzowało ich także: warcholstwo (awanturnik, prywata, pijactwo), megalomania, ksenofobia.
MEGALOMANIA - przesadne przekonanie o swojej wartości; postawa charakteryzująca się przecenianiem własnej wartości, swoich zasług, wysokie mniemanie o sobie; wyniosłość, zarozumiałość, pycha, mania wielkości.
KSENOFOBIA - niechętny, wrogi stosunek do cudzoziemców i cudzoziemszczyzny.
SZTUKA BAROKU
MALARSTWO: naturalizm, klasycyzm, bujna zmysłowość, głębokie uduchowienie, zachwyt nad pięknem świata, mistyczne uniesienia, nie miało wzbudzać refleksji – miało wzbudzać zachwyt i zdumienie; kontrast, światłocień, tematyka erotyczna – ujęcie przyrody, ludzkiego ciała, emocji, tytuły mitologiczne, biblijne, motyw brzydoty, alegoria i symbol. Dużą rolę odgrywały biblijne przypowieści o marności świata, kruchości ludzkiego życia. [Przedstawiciele: Caravaggio – „Głowa Meduzy”, „Kosz z owocami”, Rubens – „Cuda św. Ignacego Loyoli”, „Portret księcia Leny”, Van Dyck – „Portret Karola I”, „Wenus w kuźni Wulkana”, Rembrandt – „Lekcja anatomii dr. Tulpa”, autoportret].
ARCHITEKTURA: monumentalność, dynamika, przepych, bogactwo dekoracji, ornamentyka, pałace z dziedzińcem i ogrodem, budowa na układzie elipy, sztuka projektowania ogrodów, świątynie sakralne miały ukazywać potęgę katolicyzmu, wprowadzenie nieregularnych krzywizn, dążenie do wywołania efektu zaskoczenia.
RZEŹBA: silna ekspresja, dynamizm postaci, sceny grupowe (motywy mitologiczne), delikatne i pełne wyrazu dzieła, pomniki, nagrobki, posągi, patos, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy. [Przedstawiciele: Melchiore Caffa – „Ekstaza św. Katarzyny Sieneńskiej”, Gian Lorenzo Bernini – „Apollo i Dafne”].
MANIERYZM - kierunek w sztuce w okresie późnego renesansu i wczesnego baroku (XV-XVI w.) zalecający tworzenie bez wzoru naturalnego, na podstawie wyobraźni. Narodził się on jako delikatny sprzeciw wobec surowych zasad malarskich renesansu.
FILOZOFIA BAROKU
FILOZOFIA PASCALA: rozum ludzki nie jest w stanie pojąć nieskończoności, tylko wiara może zapewnić człowiekowi szczęście, tragizm człowieka polega na tym, że jako jedyne stworzenie ma rozum, lecz i tak nie umie odpowiedzieć na nurtujące go pytania o sensie życia, istota człowieczeństwa to samoświadomość, człowiek jako „trzcina myśląca” – trzcina podlega żywiołom, łatwo się jej pozbyć, siłą człowieka jako trzciny jest rozum.
ZAKŁAD PASCALA – polega na konieczności wyboru między założeniem, że Bóg istnieje, a negacją tej tezy. Wybierając wiarę, w razie wygranej, możemy wygrać wszystko, a w razie przegranej – nic nie stracimy. Dlatego powinniśmy uwierzyć, mimo braku racjonalnych argumentów.
FILOZOFIA KARTEZJUSZA:
- PIERWSZA ZASADA FILOZOFII: „COGITO ERGO SUM” [„Myślę, więc jestem”],
- myślenie = istnienie, myślenie to kwintesencja życia, istnienia,
- myślenie prowadzi do prawy, a rozum jest największą wartością poznawczą,
- rozum jest po to, aby motywować wątpienie, a więc zadajemy pytania,
- nawiązanie do archetypu filozofii,
- istota człowieczeństwa to umiejętność rozumowania,
- twórca nowożytnego racjonalizmu [łac. ratio – rozum]
SPIRYTUALIZM (TERESA Z AVILA, ŚW. JAN OD KRZYŻA): prawdziwa rzeczywistość ma charakter duchowy, a świat materialny jest tylko przejawem ducha.
NATURALIZM (TOMASZ HOBBES): jednostką i zbiorowością rządzą te same prawa, co światem natury.
PANTEIZM (BARUCH SPINOZA) – negowanie opozycji ducha i materii, utożsamianie Boga z naturą.
NURTY W POEZJI BAROKU
KONCEPTYZM – główny nurt w literaturze baroku, zwłaszcza w poezji; wywodzi się od słowa koncept (=pomysł). Polegał na stosowaniu przez poetów wymyślnych, zaskakujących konceptów, których funkcją było zadziwienie, zaskoczenie odbiorcy. Im lepszy koncept, tym lepszy efekt. W tym celu stosowano wymyślne środki stylistyczne, takie jak:
paradoks - sformułowanie zaskakujące swoją treścią, na pozór bez sensu, sprzeczne z logiką – lecz po przemyśleniu ujawniające nieoczekiwaną prawdę.
kontrast – zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo fragmentów wypowiedzi (zazwyczaj zdań), którym często towarzyszą: paralelizm składniowy, powtórzenia i antonim
antyteza - zestawienie sprzecznych znaczeniowo wyrażeń lub wypowiedzeń w celu zaskoczenia, zdziwienia, wywołania refleksji
hiperbola – wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiegoś zjawiska,
anafora – powtórzenie wyrazu/zwrotu na początku wersów,
epifora – powtórzenie wyrazu/zwrotu na końcu wersów,
peryfraza - zastąpienie konkretnej nazwy czegoś przez charakterystykę, opis lub metaforę; omówienie,
gradacja – stopniowanie; uwydatnienie coraz mocniejszego znaczenia czegoś,
elipsa - opuszczenie w zdaniu wyrazu lub wyrazów domyślnych w szerszym kontekście,
wykrzyknienie - część mowy wyrażająca pewne stany emocjonalne, np. wzruszenie (oh!), rozkazy (stop!), naśladująca dźwięki (łup!); wykrzyknik; wyraz gwałtownych emocji,
oksymoron - to prosty paradoks, połączenie dwóch sprzecznych wyrazów, np. gorący mróz, śliczny brzydal, żywy trup.
inwersja - niezwykły, „powykręcany” i poprzestawiany szyk (kolejność) wyrazów w zdaniu, np. których każdy, póki żyw, niech, jeśli chce, zażyje.
brzydota – stała się środkiem ekspresji, prawdziwym i silnie działającym sposobem przekazywania bólu, opisu rozkładu ciała, cierpienia,
puenta - krótkie, często dowcipne, podsumowanie jakiejś wypowiedzi lub utworu literackiego; nadaje mu szczególny sens.
Inaczej MARINIZM - styl w literaturze barokowej, charakteryzujący się bardzo efektowną formą, nadużywaniem różnorodnych środków stylistycznych (nazwa od nazwiska włoskiego poety G. Marina.
B. GŁÓWNE NURTY W POEZJI:
1) POEZJA METAFIZYCZNA: ma zakorzenienie w metafizycznej filozofii Pascara i podejmuje tematykę powiązaną z motywem vanitas, czyli z przemijaniem, śmiercią, kruchością, ludzkiego życia. Jest poważna i filozoficzno-refleksyjna; podejmuje kwestie zbawienia i rozdarcia człowieka między siłami dobra i zła (opozycja Bóg – szatan) [Daniel Naborowski, Mikołaj Sęp Szarzyński].
2) POEZJA ŚWIATOWYCH ROZKOSZY: nawiązuje do libertynizmu i hedonizmu, podejmuje odważna tematykę erotyczną, miłosną, szokuje, chwali rozkosze ziemskiego życia, nawiązuje do postawy epikurystycznej [Jan Andrzej Morsztyn].
3) POEZJA DWORSKA: powstawała na dworach, w pałacach królewskich, magnackich, tworzona przez dworzan, wykwintnie wykształconych, obytych w świecie, nawiązująca do wzorców angielskich czy francuskich [Jan Andrzej Morsztyn].
4) POEZJA ZIEMIAŃSKA: nawiązywała do tradycji sarmackich, do zycia w zgodzie z tradycją polską, szlachecką; powstawała z dala od światowych dworów, w zaciszu wiejskich dworków; nawiązywała do renesansowego ideału życia ziemiańskiego [Wacław Potocki].
6. KIERUNKI W LITERATURZE EUROPEJSKIEJ
A. MARINIZM:
- zadziwienie, zaszokowanie odbiorców konceptem; puenta,
- najczęściej poruszane tematy to miłość, śmierć (przy pomocy kontrastów),
- kwestionowanie renesansowego ideału piękna (ma ono charakter subiektywny),
- koncept, bogactwo słownictwa, oryginalność, wielość środków stylistycznych,
- brak głębi w przedstawianiu uczuć ludzkich,
- podstawą konceptu było najczęściej wyrażanie zmysłowe, które pobudzało intelekt do kreowania poetyckich wizji, nie naśladowano rzeczywistości, lecz odzwierciedlano postrzeganie jej przez poetę.* sensualizm – pogląd filozoficzny, gdzie wiedza o rzeczywistości jest wynikiem wyrażeń zmysłowych (człowiek postrzega świat za pomocą zmysłów).
B. GONGORYZM:
- nazwa od hiszpańskiego poety Luisa de Gógora,
- zaszokowanie odbiorcy skomplikowaną konstrukcją składniową i metafizyczną, poezja naszpikowana aluzjami do mitologii,C. MANIERYZM (XVI w., Włochy):
- bogactwo dekoracyjności, wyrafinowana forma, ekspresja, uczucia,
- wprowadzał wątki fantastyczne,
- koncept, operowanie puentą.
MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI – SONETY
„SONET IV: O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”
- życie ukazane jest jako wojna człowieka z pokusami, światem ziemskim,
- liryka bezpośrednia, „ja” liryczne, zwrotu do adresata; adresatem jest Bóg,
- człowiek to istota rozdarta między Bogiem a szatanem,
- szatan jest „panem”, po drugiej stronie jest Bóg,
- jest to MODLITWA POETYCKA!,
- we własny sposób ukazuje życie filozoficznie,
- uwydatnia, hiperbolizuje dramat ludzkiego życia, podkreśla, że człowiek stoi przed wyborem,
- funkcja ekspresywna – wykrzyknienie: emocje,
- antyteza: „Pokój/bojowanie”,
- elipsa: „Pokój/szczęśliwość”,
- peryfraza: „On srogi ciemności
Hetman i świata łakome marności”
- kontekst: manicheizm – światopogląd zakładający, że światem rządzą dwie siły: dobro i zło, a człowiek skazany jest na dokonanie wyboru.
- kontrast: spokojne szczęście – cierpienie i walka,
- podmiot liryczny to „rycerz” idący na wojnę, zmierzający do celu, osiągnie go tylko wtedy, gdy będzie przy nim Bóg, trzeba mu się oddać, aby odnieść ostateczne zwycięstwo.
„SONET V: O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”
- miłość cielesna zostaje jako bezwartościowa z powodu swojej nietrwałości i niestałości,
- miłość fizyczna nie zaspokaja człowieka, jego pragnień,
- miłość ludzka jest ulotna, nietrwała,
- ważne są także uczucia, sfera sacrum,
- prawdziwa miłość to pożądanie ciała w sensie fizycznym, jak również darzenie uczuciem,
- charakter refleksyjny,
- dobra materialne „zawodzą dusze człowieka”,
- oparcia i ratunku, ukojenia, należy szukać w Bogu („Ciebie”),
- określa Boga jako „wieczną i prawą piękność”, gdy go nie ma, wszystko jest bez sensu,
- tylko jedyny Absolut będzie w stanie zakończyć spór między pragnieniami ciała a poszukiwaniami duszy,
- antyteza: „utworzone ciało (…) zawodzi duszę”,
- wyliczenie, hiperbola: „złoto, sceptr, sława, rozkosz”,
- powtórzenie, antyteza: „I nie miłować ciężko, i miłować”,
- inwersja: „bycia naszego”,
- hiperbola: „wieczna i prawej piękności”.
BAROKOWA POEZJA LINGWISTYCZNA: polega na wspaniałym i pomysłowym władaniu językiem, a także odkrywaniu jego możliwości; poezja ta uwydatnia bogactwo języka.
PARALELIZM SKŁADNIOWY - polega na podobieństwie w budowie kolejnych, następujących po sobie zdań lub wersów, a także elementów kompozycyjnych tekstu.
JAN ANDRZEJ MORSZTYN
- jego twórczość przypada na lata przed zainteresowaniem polityką,
- nie wydawał swoich wierszy drukiem, krążyły w odpisach, ale były dość znane wśród arystokracji,
- przekładał z języków obcych,
- nie był zwolennikiem kultu starożytności, wzorował się na G. Marino
- był reprezentantem nurtu dworskiego, hołdował zachodnim wzorcom, preferował kosmopolityzm (ojczyzną człowieka jest cały świat) szczególnie w stroju i obyczaju, „międzynarodowość” to postawa ta łączyła się z lekceważeniem kultury rodzimej [jeszcze: Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn].
„O SWEJ PANNIE”:
- „ja” liryczne,
- podmiot liryczny jest zakochany w kobiecie, wychwala wygląd ukochanej,
- skupia się na jej zaletach, szczególnie jej twarzy i szyi,
- delikatność, piękność, wrażliwość, gładkość, wdzięki urok,
- tematyka miłosna, erotyk; wiersz miłosny, pochwalny
- nagromadzenie anafor; metafory, porównania, wyliczenie: „marmur, mleko, łabęć, perła, śnieg, lilije”,
- zastosowanie gradacji (biel: od białej do najbielszej),
- wiersz zakończony puentą.
„DO TRUPA”
- liryka bezpośrednia, zwrotu do adresata,
- „ja” liryczne,
- tematyka miłosna, erotyk,
- podmiot liryczny przyrównuje się do trupa,
- podmiot liryczny jest nieszczęśliwie zakochany,
- nieszczęśliwa miłość jest przyrównana do śmierci,
- pojawia się motyw śmierci i miłości – charakterystyczne dla baroku,
- ukazane są różnice między zakochanym a nieboszczykiem,
- typowa budowa sonetu, zakończony puentą,
- anafory: „Ty”,
- metafory: „mam rozum łańcuchem powity” .
WACŁAW POTOCKI – „ZBYTKI POLSKIE”
dawniej ZBYTKI: nieszkodliwe żarty, komfortowe warunki życia, coś, co zaspokaja wygórowane potrzeby, nadmiar, przesada.
- krytyka wewnętrznej sytuacji naszego kraju,
- pytanie otwierające utwór skłania odbiorcę utworu do refleksji i zmusza do samodzielnego zastanowienia się nad sytuacją panującą w Polsce,
- odpowiedź na to pytanie ma wydźwięk negatywny,
- podmiot liryczny posądza szlachtę polską o materializm, nadmierne przywiązanie do dób materialnych,
- uważa, że szlachta nie była bezinteresowna, za pomoc ojczyźnie oczekiwała zapłaty,
- szlachcice nie byli przykładnymi obywatelami,
- przepych, bogactwo – to ma dla nich znaczenie,
- są egoistyczni, nie dbają o dobro ojczyzny.
- szlachta nie przywiązywała wagi do wartości niematerialnych, nie czerpała wiedzy z Pisma Świętego,
- gdyby walczyła z miłość do swojej ojczyzny, a nie z nadziei czerpania z tego korzyści, sytuacja kraju znacznie by się zmieniła – oczywiście na lepsze,
- podkreśla nadmiar bezużytecznych bogactw,
- przez swój egoizm nie dostrzegają, w jak trudnej sytuacji znajduje się Polska, bagatelizują problemy,
- wylicza poszczególne wady szlachty, która myśli przede wszystkim o wystawnym życiu, a nie o narastającym w Rzeczpospolitej chaosie,
- zabawy, rozrywki, drogie stroje i wszelkiego rodzaju „zbytki” przesłaniają obywatelom szlacheckim wartości takie, jak ojczyzna i dobro wspólne,
- żyją w dobrobycie, kiedy prawdziwi obywatele, żołnierze, są gotowi walczyć na śmierć i życie,
- Potocki pokazuje zatem, że Rzeczpospolita ginie na oczach rozbawionej szlachty, magnaterii i książąt,
- szlachta nie dostrzega zbliżającej się katastrofy, a jej podejście może doprowadzić do upadku państwa.Utwór możemy podzielić na trzy części. Każda z nich poświęcona jest innej tematyce. Pierwsza obejmuje siedemnaście wersów i jest naganą skierowaną pod adresem rozrzutnej szlachty. Podmiot liryczny przywołuje obrazy przesadnie zdobionych karet, wystrojonej służby. Kobiety najbardziej dbają o perły i „dyjamenty”. Szlachta uwielbia suto zakrapiane alkoholem zabawy odbywające się w rytm wspaniałej muzyki. Wszystko to tworzy wizję przesadnego przepychu. Chęć zaimponowania innym wspanialszą karetą, czy też bardziej wystawnym przyjęciem negatywnie odbija się na ojczyźnie.
Druga część składa się z zaledwie trzech wersów (od 18 do 20). Poświęcona jest sytuacji politycznej, w której znalazła się Rzeczpospolita. Podmiot liryczny bezpośrednio podkreśla podkreśla jej schyłek. Granice się zwężają, wojsko nie jest dobrze opłacane ani wyposażone. To znacznie osłabia pozycję Polski względem rosnących w potęgę państw sąsiadujących.
Ostatnia, trzecia część to wersy od 21 do 28. Zawarta jest w niej krytyka postawy, którą przejawia szlachta. Wszystkie ich bogactwa „pogasną, jako w wodzie utopione świece”. Jednak oni wydają się nie mieć świadomości tego, że dobra doczesne przemijają. Podmiot liryczny kwituje to w bardzo ironiczny sposób: „Przynajmniej, kiedy się tak w świeckie rzeczy wdadzą, / Porzuciwszy niebieskie, niechaj o nich radzą, / Żeby dzieciom zostały,żeby w nich spokojnie / Dożyli, niechaj myślą z pogany o wojnie…” To jasne, że całe ich życie ogranicza się do dorobku materialnego. Sprawy doczesne wyparły z ich życia prawdziwe wartości, takie jak Bóg i ojczyzna, o którą trzeba dbać.
„Zbytki polskie” to doskonały przykład liryki patriotycznej. Wacław Potocki krytykuje krótkowzroczność szlachty, która jest zbyt pochłonięta korzystaniem ze swoich dobytków, by dostrzec w jak ciężkiej sytuacji znalazła się Rzeczpospolita. Utwór stanowi nawiązanie do renesansowych przedstawień dobrych i złych obywateli. Próżniactwo i przepych szlachty sytuują ją w tej drugiej kategorii.
_________________________________________________________________________________
/ wypracowania24.pl
JAN CHRYZOSTOM PASEK – „PAMIĘTNIKI”
- dzieło obejmuje lata 1655-1696, podzielone na dwie części: do 1666 r. – życie żołnierskie, do 1688 r. – życie ziemiańskie,
- pierwsza część: wojna szwedzka, wyprawa do Danii, pod dowództwem Czarnieckiego, wyprawie moskiewskiej i udziale w tłumieniu rokoszu Lubomirskiego. Autor posłużył się tutaj metodą kronikarską, wiernie relacjonując nie tylko wydarzenia, w których sam brał czynny udział, ale również prezentując szerokie tło historyczne,
- druga część: zostaje tu opisany typowy dla warunków XVII-wiecznej Rzeczypospolitej żywot ziemiański płynący w trosce o zdobycie majątku i stateczne gospodarowanie. Pasek opisuje pierwsze lata spędzone na nabytym po wojnach gospodarstwie, a więc m.in. poszukiwania żony i konflikty z sąsiadami,
- wiele uwagi zostało poświęconej stale pogłębiającej się więzi narratora z naturą i jego zainteresowaniu sprawami gospodarskimi, które ostatecznie dają mu poczucie błogiego ustatkowania i szczęścia. Pod względem formalnym ta część tekstu rysuje się niezwykle interesująco dzięki znakomitemu odmalowaniu kolorytu językowego współczesnej Paskowi prowincji, bogatego w makaronizmy (zapożyczenia – nie zawsze trafne – z języków obcych)
- podział stylów na retoryczny oraz potoczny (anegdoty, humorystyczne stwierdzenia),
- ukazana wizja świata daleka jest od obiektywizmu, który zastąpiony zostaje indywidualnym spojrzeniem połączonym z fragmentami oceniającymi (np. postrzeganie ucisku chłopów jako czegoś naturalnego, gorąca pochwała Stefana Czarnieckiego itp.),
- wartościowe informacje historyczne oraz typowe dla epoki zwyczaje,
- źródło wiadomości na temat siedemnastowiecznego sarmatyzmu,
- alter ego autora; zapalczywy awanturnik, porywczy, niestroniący od pijatyk,
- przedstawiciel stanu szlacheckiego,
- styl gawędziarski – opisy scen batalistycznych i epizodu fabularne, barwny, plastyczny, zawiera liczne anegdoty, metafory, porównania, humor,
- styl erudycyjny – fragmenty kronikarskie, przytoczenia mowy, listy, skomplikowana składnia, liczne aluzje mitologiczne, makaronizmy (zapożyczenia z języków obcych).
KRONIKA - dzieło historyczne, które opisuje wydarzenia w porządku chronologicznym. Obejmuje jedynie zapis wydarzeń, bez wyjaśniania ich związków przyczynowych. Bywa zaopatrzona w komentarz autorski.
PAMIĘTNIK - utwór literacki, w którym autor przedstawia wydarzenia, w których sam bram udział, zazwyczaj interpretując je i opisując towarzyszące im uczucia.
SATYRA - utwór literacki ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, obyczaje, stosunki społeczne itp; utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu. Głównym narzędziem satyry jest komizm, a także karykatura i groteska.