POWTÓRKA Z BAROKU
Zapowiedź: XVI w.; Barok w Polsce: od I połowa XVII w. do I połowy XVIII w.
Znamienne wydarzenia:
wojny z Kozakami
wojny z Tatarami
potop szwedzki
W okresie baroku państwo polskie zostało osłabione pod względem gospodarczym i politycznym. Osłabła także władza królewska. Szlachta domagała się przywilejów, co spowodowało większy wyzysk chłopów. Powstał konflikt między stanami.
Kościół zdobył w państwie rolę dominującą. Znowu ludzie zaczęli bardziej przejmować się życiem po śmierci. Pojawia się kontrreformacja, zanika tolerancja religijna. W 1658 roku uchwalono ustawę głoszącą, że innowierców należy wygnać. Zamykano szkoły i drukarnie arianów. Wprowadzono cenzurę - wszystkie książki były cenzurowane.
Sarmatyzm - szlachta chciała móc wywyższać się tym, że ma przodków aż w starożytności. Szlachcice mówili, że ich przodkami byli Sarmaci (ludzie ci słynęli z tego, że byli waleczni i dobrzy). Sarmata w XVII wieku to szlachcic niewykształcony, wrogi wobec osób z zagranicy, zabobonny i nietolerancyjny.
Nazwa barok wzięła się prawdopodobnie od słowa „barokko”, co oznacza drogocenną perłę. Charakterystyczną cechą baroku jest przerost formy nad treścią.
Kolorami, które były charakterystyczne dla baroku to purpura i złoto - oznaczały bogactwo.
W baroku wykształciły się dwa nurty:
dworski - Jan Andrzej Morsztyn, Jan Chryzostom Pasek, Daniel Naborowski
obywatelski - Wacław Potocki
„Pamiętniki” Jan Chryzostom Pasek
Pasek pobierał nauki w kolegium jezuickim. Słynął z pieniactwa. Pod koniec życia mieszkał na wsi. Zmarł w 1701 roku.
W swoich „Pamiętnikach” Pasek zastosował makaronizmy, tzn. wtrącenia do polskiego języka wyrażeń z innych języków. U Paska są to zwroty łacińskie.
* * *
Wiersze Jana Andrzeja Morsztyna
Morsztyn był arianem i w XVII wieku musiał przejść na katolicyzm, gdyż nie chciał być wygnany. Swoje wiersze tworzył dla siebie, a nie do publikacji.
Dwa zbiory jego wierszy:
„Lutnia”
„Kanikuła albo Psia Gwiazda”
„Do trupa” (sonet)
Podmiot liryczny to osoba zwracająca się do osoby nieżyjącej. Jest to człowiek nieszczęśliwie zakochany. W pierwszych dwóch zwrotkach autor pokazał podobieństwa między kimś martwym, a kimś nieszczęśliwie zakochanym. Natomiast w trzeciej i czwartej zwrotce podkreślone są różnice między wspomnianymi personami. Osoba mówiąc twierdzi, że lepiej jest umrzeć, niż być nieszczęśliwie zakochanym.
Środki stylistyczne: hiperbola (przesada), koncept (pomysł), kontrast (chętnie używany przez poetów barokowych zabieg - antyteza), anafora (powtórzenia), wyliczenia.
„O sobie”
Treść utworu wyrażona jest w ostatnim wersie - dlatego zastosowano przerost formy nad treścią. Podmiot liryczny jest zakochany w Katarzynie i cierpi. Porównuje swoją miłość do różnych wielkich rzeczy.
„Niestatek”
Utwór mówi o tym, że kobieta jest zmienna. Tutaj też zastosowano przerost formy nad treścią. Zmienność kobiety porównana jest do wielkich czynów i rzeczy.
„Nagrobek Perlisi”
Utwór jest trenem skierowanym do psa. Mowa w nim jest o psie o imieniu Perła. Opisana została jako najdoskonalsza istota.
* * *
Wiersze Wacława Potockiego
Wacław Potocki prawie całe życie gospodarował na roli. Brał udział w sejmikach, interesował się swoim krajem. Był zwolennikiem tolerancji religijnej. Był arianem, jego żona też była arianką. Byli oni prześladowani za swoją religię, więc niechętnie przeszli na katolicyzm.
„Pospolite ruszenie”
Potocki w utworze krytykuje polską szlachtę i przytacza historyjkę, w której mowa jest o tym, że gdy trzeba bronić kraju w nocy, szlachcie nie chce się wstać z łóżek. Mimo że są budzeni, mówią, iż wolą spać, niż się budzić nocą.
„Nierządem Polska stoi”
Utwór mówi o tym, że co roku w Polsce wydawanych jest tak wiele praw, że autor porównuje je do kalendarzy. Wspomniane jest także, że gdyby ktoś wstał z grobu i zobaczył, jak wyglądają rządy w Polsce, uciekłby.
„Zbytki polskie”
Na początku utworu postawione jest pytanie „O czymże Polska myśli i we dnie i w nocy?”. Później podmiot liryczny stara się na nie odpowiedzieć. Mówi, że szlachta polska wydaje zbyt dużo pieniędzy na zbyteczne rzeczy, a za mało przeznacza na wojska.
„Transakcja wojny chocimskiej”
Utwór zaczyna się inwokacją. W czwartej części utworu, autor przytacza argumenty przemawiające za tym, by bronić ojczyzny przed wrogiem. Nie są to „suche” argumenty, Potocki „wchodzi” na ambicje szlachty.
* * *
Wiersze Daniela Naborowskiego
Daniel Naborowski był przedstawicielem obu nurtów występujących w baroku. Pisywał głównie utwory obywatelskie. Był człowiekiem bardzo wykształconym: studiował medycynę w Brazylii, prawo w Orleanie i pobierał nauki mechaniczne u Galileusza.
„Marność”
Utwór mówi o tym, że ludzie lubią i obcują z tym, co przemija. Autor poucza, by to, co się robi, robić zgodnie z wolą bożą.
„Krótkość żywota”
Utwór mówi o przemijaniu, o tym, że życie ludzkie jest niczym na przestrzeni wieków.
„Cnota grunt wszystkiemu”
W utworze autor zastosował przerost formy nad treścią. Wylicza, że wszystko przemija i tylko sama sława i cnota pozostaną. Autor mówi, że jeśli ktoś umiera pozbawiony cnoty, to nic po nim nie zostanie, gdyż rzeczy materialne są niczym. W utworze zawarte jest przesłanie, iż jedyna rzecz trwała to cnota i sława z niej płynąca.
„Do Anny”
Tematem utworu jest miłość podmiotu lirycznego do Anny.
* * *
Komedia - wywodzi się od słowa „komos” - wesoły orszak. Znana była już w starożytności i rozwijała się równolegle z tragedią, która była bardziej popularna. Najwybitniejszymi komediopisarzami starożytnymi byli Plant i Terencjusz. W XVI wieku bardzo popularna była komedia dell'arte. Charakteryzowała się tym, że aktorzy na scenie improwizowali. Stała postacie to kolumbina i harlekin.
„Świętoszek” Molier
Za czasów Moliera czytanie i wystawianie „Świętoszka” było karalne.
Świętoszek = dewot - człowiek fałszywie pobożny, inny synonim „świętoszka” to „bigot”.
Tartufe
Domownicy mają różne opinie o Tartuf'ie. Pani Parnell i Orgon wychwalają go, natomiast pozostali mówią o nim źle: dziad, płaz, szarogęsi się, obłudny, fałszywy, bezczelny, pełen tupetu, pazerny, ma słabość do kobiet.
Doryna
Jedna z bystrzejszych postaci w utworze. Ona najbardziej zdaje sobie sprawę z obłudy Tartufe'a.
Tematy:
Jakie zjawiska społeczne, polityczne, religijne wpłynęły na kulturę epoki?
Społeczno-polityczne: wojny z Kozakami; wojny z Tatarami; potop szwedzki; osłabienie władzy królewskiej; konflikt między stanami. Religijne: sobór trydencki, kontrreformacja.
Który z pisarzy baroku ukazywał codzienne życie szlachty, a który życie dworskie?
Kto podejmował w swej twórczości problemy społeczno polityczne (W. Potocki), religijne, a kto - egzystencjalne (D. Naborowski, J. Ch. Pasek)?