Psychologiczny aspekt starzenia się.

Psychologicznie starzenie się jest problemem bardzo złożonym i o tym nie trzeba nikogo

przekonywać. Nie zawsze jednak zdajemy sobie sprawę jak duży jest udział tego

psychologicznego czynnika w przebiegu całego procesu starzenia się i w jak dużym stopniu

wpływa on na ogólny obraz starości w każdym, indywidualnym przypadku. Podkreślam w

każdym indywidualnym przypadku, ponieważ od tego właśnie chcę zacząć. Częstym bowiem

błędem jaki robimy (my, to znaczy społeczeństwo), ale i co gorsza – ludzie zajmujący się

problematyką gerontologiczną teoretycznie i praktycznie, jest traktowanie ludzi starych jako

jednorodnej grupy. Jest to konsekwencja przede wszystkim etykietowania, naznaczania

społecznego, do którego nierzadko dołącza się, czy też raczej jest częścią składową

geriatryzm. Nie można przecenić rozmiarów szkód jakie wyrządza człowiekowi staremu takie

podejście. Uzurpując sobie bowiem prawo do wiedzy o tym jaki on jest i czego potrzebuje

traktujemy go przedmiotowo, czyniąc go niejako obiektem naszej „obróbki” – medycznej,

socjalnej, psychologicznej. Staramy się go otoczyć opieką, nie sprawdzając czy jej potrzebuje

i czy takiej właśnie jaką mu dajemy potrzebuje najbardziej. Staramy się zaspokoić jego

potrzeby – takie, jakie one są w naszym wyobrażeniu, nie sprawdzając (bo i po co; przecież

wiemy jaki jest człowiek stary i czego potrzebuje) czy rzeczywiście są one takie, a nie inne. I

często nasza pomoc- niejednokrotnie bardzo poważna, w którą wkładamy wiele wysiłku

angażując też określone środki materialne trafia obok. Problem ten jest szczególnie wyraźny

w opiece instytucjonalnej, ale nie tylko.

Tymczasem należy zdać sobie sprawę z tego, że nie ma grupy wiekowej bardziej

zróżnicowanej aniżeli grupa ludzi w podeszłym wieku. Na określone, uwarunkowane

genetycznie, biologicznie predyspozycje nakłada się przecież cały ogromny bagaż

indywidualnych, niepowtarzalnych w każdym przypadku doświadczeń życiowych. Na

szczęście coraz powszechniejsze jest spojrzenie na starość i starzenie się z perspektywy life –

span, co oznacza traktowanie starości jako kolejnego etapu rozwojowego, z określonymi,

indywidualnymi zadaniami rozwojowymi. A zadania te są w tym okresie życia bardzo

poważne, po części wspólne większości ludzi starych, choć ich rozwiązywanie jest już sprawą

bardzo indywidualną. Najpoważniejsze problemy związane są z rozlicznymi stratami jakie

dotykają ludzi starych, statystycznie rzecz biorąc, częściej aniżeli ludzi młodszych. Straty te

mają charakter zarówno społeczny, psychologiczny (emocjonalny), jak i materialny. Jest to

więc strata pracy (w związku z przejściem na emeryturę), z czym wiąże się bezpośrednio

utrata pozycji społecznej, znaczenia, ograniczenie kontaktów. Są to też straty o charakterze

psychologicznym; odchodzą, często ostatecznie, osoby bliskie i najbliższe, usamodzielniają

się dzieci, trzeba, w związku z mniejszą wydolnością fizyczną zmienić schematy aktywności,

zagospodarować całe mnóstwo wolnego czasu, którego przedtem brakowało itd. Po przejściu

na emeryturę pogarsza się też najczęściej sytuacja materialna, co pociąga za sobą kolejne

ograniczenia, inaczej mówiąc utratę poprzednich możliwości. Biorąc to wszystko (i tylko to)

pod uwagę można by się zadziwić jak człowiek stary jest w stanie sobie z tym poradzić. A

radzi sobie. Radzi sobie właśnie dzięki temu, że zachował zdolności rozwojowe, że ma

większe rezerwy adaptacyjne niż dotychczas sądzono, że jego sprawność intelektualna

pozostaje średnio na poziomie nie upośledzającym normalnego funkcjonowania, a sprawność

fizyczna również często jest na dobrym poziomie do późnych lat. Dla przykładu; procesy

otępienne występujące w stopniu uniemożliwiającym samodzielne funkcjonowanie dotykają

zaledwie (choć może aż) około 6% populacji ludzi starych.

Wydaje się to niewiarygodne, ale okazuje się, że w grupie ludzi starych rzadziej pojawiają

się różnego rodzaju zaburzenia psychiczne, aniżeli w innych grupach wiekowych. Dotyczy to

między innymi zaburzeń nerwicowych i zaburzeń osobowości, których jest tu mniej. Nieco

częściej zaś mamy u ludzi starych do czynienia z zaburzeniami depresyjnymi o charakterze

przede wszystkim reaktywnym, ale jest to po części spowodowane zbyt późnym

diagnozowaniem przez lekarzy pierwszych symptomów depresji. W konsekwencji mamy też

nieco zwiększoną liczbę samobójstw w tej grupie wiekowej, co dotyczy przede wszystkim

mężczyzn. Proporcje te jednak współcześnie ulegają ciągłym zmianom, w związku między

innymi ze wzrostem ilości samobójstw w grupie dorosłych, zwłaszcza w średniej i późnej

dorosłości.

Jednym z problemów, o których w ostatnim czasie mówi się częściej w związku z ogólnymi

tendencjami w tym zakresie, jest przemoc stosowana wobec ludzi w podeszłym wieku.

Zarejestrowanej przemocy podlega około 5-6% ludzi starych. Wydaje się jednak, że skala

zjawiska jest o wiele większa, ponieważ z różnych względów część przypadków przemocy

(zwłaszcza jeżeli jest to przemoc doznawana od rodziny) jest wręcz przez człowieka starego

ukrywana. A właśnie przemoc w rodzinie jest tu najczęstsza (współmałżonek: 58%

przypadków przemocy, dzieci: 24%). Wśród form przemocy stosowanej wobec ludzi starych

wymienia się najczęściej: przemoc fizyczną, finansową, przemoc przez zaniedbanie, oraz

przemoc seksualną i psychologiczną. W ostatnim czasie, jak wynika z badań

przeprowadzanych w ramach prac dyplomowych jakie prowadzę, pojawił się nowy rodzaj

przemocy stosowany przez dorosłe dzieci wobec swoich rodziców, a jest to zmuszanie do

żebractwa. Nie chcę komentować tego zjawiska, bowiem każdy komentarz wydaje się tu

wręcz nie na miejscu.

Podsumowując; okres starości, tak jak pozostałe okresy rozwojowe posiada swoją

specyfikę, która ogranicza się przede wszystkim do rodzaju zadań rozwojowych stojących

przed ludźmi w tym okresie życia. Jednakże sposób rozwiązywania tych zadań ma charakter

całkowicie indywidualny i ażeby efektywnie pomagać należy każdorazowo rozpocząć od

wnikliwej diagnozy danego przypadku. Należy jednocześnie zdać sobie sprawę, że sytuacja

ludzi starych w naszym kraju jest wyjątkowo trudna, głównie dlatego, że brakuje nam, o czym

z pewnością była tu mowa efektywnych mechanizmów systemowych w opiece nad

człowiekiem starym. W konsekwencji, jak wynika choćby z moich badań, poczucie jakości

życia ludzi w podeszłym wieku w Polsce jest niskie. I tak w badaniach z roku 1989 (na

słuchaczach Uniwersytetu Trzeciego Wieku) wynik ogólny skali LSI-W (Bigot) wyniósł 8,93

pkt. Na 16 możliwych, podczas kiedy w angielskich badaniach autora skali podobna grupa

badanych uzyskała 10,99 pkt. Co gorsza, powtórzyłam swoje badania na analogicznej grupie

w 1996 roku, uzyskując średni wynik 6,79 punktów. I obawiam się, że obecnie wynik ten nie

byłby lepszy.

Bibliografia:

Bottomley, JenniferM. (1996), Crime and Violence Against the Elderly, Section on Geriatrics,

American Physical Therapy Association, vol.3, no.2.

Cichocka, M. (1995), Psychologiczne determinanty pomocy psychologicznej dla człowieka

starego, (w:) Elementy psychologii klinicznej, tom IV. Poznań: Wydaw. Nauk. UAM.

Krzymiński, S. (1993), Zaburzenia psychiczne wieku podeszłego, Warszawa:PZWL.

Lemer, R.M., Hultsh, D. (1983), Human Development. A Life-Span Perspective, U.S. of

America: Mc Graw-Hill, Inc

Starzenie się człowieka - przyczyny

Gerontologia zajmuje się zjawiskiem starzenia się człowieka. W naukach biologicznych wyróżnić można trzy zjawiska, o których można powiedzieć, że są połączone z przemijaniem ludzkiego życia.

a) długowieczność, która rozumiana w kategoriach czasu, ukazuje, że człowiek ma szansę przeżyć swoje życie w warunkach optymalnych.

b) starzenie się człowieka, na tym etapie dochodzi do różnych nieprawidłowości związanych z funkcjonowaniem organizmu.

c) śmierć, to wydarzenie kończące życie ludzkie. Śmierć wcale nie musi być związana ze starzeniem, jednakże prawdopodobieństwo wzrasta razem z wiekiem człowieka.

Starzenie się to naturalny proces obniżania się wraz z wiekiem aktywności biologicznej organizmu, śmierć natomiast która wieńczy starzenie się człowieka jest nieuchronna. Podczas procesu starzenia się zachodzą przemiany kataboliczne, które przeważają anaboliczne. Organizm człowieka nie zdąża z procesami regeneracji zniszczonych tkanek oraz komórek, wykazuje z wiekiem poważniejsze zmiany regresyjne. Starzenie jest uwarunkowane biologicznie poprzez procesy fizjologiczne zachodzące na poziomie tkanki, komórki czy też narządu oraz poprzez czynniki genetyczne. Na proces związany ze starzeniem się wpływają czynniki o charakterze społecznym i psychologicznym, które mają znaczny wpływ na życie emocjonalne oraz duchowe człowieka oraz na jego osobowość.

Teorie starzenia :

a) Teoria stochastyczna - Mówi o tym, że podczas życia następuje nagromadzenie się przypadkowo tworzących się uszkodzeń w DNA oraz białkach. Podczas tego procesu następuje znaczne osłabienie życiowych funkcji komórek, narządów , tkanek, a także całego organizmu człowieka.

b) Teoria rozwojowa - Mówi o tym, że starzenie organizmu jest następnym etapem procesu rozwoju oraz dojrzewania organizmu człowieka. Mówi się, że proces ten związany jest ze zmianami, do których dochodzi wraz z wiekiem w nerwowym, odpornościowym oraz hormonalnym układzie.

c) Teoria genowa inaczej zwana teorią programowego starzenia - Mówi o tym, że w genach istnieją zakodowane wiadomości, które są odpowiedzialne za płynne zmniejszanie aktywności życiowej w komórkach, w konsekwencji śmierci. Za teorią przewijają się genetyczne uwarunkowania choroby, które przebiegają z przyspieszonym starzeniem: tak zwana progeria czyli zespół Hutchinsona-Guillforda oraz zespół Wernera.

Teoria tak zwanych wolnych rodników mówi, że indukują one w organizmie przeobrażenia w makrocząsteczkach komórek. Wolne rodniki to cząsteczki lub atomy posiadające jeden elektron na powłoce zewnętrznej elektronowej. Powoduje on bardzo dużą aktywność cząsteczek, które pragną oddać ów elektron, i łączą się wraz z cząsteczkami DNA, lipidów, białek czy też węglowodanów. W wyniku czego dochodzi do zmiany w makrocząsteczkach komórek, co w konsekwencji prowadzi do nieprawidłowości w działaniu komórek i występowaniu starczych zmian, a ostatecznie do śmierci.

Czas życia ludzkiego przez wieki zmienił się diametralnie. Na podstawie źródeł dostępnych uważa się, iż człowiek sprzed pięciu tysięcy żył około dwudziestu lat. Człowiek współcześnie żyje o połowę dłużej. Na początku roku 1900 w USA średnio mężczyzna żył 48 lat, a kobieta 51. W roku 1996 średnia wieku w przypadku mężczyzn wynosiła 72 lata oraz 79 u kobiet. Obecnie zauważa się w wielu krajach starzenie społeczeństw. Według Organizacji Narodów Zjednoczonych mówi się o społeczeństwie w kategoriach - stare, jeżeli ponad 7 procent ogółu ludności, skończyło 65 lat. W zgodzie z tym, kontynent Europejski jest obecnie w populacji światowej najstarszy. Ponad 10 procent ludności na całym świecie ma 60 lub więcej lat. Wszelkie prognozy na ten temat mówią o postępującym wzroście liczby ludności w tym wieku. Mówi się, że do roku 2050 wiek 60 lat będzie miała przekroczony co piąta osoba. Równocześnie obserwuje się także wzrost liczby populacji, która przekroczyła 90 rok życia.

Organizm ludzki zbudowany jest z bardzo licznych komórek, które w trakcie swojego życia ciągle są wymieniane. W miarę jak upływa człowiekowi lat wymiana staje się dużo wolniejsza do tego stopnia, że liczba komórek ulega redukcji. Podczas życia człowieka na jego komórki działają różne czynniki, niektóre z nich są wolnymi rodnikami, pasożytami, promieniowaniem ultrafioletowym, i tym podobne, te czynniki uszkadzają komórki. Jest to starzenie się biologiczne.

Wszystkie komórki ulegają zestarzeniu i naturalnej śmierci. Czas ich życia jest specyficzny i charakterystyczny dla określonego typu i każdego gatunku komórek. Długość życia danego gatunku jest zależna od "limitu Hayflicka". Śmierć komórek w ludzkim organizmie, jest uzależniona od warunków genetycznych, a na życie każdej z komórek składa się wiele okresów. Od pewnego momentu komórka podlega apoptozie, czyli tak zwanej programowej śmierci. Niektóre komórki są poddawane apoptozie w okresie płodowym, na przykład niektóre dzieci rodzą się nie posiadając błon pławnych między palcami, chociaż powinny występować u każdego zdrowego dziecka podczas okresu wewnątrzmacicznego. Do apoptozy może dojść także w zaatakowanych komórkach przez wirusy, lub komórkach niepełnowartościowych lub wadliwych i mówi się, że jest to zjawisko korzystne dla ludzkiego organizmu. Brak wspominanego mechanizmu może doprowadzić do niekontrolowanego dzielenia się jak na przykład w komórkach nowotworowych.

Cechy charakteryzujące starzenie się:

a.) utrata sił oraz wytrzymałości fizycznej

b.) pogorszenie widzenia - soczewki stają się grubsze i cięższe. Jest to przyczyną upośledzenia widzenia przedmiotów bliskich. Pierwszymi zauważalnymi zmianami mogą być między innymi: trudności z czytaniem liter drukowanych, na przykład gazet. U 190 osób pomiędzy rokiem 65 a 70 występuje dalekowzroczność, zaś u połowy tych osób może rozwijać się katarakta.

c.) gorsza pamięć krótkotrwała

d.) nadmierne owłosienie występujące w przewodach nosowych oraz słuchowych

e.) upośledzenie w obrębie słuchu, u 1/3 ludności powyżej 65 roku życia początek tego upośledzenia oraz tempo jego narastania wykazuje różnice indywidualne. Bardzo często przyczyną niedosłuchu może być u starszych ludzi blokowanie kanału słuchowego woskowiną.

f.) malejąca zdolność do rozpoznawania zapachów, a także zwiększenie trudności rozpoznawania czterech podstawowych smaków: słodkiego, słonego, kwaśnego i gorzkiego.

g.) zmniejszenie masy kośćca, cecha ta pojawia się pomiędzy 55 i 75 rokiem życia. Podczas tego okresu może dojść do ubytków w tkance kostnej, łącznej i w masie mięśniowej. Dochodzi do zmniejszenia się także całkowitej objętości wody w organizmie.

h.) zmianie podlega także wysokość ciała w centymetrach. Zarówno u kobiet jak i mężczyzn ma to związek z osłabieniem grup mięśniowych oraz zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa. Ponad 10 procent kobiet powyżej 50 roku życia ma duże problemy z osteoporozą, która uszkadza strukturę kości i powoduje garbienie i obniżenie wzrostu.

i.) zmiana w układzie szkieletowo - mięśniowym u ludzi po 50 roku życia. W konsekwencji dochodzi do utraty tkanki kostnej. Intensywniejszy proces przebiega u kobiet niż mężczyzn. Dochodzi do osteoporozy. Wraz z wiekiem bardziej bolą stawy, słabną mięśnie, kości łatwiej się łamią.

j.) starzenie skóry - pierwszym tego objawem może być suchość spowodowana utratą zdolności zatrzymywania i wiązania wody w naskórku człowieka. Pojawia się utrata elastyczności w skórze, pojawiają się pierwsze zmarszczki mimiczne wokół ust i oczu. Naskórek ulega zmianie, staje się dużo cieńszy i bardziej szorstki. Na skutek różnorodnego wydzielania melaniny zdarzają się liczne plamy w brązowym kolorze w miejscach często odkrywanych. Pojawia się problem z krążeniem, naczynia włosowate stają się kruche. Następuje utrata tłuszczowej tkanki w podskórnej warstwie. Te zmiany sprawiają, że skóra jest bardziej pomarszczona i obwisła. Łysienie.

k.)menopauza i andropauza U kobiet pojawia się brak zdolności rozmnażania od 40 roku życia. W przypadku zdrowych mężczyzn jest inaczej, oni zachowują tę funkcję do starości. Starzenie kobiet charakteryzuje się większą gwałtownością niż w przypadku mężczyzn.

l.) zmiany biochemiczne w organizmie oraz degeneracja fizjologiczna o charakterze postępującym we wszystkich typach komórek, tkanek i we wszystkich narządach.

m.) podatność na choroby

n.) pojawiające się różnice w układzie naczyniowo - sercowym. Dotyczą one wewnętrznej błony mniejszych i większych tętnic i naczyń włosowatych. Stają się one grubsze, przez co dochodzi do zwężenia, w konsekwencji zmniejszeniu ulega światło tętnic i są przez to dużo sztywniejsze. Pojawiają się problemy z ukrwieniem, co powoduje zmiany w obszarach bardzo oddalonych od serca, szczególnie w stopach i podudziach. Dochodzi w nich do wielu przebarwień skórnych, owrzodzeń, zaników. Charakterystyczne dla osób starszych jest to, że nogi i ręce na skutek utrudnionego krążenia częściej ulegają ziębnięciu. U starszych ludzi z genetycznymi predyspozycjami oraz pod wpływem zewnętrznych czynników, takich jak palenie tytoniu czy też niewłaściwa dieta, może dojść do tak zwanych zmian miażdżycowych. Zmiany te mogą doprowadzić do śmierci, na przykład z powodu zawału serca, dusznicy bolesnej czy udaru mózgu. Z upływem lat dostrzega się częstsze zmiany w żyłach, które z czasem ulegają rozszerzaniu i zwiotczeniu, co w konsekwencji może prowadzić do wystąpienia hemoroidów i żylaków.

o.) zmiany zachodzące w układzie odpornościowym. Układ odpornościowy staje się wolniejszy i dużo mniej czujny. Można zaobserwować spadek zdolności limfocytów B do produkowania przeciwciał. Zwiększa się produkcja przeciwciał nakierowanych przeciwko białkom własnego pochodzenia i również nasila się ryzyko chorób wywołanych przez autoimmunoagresję, na przykład zapalenie stawów reumatoidalne, choroby degeneracyjne, toczeń rumieniowaty. Ryzyko nasila się wraz z wiekiem człowieka.

p.) zmiany zachodzące w układzie hormonalnym. Pojawiają się wraz z wiekiem i można zaobserwować stopniowe zmniejszenie się poziomu hormonów tarczycy, DEA, wzrostu, insuliny, androgenów, testosteronu, melatoniny, aldosteronu. Układ hormonalny z wiekiem słabnie i wolniej reaguje na zmiany zachodzące w środowisku. U osób w podeszłym wieku występuje zaburzenie snu, zmianie ulega jego czas trwania i długość poszczególnych faz.

r.) zachodzące zmiany w układzie pokarmowym, ściany jelit i inne warstwy stają się dużo cieńsze. Jelito traci swoją elastyczność, w konsekwencji prowadzi to do zmniejszenia się perystaltyki jelit, oraz częściej dochodzi do zaparć. Do zmian zalicza się skład bakteryjnej flory. Występują zmniejszone wydzielania gruczołów żołądkowych i ślinowych, na przykład starcza niedokwaśność, która jest powodowana obniżeniem wydzielanego kwasu solnego.

s.) kurczenie nerek. Zjawisko to pojawia się w granicach 30 i 80 rok u życia, wówczas nerki tracą do 50 procent swojej wydolności.

t.) zmiany zachodzące w układzie nerwowym w przebiegu procesów starzenia dochodzi do minimalizowania masy mózgowej, dotyczy ona zawartości płynu, a także poszczególnych komórek. Najsilniejszemu kurczeniu ulegają płaty czołowe, które odpowiedzialne są za procesy myślowe. Następstwem tego są kłopoty z koncentrowaniem się na danej czynności oraz zmniejszeniem zdolności skupienia się na dwu lub więcej rzeczach jednocześnie. Zaobserwować można zmiany w hipokampie, narządzie odpowiedzialnym za powstawanie oraz przywoływanie wspomnień. Zmniejsza się liczba komunikacji między komórkami nerwowymi. Zachodzi starzenie się komórek glejowych, obniżona jest sprawność receptorów, wydłużeniu ulega czas reakcji i zmniejsza się szybkość dowolnych ruchów. U osób w podeszłym wieku częściej pojawiają się zaburzenia psychiczne na przykład depresja oraz zaburzenia świadomości, choroba Alzheimera oraz otępienie.

Innym zjawiskiem jest starzenie się psychiczne człowieka.

To zmiany, do których dochodzi dzięki mijającemu czasowi, w osobowości, w duchowym i emocjonalnym życiu człowieka. Jest ono związane ze zmianami o charakterze biologicznym, które zachodzą w całym organizmie, a przede wszystkim w mózgu. Wiele z zaburzeń związanych z fizjologią pracy mózgu, powoduje różnorodne psychologiczne objawy starzenia się człowieka. Są nimi:

a.) słabnięcia funkcji postrzegania

b.) utrudnia kontaktu ze światem zewnętrznym poprzez osłabienie pracy słuchu oraz wzroku

c.) zaburzenia krótkotrwałych systemów pamięci oraz większy wpływ na czynniki rozpraszające i spowolnianie czasu reakcji sprawiają, iż człowiek w podeszłym wieku dużo gorzej asymiluje sobie nowe wiadomości.

d.) zostaje zmniejszona zdolność do przystosowania się do zachodzących zmian w dalszym lub bliższym otoczeniu człowieka.

e.) pojawienie się trudności w funkcjonowaniu intelektualnym po roku 60.

Starzenie społeczne

Na starzenie społeczne człowieka wpływa postawa jaką przyjmuje on w stosunku do swojego okresu w życiu w którym się znajduje.

Wyróżniamy dwie zasadnicze postawy psychiczne procesu starzenia się:

a.) realizowany przez ludzi, którzy całe życie porównują do przeszłości i poddają krytyce wszystko oraz wszystkich. Ich trudny charakter nie zachęca młodych ludzi do pomocy im, charakteryzuje ich smutek i samotność.

b.) drudzy to świadomi swoich wad i ograniczeń ludzie w podeszłym wieku, próbują w tym czasie odszukać swoją drugą młodość.

Na spowolnienie procesu starzenia się wpływają następujące czynniki:

a.) aktywność ruchowa to znaczy podejmowanie wysiłku fizycznego, dzięki spacerom, marszom, wyprawom turystycznym pieszym lub rowerowym itp. W wieku podeszłym spowolniona jest przemiana materii co prowadzi do popadania w otyłość oraz chorób takie jak: miażdżyca, cukrzyca, choroby krążenia, zwyrodnienia w układzie kostnym.

b.) właściwa dieta u osób w podeszłym wieku widać wszelkie niedobory witamin, białek, soli mineralnych - niewłaściwa dieta lub zaburzenia wchłaniania będące wynikiem chorób przewodu pokarmowego, czy też przyjmowaniem niektórych leków. Do najczęstszych błędów w żywieniu należą: przyjmowanie nadmiernej liczby tłuszczy zwierzęcych oraz cukrów. Zapominając o ważnym składniku diety jakim są warzywa i owoce.

c.) brak uzależnień, nie stosowanie leków, wolność od palenia tytoniu, picia alkoholu gdyż zwiększają one ryzyko występowania chorób nowotworowych, zwiększają ciśnienie w krwi, zwężają naczynia krwionośne, prowadzą do niewydolności płuc oraz zaburzeń w funkcjonowaniu serca, nerek, powodują stany depresyjne.

Śmierć

Z łaciny mors to stan cechujący się brakiem oznak jakiegokolwiek życia, spowodowany zachwianiem w sposób nieodwracalny równowagi funkcjonalnej organizmu i załamania organizacji wewnętrznej ustroju. Śmierć człowieka stwierdzana jest się w chwili nieodwracalnego i całkowitego uszkodzenia pnia mózgowego. W medycynie ten stan określa się podwójną linią ciągłą elektroencefalografu. Stan tak zwanej śmierci klinicznej daje pewną możliwość przywrócenia człowieka do życia dzięki reanimacji.

Poza śmiercią organizmu można wyróżnić śmierć:

a.) śmierć niektórych organów na przykład śmierć kory mózgowej, śmierć serca, nerek czy wątroby.

b.) śmierć tkanek

c.) śmierć komórek

wyróżnia się następujące rodzaje śmierci ze względu na czynniki powodujące:

a.) śmierć fizjologiczna występuje za przyczyną procesów starzenia,

b.) śmierć naturalna

c.) śmierć ekologiczna występuje pod wpływem działania niekorzystnych czynników środowiskowych, między innymi chorób, głodu, ataków drapieżników, katastrof naturalnych lub zmian w klimacie.

d.) śmierć bardzo powolna powodów choroby, śmierć następuje w czasie trwania choroby i poprzedzona jest agonią.

e.) śmierć nagła występuje na skutek urazu, na przykład wypadek komunikacyjny.

Rozpoznanie wystąpienia zgonu dzielmy na:

1. znamiona niepewne: pozbawienie oddechu, tętna, bladość i oziębienie skóry.

2. znamiona pewne: stężenie pośmiertne, plamy opadowe, gnicie ciała.

W Polsce najczęściej występującą przyczyną powodująca śmiertelność są poważne choroby serca, kolejną choroby nowotworowe. W Stanach Zjednoczonych w roku 2002 główną przyczyną śmiertelności były choroby serca.

Psychologia i śmierci

W psychologii wyróżnia się fazy psychicznego procesu umierania:

a.) zaprzeczenie, negowanie diagnozy, trudny do przeżycia szok .

b.) gniew

c.) pertraktacje czyli negocjacje z Siłą Wyższą, Bogiem o przedłużanie życia, często pojawia się składanie obietnic.

d.) stany depresyjne, poczucie braku siły do zmagania się z chorobą.

e.) akceptacja śmierci czyli uspokojenie się.

Starzenie się nie musi być kryzysem!

Fritz Riemann, Wolfgang Kleespies / slo

W okolicach wieku średniego wszystko to staje się dla wielu ludzi szczególnie uciążliwe
(fot.grant_macdonald)

ZOBACZ TAKŻE:

Buraki, zdrowie, uroda i ... Doda Sztuka pięknego przemijania Choroby podeszłego wieku. Jak zapobiegać? Nikt mnie już nie potrzebuje? Gdy wybija czterdziestka

Dla wielu ludzi wiek i samo starzenie się oznaczają poważny kryzys życiowy. Wypadanie czy siwienie włosów jest dla wielu osób ciężkim szokiem, by przytoczyć tylko jeden z wielu przykładów. Mamy do dyspozycji wiele środków kosmetycznych, ale one nie pozwalają przecież na uniknięcie samego kryzysu.

 

W pierwszym rzędzie, kryzysem nazywamy sytuację, w której zwyczajowe postawy, nawyki i wyobrażenia są nie do utrzymania. Ma ona dwa podstawowe aspekty: szansę na zmianę, na przyjęcie nowej orientacji, ale i niebezpieczeństwo, że będziemy chcieli za wszelką cenę utrzymać dotychczasowe przyzwyczajenia, że będziemy się ich kurczowo trzymać. Gotowość do zmian pozwala na przezwyciężenie kryzysu, kurczowe trzymanie się nawyków może doprowadzić do prawdziwej paniki i bezradnej szamotaniny.

Wiek może prowadzić do kryzysu także z innych względów. Starzenie się często bywa momentem uświadomienia sobie, że coś w naszym życiu było „nie tak", że postawiliśmy na niewłaściwe wartości, że myliliśmy się w stosunku do samych siebie czy do życia i tego, co ma w nim zasadnicze znaczenie. Wraz z tą nową świadomością upływającego bezpowrotnie czasu pojawia się często niepokój, który można sformułować następująco: Czy tak miało być? Czy to, co przeżyłem dotychczas, stanowi prawdziwy sens mojego życia? Taki bilans może doprowadzić do owocnego kryzysu, do refleksji pociągającej za sobą różne pozytywne zmiany. Ale może także doprowadzić do lęku, a nierzadko do różnych form obsesji czy paniki. Również samobójstwo nie należy niestety do rzadkich następstw tego kryzysu i jest wyrazem najgłębszej rozpaczy i rezygnacji.

Tego rodzaju problemy bardzo często napotykają ludzie, którzy wcześniej osiągali wyjątkowe sukcesy w jakiejś dziedzinie. Rozpieszczani przez życie często nie potrafią się pogodzić z tym, że rzeczywiście czy tylko we własnym odczuciu muszą z nich w pewnym momencie zrezygnować. Dotyczy to w szczególności osób, które w znacznym stopniu zawdzięczały swoje powodzenie takim czynnikom, jak młodość, uroda czy atrakcyjność. Kiedy te wartości znikają, może to prowadzić do głębokiego rozdarcia, depresji czy melancholii, którą ludzie ci często starają się na przykład utopić w alkoholu. Również różnego rodzaju kliniki i sanatoria zaliczają takie osoby do swoich stałych gości.

Wynika to nie tylko z faktu, że sukcesy okazują się przemijające, lecz także z ogólnego stosunku do życia, który można by nazwać stosunkiem „roszczeniowym". Ludzie rozpieszczeni przez własną atrakcyjność lub wcześnie osiągnięty sukces, któremu często nie towarzyszył zbyt wielki wysiłek czy osobiste zaangażowanie rozwijają wobec życia postawę opierającą się na żądaniach, które w ich mniemaniu stanowią coś oczywistego. Gdy życie przestaje te żądania wypełniać, osoby takie łatwo popadają we frustrację i zgorzknienie. Postawa roszczeniowa wobec życia, zwłaszcza jeśli nie towarzyszy jej wkład własnego wysiłku, z bardzo dużym prawdopodobieństwem prowadzi do poważnego kryzysu w wieku średnim lub później. Jest to także oznaka niedostatecznego przygotowania do starzenia się. Często w pewnym sensie ludzie tacy mają rację, kiedy nie chcą już żyć dalej. Znaleźli się już wcześniej w kulminacyjnym punkcie życia, a ponieważ mają niemal wyłącznie oczekiwania, które nie będą w dalszym ciągu spełniane, to istotnie, zgodnie z tym, co sami mówią, życie nie ma im już nic więcej „do zaoferowania". Zamiast podarunków losu z pewnością pojawi się konieczność głębokich przeobrażeń, wymagających całkowitej zmiany podejścia, na które taka osoba uprzednio się nie przygotowała.

Istnieje jednakże druga, zupełnie przeciwstawna do powyższej przyczyna kryzysu, leżąca w głębokim niezadowoleniu z dotychczasowego życia. Nieudane małżeństwo, nie dająca satysfakcji, nie lubiana praca czy „rozminięcie się z przeznaczeniem", mogą stanowić tu podstawowe przyczyny. Z powodu braku gotowości do zmian, z przyzwyczajenia, gnuśności czy skłonności do marazmu, z przywiązania do konwencjonalnych zachowań czy z braku szczerości wobec samego siebie wiele osób wiedzie egzystencję, którą trudno nazwać prawdziwym życiem. Często około wieku średniego okazuje się jednak, że na dłuższą metę jest to nieznośne. Niestety jest faktem, że cywilizowany świat zmusza wiele osób do wykonywania zadań, które są jedynie zatrudnieniem pozwalającym im na zdobycie środków utrzymania, ale nie dają radości i nie łączą się z zamiłowaniem, bo nie jest łatwo połączyć satysfakcję z istniejącą potrzebą wykonania tych, a nie innych czynności. Na tym właśnie polega różnica między pracą zawodową a prawdziwym powołaniem, które bardzo często nie pokrywają się ze sobą.

W okolicach wieku średniego wszystko to staje się dla wielu ludzi szczególnie uciążliwe. Ich zadania nużą ich, nie znajdują w nich żadnej możliwości rozwoju, a perspektywa, że to się nigdy nie zmieni, napawa ich lękiem. Jeśli dana osoba zachowała wewnętrzną żywotność, często udaje jej się zmienić własne życie i nadać mu nowy kierunek, który często zdumiewająco człowieka uskrzydla. W przypadku wielu innych osób wyłania się jednak realne niebezpieczeństwo rezygnacji i zgorzknienia. Często też człowiek zaczyna poszukiwać innych sposobów zapewnienia sobie satysfakcji. Dobrym, pomocnym rozwiązaniem może być tu zarówno zmiana kierunku życia zawodowego, jak i podjęcie nowych zadań społecznych, nowe hobby czy zamiłowanie — bo przecież właśnie „umiłowanie" czegokolwiek jest najpewniejszą ochroną przed rezygnacją i zgorzknieniem.

Do częstych kryzysów wieku średniego należą także zaburzenia w małżeństwie — wie o tym każdy psychoterapeuta i doradca rodzinny. Kiedy nie chodzi o panikę wobec „zatrzaskującej się bramy", powodem może być pojawienie się nagłego przypływu żądzy życia, wynikającego z rodzącej się świadomości, że coś się przegapiło, i z pragnienia czegoś nowego, nigdy dotąd nie przeżywanego. Ten kryzys łączy się często z faktem, że dotychczasowe wspólne życie nie dawało spełnienia i nierzadko było kontynuowane jedynie z powodu konwencji czy z przesłanek czysto pragmatycznych. Rzeczywiście lub tylko pozornie w takim związku widać nikłe szanse na rozwój; dwoje ludzi nie ma sobie nic więcej do powiedzenia, a myśl, że tak będzie do końca życia ma w sobie coś głęboko przytłaczającego. Bywa, że tacy małżonkowie trzymają się razem wyłącznie ze względu na dzieci. Często jednak okazuje się, że zatracił się podstawowy sens wspólnego życia, a ukrywane dotychczas niezadowolenie wybucha w postaci otwartego kryzysu. Wielu osobom udaje się zacząć wszystko od początku, ale pozostając nadal razem, często dzięki pomocy w poradni małżeńskiej lub opiece psychoterapeutycznej. Inni wolą odejść, przy czym często wpadają z deszczu pod rynnę, gdyż problem nie tkwił w osobie małżonka czy małżonki, lecz w nich samych, w ich sposobie samorealizacji, a także często w złudzeniach dotyczących samego siebie, znalezienia nowego towarzysza bądź towarzyszki życia albo oczekiwań. Jednak wielu osobom rzeczywiście udaje się zbudować nowe życie w starszym wieku.

W ujęciu ewolucyjnym starzenie się jest zjawiskiem paradoksalnym, 
którego biologia ewolucyjna nie potrafi przekonująco wyjaśnić.

Maria Kaczmarek, Anita Szwed

Pragnienie nieśmiertelności i tęsknota za wieczną młodością, a równocześnie świadomość nieuchronności procesów starzenia i śmierci, pasjonowały ludzi od zarania dziejów. Cyceron w swoim traktacie Katon Starszy o starości, pochodzącym z I wieku przed naszą erą, pisze: Kiedy się zastanawiam nad starością, cztery widzę przyczyny, dla których starość zwykliśmy uważać za nieszczęśliwy okres życia: oddala nas ona od życia czynnego, osłabia siły fizyczne, pozbawia nas wszystkich zmysłowych przyjemności, bliską jest śmierci. Rozważania Cycerona na temat przemijania i śmierci nie tracą na swej aktualności, albowiem pomimo nowoczesnych technik badawczych wiele pytań dotyczących starzenia się organizmu pozostaje bez odpowiedzi.

NIEODWRACALNE ZMIANY

Proces starzenia się jest doskonale znany we wszystkich populacjach ludzkich, a ujęcie antropologiczne w ramach gerontologii, nauki o starzeniu się i starości żywych organizmów, pozwala poznać naturę i osobliwości starzenia się człowieka, jej źródła i przyczyny oraz implikacje tego procesu dla jednostek i społeczeństwa.

Organizm w trakcie rozwoju osobniczego podlega ciągłym zmianom, których przejawem jest wzrost, rozwój, dojrzewanie oraz starzenie się. Wprawdzie procesy te przebiegają równocześnie, jednakże ze względu na istotę leżących u ich podstaw zjawisk biologicznych przyjęto dla nich odrębne definicje. Wzrost określa się jako nieodwracalne zmiany natury ilościowej – włączając w to produkcję plazmy – prowadzące do zwiększania się masy lub wymiarów danego organizmu. Rozwój jest określany jako progresywne zmiany ilościowe lub jakościowe, które prowadzą od formy prostej do wysoko zorganizowanej formy dorosłej. Stan, w którym organizm osiąga formę dorosłą, nazywa się dojrzałością. Tak więc, dojrzałość oznacza funkcjonalną zdolność organów i całego organizmu do pełnienia określonych funkcji. Starzenie się żywego organizmu określa się jako powolne, nieodwracalne zmiany koloidalnej struktury materii. Wyrazem tych zmian są procesy degeneracyjne powodujące osłabienie zdolności funkcjonalnych wszystkich części ciała, na wszystkich poziomach organizacji biologicznej organizmu, począwszy od cząsteczek aż do narządów ciała. Objawem tych zaburzeń są zmiany czynności wszystkich układów ustroju, takich jak układ nerwowy, hormonalny, krążenia, oddychania.

Ujmując naturę procesów starzenia się w perspektywie antropologicznej, zjawisko to opisuje się i wyjaśnia na poziomie osobniczym oraz na poziomie populacyjnym. Starzenie się osobnika określa się na podstawie zmian degeneracyjnych, które pojawiają się przede wszystkim w okresie postreprodukcyjnym. Przejawiają się one w stopniowym spadku sprawności różnych funkcji życiowych. Przykładem zróżnicowanego tempa spadku wydolności fizjologicznej niektórych układów jest schemat przedstawiony na rysunku 1. Jak pokazuje przedstawiony schemat, na starzenie się organizmu wpływa wiele współistniejących procesów o różnym stopniu ich zaawansowania. Drugie ujęcie odwołuje się do poziomu populacyjnego i zgodnie z tym podejściem starzenie się oznacza całość procesów destrukcyjnych, które w efekcie prowadzą do zwiększania się prawdopodobieństwa śmierci. Starzenie się nie jest właściwością immanentną wszystkim organizmom żywym. Prokariota i proste Eukariota nie podlegają procesom starzenia się, gdyż wytworzyły mechanizmy regeneracji, które umożliwiają im nieograniczony rozwój. Populacyjną koncepcję procesu starzenia się organizmu można przedstawić graficznie jako krzywe przeżywania i umieralności. Na rys. 1 zaprezentowano krzywe przeżywania i wymierania w zależności od wieku dla przeciętnej populacji ludzkiej. Krzywe te odzwierciedlają specyficzne dla określonych kategorii wieku tempo wymierania oraz przeżywania. W pierwszym okresie życia człowieka charakteryzuje się ono wysokim stopniem przeżywalności i niską wymieralnością, następnie stopniowym i stałym spadkiem przeżywalności oraz wzrostem umieralności aż do wieku, w którym przeżywalność osiąga zero a wymieralność osiąga swoje maksimum. Ten wiek ma stałą wartość dla określonych gatunków. Można więc powiedzieć, że starzenie się jest procesem przebiegającym w ciągu całego życia osobniczego, wraz z wiekiem rośnie prawdopodobieństwo śmierci osobnika.

TEORIE

Zaproponowano wiele teorii objaśniających przyczyny procesu starzenia się organizmu, jednak żadna z nich nie jest kompletna i nie wyjaśnia tego zjawiska w pełni. Wszystkie proponowane wyjaśnienia łączy to, że odwołują się do genetycznej determinacji procesu starzenia się, przy czym jedne z nich ujmują ten proces jako deterministyczny, a więc nieunikniony (starzenie się jest procesem endogennym, zaprogramowanym genetycznie), inne jako stochastyczny (starzenie się jest przypadkowym następstwem wyczerpywania oraz nagromadzania produktów przemiany materii). Zgodnie z pierwszym podejściem badawczym proces starzenia się nie jest modyfikowalny i jakiekolwiek działania w kierunku opóźnienia procesu starzenia się człowieka skazane są na niepowodzenie. Przyjmując zaś, iż proces starzenia się ma charakter stochastyczny, jak większość zjawisk biologicznych, należy oczekiwać, że jest on modyfikowalny. Możliwość modyfikacji zależy od stopnia zagrożenia organizmu przez warunki środowiska, w jakim ten organizm się rozwija.

Wśród postulowanych teorii wyjaśniających źródła i przyczyny starzenia się organizmu można wyróżnić trzy kategorie: teorie genetyczne, niegenetyczne i fizjologiczne. Teorie genetyczne upatrują źródło przyczyn starzenia się organizmu w uszkodzeniach materiału genetycznego. Niegenetyczne koncepcje starzenia się postulują, iż przyczyną tego procesu jest nagromadzenie substancji szkodliwych dla organizmu, które w dawkach, w jakich występują, przyczyniają się do rozpadu organizmu. Teorie fizjologiczne sugerują, że starzenie się jest wynikiem degeneracji systemów fizjologicznych (immunologicznego, endokrynnego).

W ujęciu ewolucyjnym starzenie się jest zjawiskiem paradoksalnym, którego biologia ewolucyjna nie potrafi przekonująco wyjaśnić. Istnieją dwa możliwe wyjaśnienia: adaptacyjne lub nieadaptacyjne. Jeśli przyjąć, że proces starzenia się jest korzystny dla populacji, wyjaśnienie będzie miało charakter adaptacyjny. Jeśli u podstaw wyjaśniania leży założenie, że starzenie się jest procesem szkodliwym lub co najwyżej neutralnym, wówczas jest to wyjaśnianie nieadaptacyjne. Wyjaśnianie adaptacyjne opiera się na stwierdzeniu, że starzenie się przyspiesza wymianę pokoleń, tym samym zapobiega przeludnieniu i wyczerpaniu zasobów środowiska. Teorie nieadaptacyjne postulują, że starzenie się jest ubocznym produktem selekcji dla innych dobroczynnych cech (teorie Williamsa, Medawara). Interesującą koncepcją jest propozycja Kirkwooda (disposable soma theory), w której postuluje się, że optymalna inwestycja w zachowanie somatycznej równowagi i reperacji szkód jest zawsze mniejsza niż minimum, które byłoby wymagane do nieskończonego trwania organizmu.

BADANIA INTERDYSCYPLINARNE

Proces starzenia się organizmu przebiega w różnym tempie i na różnych poziomach, od struktur komórkowych, poprzez całą komórkę, tkanki, poszczególne narządy, organizmy, do poziomu populacyjnego. Tempo procesu starzenia się organizmu ocenia się na podstawie kryterium morfologicznego, fizjologicznego i funkcjonalnego. Stopień wyrażenia cech stanowiących podstawę wymienionych kryteriów oceny procesu starzenia się bada się w ujęciu przekrojowym lub podczas obserwacji długofalowych. Badania przekrojowe pozwalają wnioskować o stanie organizmu w określonym momencie czasowym, natomiast dynamikę procesu starzenia się można określić tylko i wyłącznie na podstawie obserwacji z badań długofalowych. Są one trudne do realizacji, czasochłonne i kosztowne, ale coraz częściej postuluje się tego typu badania, aby móc odpowiedzieć na pytania, np. w jakim stopniu określony styl życia przyczynia się do przyspieszania lub opóźniania procesów starzenia się?

Celem badań podejmowanych przez antropologów jest określenie normalnych wzorców starzenia się człowieka, ze wskazaniem stopnia dymorfizmu płciowego, uwarunkowań społeczno-ekonomicznych oraz wszelkich implikacji tego zjawiska dla jednostki i społeczeństwa. Zrealizowanie tego celu wymaga współpracy z przedstawicielami innych dyscyplin naukowych – lekarzami, psychologami oraz socjologami.

W Instytucie Antropologii UAM w Poznaniu podejmowane są różnorodne badania dotyczące procesów starzenia się człowieka. Dr Artur Rewekant na przykładzie materiałów kostnych bada procesy inwolucyjne szkieletu ludzkiego i ich uwarunkowania. W swoich badaniach dr Rewekant dokonuje oceny zmian radiologiczno-morfologicznych drugiej kości śródręcza osobników w wieku 15-70 lat, szacuje stopień dymorfizmu płciowego i asymetrię badanych kości oraz dokonuje analizy porównawczej zmian inwolucyjnych tkanki kostnej z wiekiem w populacjach średniowiecznych z danymi dla grup współczesnych. Dr Agnieszka Kozłowska-Rajewicz prowadzi badania na temat dotyku jako kanału komunikacji. Bada m.in. zmiany progowego czucia dotyku wraz z wiekiem. Prof. dr hab. Joachim Cieślik oraz mgr Zbigniew Czapla prowadzą badania nad zastosowaniem nowych, niestandardowych metod, jak elektroforetyczna ruchliwość jąder komórkowych (EMN) oraz magnetyczny rezonans jądrowy (MRJ), do oceny kondycji biologicznej ludzi dorosłych i w podeszłym wieku. Prof. Maria Kaczmarek oraz mgr Anita Szwed prowadzą badania na temat morfologii i fizjologii procesu starzenia się człowieka oraz menopauzy i andropauzy. Celem pierwszego projektu badawczego jest określenie wzorców fizjologicznego starzenia się człowieka, kompleksowa ocena stanu zdrowia, jakości życia oraz stanu odżywienia osób w podeszłym wieku na tle uwarunkowań społeczno-ekonomicznych. Natomiast celem drugiego projektu jest szczegółowa charakterystyka wykładników biologicznych, funkcjonalnych, fizjologicznych, sprawności fizycznej, kondycji psychicznej, a także subiektywnej i obiektywnej oceny stanu zdrowia kobiet i mężczyzn od 35 do 60 roku życia, dla ustalenia kryteriów menopauzy i andropauzy oraz wzajemnych relacji między nimi a niektórymi uwarunkowaniami środowiska społeczno-ekonomicznego.

Mimo niedoskonałości koncepcji oraz metod służących do oceny stanu i dynamiki procesu starzenia się człowieka antropologia oferuje nowe perspektywy badawcze tego fascynującego zjawiska.

Dr hab. Maria Kaczmarek, prof. UAM, oraz mgr Anita Szwed pracują w Zakładzie Biologii Rozwoju Człowieka Instytutu Antropologii w Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu.

Spis treści:

1.Definicje starości

2. Starość demograficzna

3.Biologiczna strona starości

4.Psychiczna strona starości

5. Przystosowanie do starości oraz potrzeby osób starszych

6. Instytucje pomagające osobom starszym

7. Styl życia osób starszych

8. Stosunek do osób starszych

9. Pomysły oswajania dzieci ze starości

 

Starość i starzenie się jest procesem nieuchronnym i wpisanym w życie ludzkie. Polega na akceptowaniu ludzkiej osobowości i własnego życia dzięki mądremu zrozumieniu jego biegu. Wg E. H Eriksona słynnego niemiecko-amerykańskiego psychoanalityka starość to czas osiągania pełnej dojrzałości, mądrości i integracji wewnętrznej

 

1.Definicje starości

 

A zatem starzenie się to zmniejszenie zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy, które pojawia się w organizmach wraz z upływem czasu, naturalne i nieodwracalne nagromadzenie się uszkodzeń wewnątrzkomórkowych, przerastające zdolności organizmu do samonaprawy. Starzenie się powoduje utratę równowagi wewnętrznej organizmu, co zwiększa ryzyko wystąpienia chorób. Prowadzi do upośledzenia funkcjonowania komórek, tkanek, narządów i układów, zwiększa podatność na choroby (np. choroby krążenia, Alzheimera, nowotwory), wreszcie prowadzi do śmierci [1].

Starzenie definiowane jest także jako naturalny, długotrwały i nieodwracalny proces fizjologiczny, zachodzący w rozwoju żywych organizmów, w tym także człowieka. Proces starzenia się ma złożone uwarunkowania genetyczne, biologiczne i środowiskowe[2].

2. Starość demograficzna

Proces starzenia się jest bardzo powszechny i dotyczy wszystkich społeczeństw. Jednakże to Europa wiedzie prym w tym aspekcie, ponieważ to na naszym kontynencie jest najniższy przyrost naturalny. Według ONZ, społeczeństwo jest stare, kiedy odsetek osób powyżej 65 roku przekracza 7% - zatem wszystkie społeczeństwa europejskie

Rys. 1 Odsetek osób powyżej 65 roku życia

źródło: http://www.profuse.it/documenti_it/report [dostęp 2006]

Jest to bardzo szybki i dynamiczny proces. W 2000 roku osoby mające 65 lat i więcej stanowiły około 18% społeczeństwa Europejskiego. Przewiduje się, że w 2050 roku, co trzeci Europejczyk będzie należał do tej grupy wiekowej. Oznacza to 235 milionów osób po 65 roku życia.[3]

Rys. 2 Procentowy wzrost liczby osób powyżej 60 roku życia 1999-2050

Rys. 3 Wiek średni, wg regionów, 1999-2050

źródło: http://www.profuse.it/documenti_it/report [dostęp 2006]

W końcu 2004 roku liczba ludności Polski wynosiła 38.174 tys. osób, tj. o 17 tys. mniej niż w końcu 2003 r.. Jak można wywnioskować z poniższego wykresu bezpośrednią przyczyną zmniejszania się liczby ludności jest znaczący spadek liczby urodzeń. Od 1993 r. urodzenia są na poziomie niższym niż 500 tys., a od 1998 r. – poniżej 400 tys. natomiast umieralność nie ulegała zmianom.

Rys. 4 Ruch naturalny ludności w latach 1989-2004

źródło: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/stan_struk_teryt/2004/31_XII/ [dostęp 2006]

3. Biologiczna strona starości

„Z biologicznego punktu wiedzenia uzasadnione jest wyodrębnienie grup osób długowiecznych (90 lat i więcej), jako grupy o szczególnych cechach biologicznych i dziedzicznej predyspozycji do długiego życia”[4].

Jednakże proces ten jest procesem przebiegającym bardzo płynnie, etapami i inaczej u kobiet, mężczyzn oraz inaczej na wsi czy w miastach.

Według Falickiego i Dzienno starość zaczyna się od 60 roku życia. Przybiera ona różne oblicza i formy aktywności człowieka w życiu osobistym i społecznym.

Inny podział tego okresu życia przedstawia WHO, dzieląc go na 4 etapy:

•        od 60 – 75 r. ż. – wiek podeszły (tzw. wczesna starość),

•        od 75 – 90 r. ż. – wiek starczy (tzw. późna starość),

•        90 r. ż. i więcej – wiek sędziwy (tzw. długowieczność).

Starość (zależnie od jednostki, od społeczeństwa) przebiega w różny sposób. Nie powinna być utożsamiana z chorobą, gdyż jest naturalnym etapem rozwoju osobniczego, następującym po okresie dojrzałości. W przeszłości utożsamiano starzenie się z pojawiającą się i stopniowo postępującą niewydolnością ważnych dla życia narządów. Starzenie się oznacza stopniowe zmniejszenie zdolności regeneracyjnej narządów i tkanek, co prowadzi do zachwiania równowagi między procesami regeneracji i obumierania komórek.[5]

Z wiekiem zwanym starością u każdego człowieka zaczynają pojawiać się różnego rodzaju schorzenia i procesy takie jak:
- utrata sił i wytrzymałości fizycznej,
- pogorszenie wzroku,
- pogorszenie pamięci krótkotrwałej,
- spadek zdolności rozpoznawania zapachu i smaku,
- spadek masy kośćca,

- zmniejszenie wysokości ciała,
- zmiany w układzie mięśniowo-szkieletowym,

- starzenie się skóry,

- meno i andro (pauza),
- organizm staje się podatny na choroby,
- zmiany w układzie sercowo-naczyniowym,

- zmiany w układzie odpornościowym,

- zmiany w układzie pokarmowym,
- zmiany w układzie nerwowym.

Utrata sprawności fizycznej jest związana z wiekiem. I tak na przykład problemy ze słyszeniem ma 50-60% osób starszych, natomiast z czytaniem 30-50%. Każde ze schorzeń, charakterystycznych dla ludzi w podeszłym wieku, można spowolnić poprzez:
- zwiększoną aktywność ruchową,
- właściwe odżywianie

- niestosowanie używek, np. leki, palenie tytoniu, picie alkoholu.

Seniorzy również skarżą się na wiele dolegliwości związanych ze swoim wiekiem.

Wśród nich można wymienić.

•        Otyłość

•        Osteoporoza

•        Przewlekła niewydolność żylna

•        Choroba Parkinsona

•        Choroba Alzheimera

•        Zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa

•        Choroba zwyrodnieniowa stawów

 

4. Psychiczna strona starości

Jeśli chodzi o psychikę osób starszych  to w związku ze wzrostem różnic indywidualnych dotyczących ludzi starszych, trudno jest ustalić ogólne prawidłowości odnośnie osobowości i zachowania się człowieka starego. Możemy również stwierdzić, że właściwie wszystkie funkcje psychiczne ludzi starych mimo postępujących zmian w określonym kierunku, są plastyczne, można je stymulować i modyfikować, dzięki czemu adaptacja do starości może być bardziej efektywna.

Umiejętność liczenia, szybkość wykonywania zadań, rozumienie znaczenia pojęć, wyobraźnia przestrzenna oraz myślenie indukcyjne ulegają nieznacznemu obniżeniu miedzy 50. a 60. rokiem życia. Natomiast po przekroczeniu progu sześćdziesięciu lat może dojść do wyraźnego pogorszenia funkcjonowania intelektualnego w stopniu zakłócającym wykonywanie codziennych czynności. Osoby starsze gorzej rozwiązują skomplikowane problemy. Nie wiadomo czy jest to spowodowane niższym ilorazem inteligencji, zaburzoną analizą napływających informacji, czy też upartym pozostawaniem przy utartych schematach myślenia. Umiejętności nieutrwalone zanikają, a te, które są dobrze opanowane, udoskonalają się wraz z wiekiem. Powszechnie znany jest fakt, że osoby starsze przywiązują wagę do informacji zbędnych lub nie na temat.

       W badaniach przekrojowych wykazano występowanie różnic w zapamiętywaniu w zależności od wieku. Wraz z wiekiem pamięć sensoryczna jest coraz bardziej zaburzona. Dotyczy to procesów wstępnej analizy informacji, ich magazynowania i odtwarzania. Pamięć długotrwała jest zaburzona w niewielkim stopniu.

Osoby starsze, jeśli cały czas używają swojego umysłu, pozostają sprawne intelektualnie. Nie zawsze myślą czy przyswajają nowe rzeczy tak szybko, jak w młodości, jednak nie należy odsuwać ich na dalszy plan, przejmować ich roli w rodzinie ani wyręczać w czynnościach, które wolałyby wykonywać same. Mogłoby je to zniechęcać i sprawiać, że czułyby się niezaradne, a nawet niepotrzebne.[6]

 

5. Przystosowanie do starości oraz potrzeby osób starszych

Osoby starsze, tak jak i młodsze, mają swoje potrzeby. Jest bardzo wiele definicji potrzeb, jedną z nich przedstawił A. Murray określając potrzebę jako „hipotetyczną fizyko – chemiczną siłę oddziaływującą na mózg, która organizuje percepcję, napędy do działania oraz określone grupy reakcji autonomicznych, słownych motorycznych, wyobrażeniowych w celu zmiany sytuacji niezadowalającej, wyzwalającej stany napięcia jednostki”[7].

Najsłynniejszy i najbardziej powszechny w dzisiejszych czasach podział potrzeb przedstawił A Maslow. Wyróżnił on potrzeby niższego rzędu (fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku i uznania) oraz potrzeby wyższego rzędu (poznawcze, estetyczne, samorealizacji). Każdy człowiek również w indywidualny, charakterystyczny tylko dla siebie sposób przystosowuje się do starości.

Bromley wymienił 5 sposobów przystosowania się do starości:

1.        konstruktywna – osoba krytyczna do samego siebie, ciesząca się z życia, dowcipna, która godzi się ze śmiercią i starością,

2.        zależności – osoby bierne i zależne wobec innych, chętnie i szybko wycofują się z pracy zawodowej, dobrze się czują gdy    są zależne od rodziny,

3.      obronna – czuje lęk przed śmiercią, osoby lekko znerwicowane,

4.      wrogości – tzw. "starzy gniewni" osoby kłótliwe, złośliwe, nie godzą się ze śmiercią,

5.      wrogości skierowanej w stosunku do siebie – osoby którym nie powidło się w życiu, których bilans życiowy jest ujemny [8].

 

6. Instytucje pomagające osobom starszym

    W Polsce istnieje wiele instytucji działających na rzecz osób starszych. Jeżeli zdarza się tak, że starsi ludzie np. czują się samotni, nie ma kto się nimi opiekować, są ciężko chorzy itp. to mogą wtedy zostać członkami różnych organizacji, instytucji itp.

Wśród danych instytucji można wymienić:

1. Domy rencistów- to kwatery przeznaczone dla ludzi starszych, emerytów lub rencistów, którzy potrzebują „opieki i uwagi”, ale których stan zdrowia nie wymaga opieki lekarskiej bądź pielęgniarskie.

2. Domy pomocy społecznej – tradycyjna forma instytucjonalna pomocy społecznej w postaci opieki całodobowej lub dziennej nad osobami niezdolnymi do samodzielnej egzystencji, których – mimo zastosowania wszystkich form opieki – nie można w pełni przystosować do samodzielnego życia w miejscu ich zamieszkania z uwagi na wiek, schorzenia, sytuacje życiową oraz warunki rodzinne mieszkaniowe oraz materialne;

3. Domy dziennego pobytu stanowi formę pośrednią między opieką w domach pomocy społecznej a pomocą środowiskową; korzystający z takiej placówki przychodzą do niej na kilka godzin dziennie, otrzymują posiłki i korzystają z zajęć rekreacyjnych;

4. Hospicja – program lub placówka zaspokajająca potrzeby psychiczne, społeczne i fizyczne pacjentów umierających i ich rodzin lub też miejsce, a zarazem filozofia opieki nad człowiekiem cierpiącym i/lub umierającym, zwykle jest to połączenie opieki domowej i kompleksowej opieki szpitalnej, przeznaczone do pomocy osobom, by mogły żyć tak wygodnie, jak to możliwe;

1. Kluby ludzi starszych – mają za zadanie rekompensować osobom starszym utratę pełnionych dotychczas ról społecznych oraz stwarzać warunki do pomyślnego przebiegu adaptacji ludzi starszych do nowej sytuacji życiowej i warunków życia na emeryturze, a zarazem pozwalać na rozwój zainteresowań i umiejętności, stwarzać warunki do aktywności społeczno – kulturowej i opiekuńczej, realizować w sposób wartościowy czas wolny oraz ułatwić nawiązanie kontaktów towarzyskich, społecznych czy środowiskowych [9].

Istnieją również Uniwersytety Trzeciego Wieku, które „proponują różne kursy, wykłady, seminaria i konwersatoria w cyklu semestralnym, lektoraty języków obcych, pracę w sekcjach i kołach zainteresowań (np. literackich, teatralnych, plastycznych, pamiętnikarskich, muzycznych i in.), oraz zajęcia z zakresu oświaty zdrowotnej, zespołowe ćwiczenia fizyczne typu rekreacja ruchowa czy turystyka”[10].

 

7. Styl życia osób starszych

Struktura rodzinna i relacje rodzinne osób starszych w Polsce

Postrzeganie większości ludzi starych jako samotnych i osamotnionych stanowi stereotyp, a utożsamianie pojęć samotność i osamotnienie jest zbyt daleko idącym uproszczeniem, ponieważ:

- 27% ludzi starych mieszka w pojedynkę

- 38% często przebywa samemu w domu

- 17% często doskwiera osamotnienie (samotność psychiczna)

- 55% nie jest osamotnionych

-   29% odczuwa osamotnienie czasami

Biorąc pod uwagę wspólnie zamieszkujących domowników, najlepiej ludziom starszym stosunki układają się z wnuczętami i córkami (odpowiednio 95% i 94%). Nieco mniej osób starych zadowolonych jest ze stosunków ze swoimi synowymi, innymi krewnymi oraz synami i zięciami (od 85 % do 81%). 52% osób starszych ma bardzo dobre stosunki ze swoimi dziećmi, dobre 42%, 1,1% ma stosunki złe. Negatywna ocena stosunków ze współmieszkańcami pojawiała się stosunkowo rzadko, nie przekraczając w żadnym z przypadków wartości 5%. 70% osób starszych dzieli się ze swoimi dziećmi smutkami i radościami, 20% mówi, że “różnie z tym bywa”, 9% natomiast o swoich smutkach i radościach w ogóle nie opowiada swoim dzieciom.

Aktywność zawodowa osób starszych

W Polsce liczba osób aktywnych zawodowo powyżej 50 roku życia wynosi 8%, podczas gdy grupa niepracująca liczy 21,5% (w dużej części emerytów i rencistów). Wskaźnik zatrudnienia jest stosunkowo niski – poniżej 25%, choć według danych spisowych w grupie wiekowej 50-54 lata, wskaźnik zatrudnienia wynosi przeszło 54%, co świadczy (dane na 2002 rok) o nienajgorszej kondycji tej grupy. Przypomnieć trzeba, że cele Strategii Lizbońskiej określają zatrudnienie starszych (powyżej 55 roku życia) na poziomie 50%, a dzisiaj jest ono na poziomie ok. 40%, gdy w Polsce – poniżej 20%. Polacy niezmiennie przedkładają wczesne przechodzenie na emeryturę nad dłuższą karierę zawodową. Polacy najwcześniej spośród wszystkich członków UE kończą karierę zawodową. Podczas gdy przeciętny Polak (lub Polka) w wieku 57 lat już przestaje pracować, Szwed kontynuuje pracę jeszcze przez następne 6 lat. Co prawda Szwedzi żyją przeciętnie dłużej niż Polacy, to jednak czas spędzony przez nich na emeryturze, ze względu na znacznie późniejszy wiek wycofywania się z rynku pracy, jest krótszy niż Polsce.

Sposób spędzania wolnego czasu przez osoby starsze

Przemija dawny model spędzania starości przy licznej rodzinie, w gronie dzieci i wnuków. Coraz częściej ludzie starsi realizują swoje potrzeby w grupach pozarodzinnych. W podobnym wieku, o podobnych zainteresowaniach jak: Kluby Seniora, Uniwersytet III Wieku. Rozwój takich grup jest nowością współczesności, w której starsi mają więcej wolnego czasu i mniej obowiązków rodzinnych niż pokolenie ich rodziców, czy dziadków. Spora ilość starszych ludzi wyjeżdża na wycieczki w celu zwiedzania kościołów, sanktuariów, a także uzdrowisk i sanatoriów. Prawie co piąty badany Polak chciałby prowadzić bardziej ożywione życie towarzyskie lub uprawiać własny ogródek. Co więcej, tylko w przypadku 8% społeczeństwa po 55 roku życia, dzieci nadal mieszkają z rodzicami. Dla osób w wieku 45 lat ta liczba rośnie do 47%. Jest to wiec pewna granica wiekowa, powyżej której można oczekiwać prawdziwego poczucia wolności, jako że nie ciąży już na nich odpowiedzialność za dzieci.

8. Stosunek do osób starszych

W różnych krajach i okresach historycznych szacunek lub jego brak, dominował, kształtował, a zarazem sposób traktowania ludzi starych.       W przeszłości ludzie starsi służyli swoim doświadczeniem i radą. Jednakże, kiedy nadchodził czas kryzysu pozbywano się ich.

Na innych kontynentach np. Azji przeważa kult starości. Fakt dożycia wieku sędziwego powodował postawienie człowieka na piedestale. Stary człowiek był osobą ubóstwianą – zaszczytem było pielęgnowanie go w chorobie czy niedołęstwie.

Jeśli chodzi o Europę to przykładem opieki nad osobą w sędziwym wieku może być Grecja gdzie istnieje pogląd, że ludzie starsi zachowują wigor do późnych lat siedemdziesiątych, a rodzina musi o nich dbać, powinni być jej częścią. [11]

Według badań CBOS dotyczących stosunku do osób starszych w Polsce,

najbardziej życzliwe wobec seniorów są trzy kręgi społeczne:

•        rodzina,

•        sąsiedzi,

•        wspólnota parafialna.

Większość badanych osób widzi pozytywny stosunek do osób starszych, jednakże jedna czwarta wykazuje dystans do seniorów – głównie obojętności i rzadziej niechęci. Jeśli chodzi o atmosferę w byłej pracy osoby starszej to można zauważyć jakaś równość między życzliwością a dystansem, lecz jedna czwarta badanych osób nie potrafi ocenić tej kwestii. Wyraźnie mniej życzliwy stosunek do ludzi starych panuje w sklepach oraz placówkach służby zdrowia. Ponad większość ankietowanych dostrzega w tych miejscach postawy nacechowane obojętnością lub nawet niechęcią do ludzi w podeszłym wieku.

Znaczna przewaga postaw negatywnych (brak zainteresowania, niechęć) widoczna jest w urzędach oraz w środkach komunikacji i na ulicy.

Dystans dominuje także w postawach młodzieży:

•        ponad połowa dostrzega obojętność,

•        ponad jedna szósta – niechęć,

•        a co czwarty uważa, że młodzi ludzie odnoszą się z życzliwością do osób starszych.

Dzisiaj osoby starsze nie pełnią już w rodzinach tak ważnej roli, jak to było kiedyś,

•        33% proszona jest o poradę rodzinną często bądź zawsze,

•        87% traktowana jest przez dzieci z należytym szacunkiem.

W Polsce ludzie starzy traktowani są bardzo różnie w zależności od środowiska i sytuacji społecznej stosunek do nich nacechowany jest życzliwością lub obojętnością albo wręcz niechęcią.[12]

 

Można by również wspomnieć kilka słów o stereotypach starości.

W społeczeństwie brytyjskim i amerykańskim postawy wobec starości są można powiedzieć dziwne. Z jednej strony szanuje się mądrość i doświadczenie ludzi wykonujących takie zawody, jak sędzia czy polityk, którzy już dawno osiągnęli wiek emerytalny. Z drugiej strony istnieje wiele negatywnych postaw i stereotypów związanych ze starzeniem się.

Schmidt i Boland (1986) zidentyfikowali cały zakres różnych stereotypów, od ,,doskonałego dziadka” do ,,staruchy” i ,,tetryka”.

Stereotypy starości zawierają zazwyczaj negatywne skojarzeń bez względu na to, w jakiej grupie wieku się je spotyka.

Jednak najbardziej negatywne stereotypy na temat starości można zauważyć u dzieci i dorastających (Goldman i Goldman, 1981).

W swojej książce A. Birch opisuje badanie dotyczące starości przeprowadzone metodą wywiadu na liczbie 800 dzieci w wieku 5—15 lat z Australii, Anglii, Szwecji i USA. Zauważa ona, że zarysowały się dwie prawidłowości:

•         Dzieci ze wszystkich badanych grup wiekowych częściej wyrażały negatywne opinie na temat starości niż opinie pozytywne; prawidłowość ta była wyraźniejsza, im wyższy był poziom wieku badanych. Ponad 90% 15-latków opisywało ludzi starych w kategoriach negatywnych.

•        Badacze zwrócili uwagę na niechęć, a nawet obrzydzenie widoczne w wypowiedziach na temat starości. Powszechne były uwagi dotyczące cech fizycznych (pomarszczona skóra, słabowitość, chorowitość itd.) oraz cech psychologicznych (kłótliwość, wolny czas reakcji i myślenia itd.).

Wielu autorów wymienia wiele przyczyn takiego spostrzegania starości.

Jackson (1992) sugeruje, że może to być zmniejszona atrakcyjność fizyczna.

Durkin (1995) proponuje jako drugą przyczynę zmianę statusu osoby starszej w rodzinie i w pracy. Przechodząc na emeryturę ludzie starsi nie są już tak atrakcyjni ekonomicznie, ich dochód jest mniejszy proporcjonalnie do ich autorytetu.

Pozytywne jednak jest taki fakt, że ludzie nie uogólniają tych wszystkich negatywnych stwierdzeń na wszystkie osoby w podeszłym wieku.

 Na przykład większość badań wskazuje, że dziadkowie są doceniani i opisywani w kategoriach pozytywnych przez dzieci i dorastających (Werner, 1991).[13]

 

9. Pomysły oswajania dzieci ze starością

Problematyka starości traktowana jest na gruncie nauk społecznych i w programach szkolnych po macoszemu. Wśród dyscyplin pedagogicznych najodważniej sięga po tematy ludzi starszych pedagogika społeczna i andragogika, przede wszystkim w obszarze wychowania do czasu wolnego, którego naturalną konsekwencją jest wychowanie do starości, rozwijanie i zaspokajanie zainteresowań jednostek i grup społecznych, diagnoza stanu ich potrzeb, charakterystyka osobowości człowieka dorosłego, metodyka pracy kulturalnej i edukacyjnej z dorosłymi. Efektem wychowania do starości, rozumianego jako profilaktyka, powinno być doprowadzenie do sytuacji, gdzie jednostka rozumie i akceptuje wszelkie zmiany będące jej udziałem. Przygotowanie do starości jest to konkretne organizowanie sytuacji życiowych odnoszących się zarówno do ludzi młodych i starych.

Tak już jest, że rodzice dają życie swoim dzieciom, wkładając wiele wysiłku w ich wychowanie, przygotowują ich do życia, a gdy dorosną, starają się im ułatwić start, wspomagając ich finansowo, przynajmniej w początkach ich życia małżeńskiego. Kiedy takiej troskliwej miłości o własne dzieci zabraknie w rodzinie - co niestety zdarza się nie aż tak rzadko - to z pewnością gości tam smutek, wzajemne oskarżenia i pretensje, bo życie ludzi koncentruje się wokół miłości: albo tęsknimy za miłością, albo cieszymy się nią, gdy jest, albo wreszcie cierpimy z powodu jej braku.

Jednakże nie tylko rodzice mają zobowiązania wobec własnych dzieci, ale i te mają pewne obowiązki względem własnych rodziców, którzy dali im życie, żywili je, ubierali i dali im wychowanie. Pierwszym obowiązkiem dzieci wobec własnych rodziców jest posłuszeństwo. Ten obowiązek w miarę upływu lat powinien coraz bardziej przemieniać się w szacunek wobec starzejących się rodziców i w troskę o nich. Człowiek dorosły nie ma już obowiązku posłuszeństwa wobec własnych rodziców w kwestii najważniejszych wyborów życiowych, jednak będzie się liczył z ich opinią w tym zakresie. Będzie też uświadamiał sobie, iż nigdy nie odwdzięczy się własnym rodzicom za trudy wychowania.

Z pewnością bardzo trudna jest miłość wobec starszych, już zniedołężniałych rodziców, gdyż wymaga ona wiele cierpliwości i samozaparcia, ale należy szanować własnych rodziców, pomimo ich braków. Jeżeli nasza miłość wobec nich jest pełna cierpliwości, to możemy z czystym sumieniem stanąć nad ich trumną, w przeciwnym wypadku będziemy czuli wyrzuty sumienia, że oto już nigdy nie będziemy mieli okazji do okazania naszej wdzięczności wobec naszych rodziców.

Bardzo ważny jest kontakt dzieci od najmłodszych lat z ludźmi w podeszłym wieku. Tylko w tej szkole życia mogą nauczyć się pozytywnego myślenia o starości i swojej, i innych.

Jednak zasada ta podkreśla podstawową ideę, iż wiek i doświadczenie liczą się, a szacunek jest należny tym, którzy są starsi od nas, bez względu na to, w jakim wieku jesteśmy. Powinniśmy szanować i czcić starsze osoby, choć niekoniecznie musimy zgadzać się ze wszystkim, co one mówią i w co wierzą.

W wielu społeczeństwach starzejący się rodzice muszą polegać na materialnym wsparciu dzieci. Często starsi rodzice mieszkają w domu swoich dorosłych dzieci i stanowią część ich powiększonej rodziny. W innych krajach jest inaczej. Ludzie płacą podatki i przechodzą na system ubezpieczeń społecznych, aby w starszym wieku, gdy już nie będą mogli zarabiać na swoje utrzymanie, nadal być niezależnymi finansowo. Jednak bez względu na system społeczny, w jakim żyjemy, dzieci muszą się opiekować rodzicami — wspierać ich, jeśli nie materialnie, to z pewnością w każdy inny możliwy sposób. Niewiele jest potworniejszych rzeczy niż zaniedbywanie rodziców będących w podeszłym wieku przez dzieci, które są zbyt zajęte, by móc poświęcić im trochę czasu.

We współczesnym społeczeństwie prawa dzieci są mocno podkreślane. I słusznie. Jednak nie powinniśmy tracić z oczu faktu, iż starsi ludzie także są ważni i mają prawo do szacunku ze strony młodszych. Przykazanie „czczenia” naszych rodziców dotyczy zarówno dzieci, jak i dorosłych. Nasi rodzice zasługują na wsparcie, szacunek i miłość. Rodziny nie mogą właściwie funkcjonować bez poszanowania autorytetu. 

Dlatego tez dorośli powinni uczyć swoje dzieci bezwzględnego szacunku dla ludzi starszych – nie tylko dziadków, ale także rodziców i obcych, dla starszych ludzi, którzy mają swoją mądrość życiową, z którymi nie należy się kłócić, podnosić na nich głosu, trzaskać drzwiami lub ubliżać im.

Psychologiczne bariery pozytywnego starzenia się

zmień rozmiar tekstu A+ A-

Osobiste doświadczanie starości jest dla niektórych osób trudniejsze niż dla innych. W rzeczywistości niektórzy ludzie starzeją się z trudnością - nie dlatego, że ich sytuacja życiowa jest obiektywnie gorsza, ale dlatego, że mają skłonność do przyjmowania pewnych założeń dotyczących ich samych i świata, które podkreślają ciężar brzemienia lat.

Choć nie istnieje spójna taksonomia, za pomocą której można by scharakteryzować stylistykę braku adaptacji, w literaturze klinicznej można się natknąć na pięć pojęć: sztywność, negatywność, martwienie się, egocentryzm i żal.

• Sztywność

W podeszłym wieku sztywność może utrudniać radzenie sobie ze zmianami, sprzyjając kształtowaniu wąskiego światopoglądu, na te zmiany niepodatnego. Ten brak podatności byłby wynikiem osobistego procesu introspekcji lub opinii innych. To sposób myślenia i odnoszenia się do innych (oraz do świata w ogólności), który charakteryzuje się tendencją do zamykania się w statycznych stanach mentalnych i behawioralnych. Sztywni ludzie zakładają, że świat jest uporządkowany w określony sposób oraz że wszelkie dwuznaczności muszą zostać wtłoczone w odpowiednie schematy.

Strategie zmniejszania sztywności

Choć w przypadku niektórych osób sztywność może być głęboko zakorzenioną orientacją życiową, wielu starszych ludzi można nauczyć sposobów jej zmniejszania. Oto kilka konkretnych sugestii:

• Rozważaj różne opcje, zanim zareagujesz. (Pomyśl, zanim zaczniesz działać. Spróbuj przed przystąpieniem do działania przewidzieć jego skutki.)

• Zastanów się nad podstawami swoich przekonań. (Czy są one wynikiem twoich konkretnych przemyśleń? Czy podziela je przynajmniej kilka innych osób? Czy są one rozsądne w świetle tego, co wiesz o danym zagadnieniu?)

• Wykonuj rutynowe zadania w nieszablonowy sposób. (Idź do pracy inną drogą.) (W zwykłych sytuacjach zachowuj się w niezwykły sposób: powiedz „dzień dobry" przypadkowej osobie).

• Szukaj nowych doświadczeń. (Jedź na wakacje w inne miejsce niż zwykle. Idź na kolację do innej restauracji.)

• Staraj się zmienić siebie. (Jeśli masz nadwagę, zacznij się odchudzać. Kwestionuj swoje prywatne założenia dotyczące twojego świata. Spróbuj zmienić zdanie w sprawach politycznych lub osobistych, które są dla ciebie naprawdę ważne tylko po to, żeby spojrzeć na nie z innego punktu widzenia.)

• Negatywność

Negatywność to podejście do świata, które jest pesymistyczne i opiera się na założeniu, że cokolwiek się stanie, przyczyni się w jakiś sposób do zmniejszenia dobrostanu i zadowolenia z życia. Negatywność nie odnosi się tylko do przyszłości, ale także do tego, jak dany człowiek ocenia przeszłość i teraźniejszość. Polega w pewnym sensie na selektywnym lub tendencyjnym odbieraniu informacji lub zdarzeń pasujących do konkretnego systemu przekonań.

Strategie walki z negatywnością

1. Osobę o negatywnym podejściu do życia można skłonić do analizowania własnych wypowiedzi: jeżeli większość z nich będzie negatywna, część z nich trzeba zmienić. Należy jej zasugerować wygłoszenie jednego lub dwóch pozytywnych stwierdzeń i zaobserwowanie reakcji otoczenia. Które stwierdzenia rzeczywiście odzwierciedlają niezmiennie zły stan rzeczy, a które dotyczą stanów przejściowych (brzydka pogoda z czasem zawsze ulega poprawie)?

2. Poproś otaczających cię ludzi o opinie. Czy jesteś uważany za uosobienie negatywności? Pomyśl o pozytywnych rzeczach, które mógłbyś powiedzieć o osobach, na których ci zależy. Zastąp negatywne myśli pozytywnymi wypowiedziami.

3. Szukaj doświadczeń, które są w przeważającej mierze pozytywne. Angażuj się w przyjemne czynności i wyolbrzymiaj ich pozytywne strony.

4. Znajdź kogoś, kto ma pozytywne nastawienie i naśladuj go. Jakie są skutki posiadania pozytywnego światopoglądu? W jaki sposób ta osoba zachowuje optymizm nawet w trudnych chwilach?

• Martwienie się

Martwienie się jest formą umysłowego zaangażowania, które w pewnych przypadkach może być rozsądną strategią radzenia sobie z potencjalnie stresującymi zdarzeniami. W takiej sytuacji może przygotowywać człowieka do konfrontacji z przyszłymi wyzwaniami lub zagrożeniami. Martwienie się bywa zatem formą przystosowania. Jednakże, osoba, która nadmiernie martwi się trywialnymi sprawami lub rzeczami, którymi nie warto się martwić, niepotrzebnie cierpi.

Strategie zarządzania zmartwieniami

Poniżej omówiono kilka strategii radzenia sobie z nadmiernym zamartwianiem się. Ważne jest, by nauczyć się, jak martwić się tym, czym martwić się warto, a jednocześnie nie przejmować się rzeczami, które na to nie zasługują.

1. Zrób listę swoich zmartwień. Uporządkuj je według wagi problemu. Wybierz jedną pozycję i usuń ją z listy.

2. Zastanów się nad tym, co cię martwi. Czy jest to coś, co może istotnie wpłynąć na twoje życie i poziom dobrostanu? Co się stanie, jeżeli to się urzeczywistni?

3. Szukaj innych reakcji emocjonalnych na sytuacje, które mogą być źródłem zmartwień. Staraj się rozpraszać swoje zmartwienia. Naucz się śmiać z niektórych.

4. Zastanów się dokładnie nad zdarzeniami z przeszłości, które wciąż są dla ciebie źródłem zmartwień. Co sprawia, że nadal martwisz się tym, co zaszło? Czy zamartwianie się tym może zmienić teraźniejszość?

Negatywne emocje łatwo mogą zdominować nasze myśli, uczucia i działania. W większości przypadków zmartwienia sprawiają, że problem wydaje się poważniejszy, nawet jeśli obiektywnie rzecz biorąc jego waga się nie zmienia. Niemniej jednak dzięki ćwiczeniom i świadomym wysiłkom można zarządzać zmartwieniami i sprawić, że staną się one elementem stylu życia sprzyjającego adaptacji.

• Egocentryzm

Egocentryzm w wieku podeszłym ma złożoną naturę. Literatura kliniczna wskazuje bezpośrednio na utrudniające adaptację działanie egocentryzmu, który wpływa na radzenie sobie ze zmianami i odczuwany poziom dobrostanu w wieku dojrzałym.

Strategie zmniejszania egocentryzmu

Z egocentryzmem trudno się walczy, ponieważ sam w sobie staje się źródłem poczucia sensu i celowości życia. Z punktu widzenia zdolności adaptacji skupianie się na sobie jest ważne, jeśli ma dojść do zmiany, jednak chodzi tu bardziej o introspekcję, której celem jest zidentyfikowanie podatnych na zmiany schematów zachowań. Poniżej przytoczono kilka sugestii ułatwiających zmianę nastawienia.

1. Zwróć uwagę na inne osoby w otoczeniu pacjenta, takie jak członkowie rodziny i przyjaciele. Jakie cechy pacjenta pozwalają mu utrzymać relacje z nimi? Zainteresuj się tymi ludźmi.

2. Przeanalizuj charakter skarg pacjenta. Co mówią o nim samym? Pomóż mu nauczyć się powstrzymywania się przed ich werbalizowaniem.

3. Ćwicz wyrażanie wdzięczności. Poszukaj rzeczy, za które pacjent mógłby być wdzięczny innym. Zachęcaj go do okazjonalnego wyrażania tej wdzięczności.

4. Zachęcaj klienta do poszukiwania sposobów wprowadzania innych w jego styl życia. Pokaż pozytywne uczucia w stosunku do bliskiej osoby. Słuchaj innych, kiedy mówią o sobie, zanim odwzajemnisz się tym samym.

Tych ogólnych sugestii nie należy traktować jak gotowej metody terapeutycznej. Jest to raczej sposób uświadomienia pacjentowi jego egocentryzmu. Pomaganie egocentrykom jest trudne, ponieważ wykazują niechęć do osobistej introspekcji. Ponadto pacjent musi być skłonny do podporządkowania swoich osobistych potrzeb potrzebom innych ludzi. Choć może się wydawać, że takie podporządkowanie obniża jakość życia, to jeśli będzie szczerym działaniem, powinno zaszczepić w pacjencie nowe podejście, takie jak umiejętność altruistycznego myślenia, które - jak się okazuje - zwiększa jakość życia, nawet w trudnych okolicznościach.

• Żal

Żal jest negatywnym uczuciem, często odnoszącym się do doświadczeń z przeszłości i w tym sensie ściśle wiąże się ze starością. Ponieważ starzenie się polega na gromadzeniu coraz większej liczby doświadczeń życiowych, starszemu człowiekowi coraz częściej towarzyszy uczucie żalu.
Strategie zarządzania żalem

Żal może doprowadzić do wytworzenia się zdradliwego i trudnego do przezwyciężenia schematu myślenia, który nie sprzyja adaptacji. Takie głęboko zakorzenione schematy często są dodatkowo wzmacniane powracającymi przemyśleniami, których celem jest ukaranie siebie. Żal jest szczególnie trudnym do wyeliminowania uczuciem, ponieważ jego podłożem są przeszłe doświadczenia, a tych nie sposób zmienić. Istnieje jednak kilka strategii pozytywnego starzenia się, które można zastosować, aby pomóc pacjentowi w walce z żalem. Oto one:

1. Przestań się oceniać. Każdy podejmuje czasem błędne decyzje.

2. Przestań rozpamiętywać przeszłe zdarzenia i powiedz: będę się skupiał tylko na tych rzeczach, na które mam wpływ.

3. Przyznaj, że świat nie jest doskonały.

Osoba, która zmaga się z żalem, będzie potrzebowała czasu i siły, żeby zmienić schematy swego myślenia. Jednym z celów terapii żalu jest zbadanie specyficznych schematów myślowych oraz towarzyszących im reakcji emocjonalnych, które pojawiają się jako ogólne symptomy stylistyki braku adaptacji. Dopiero wtedy możliwe jest obiektywne przeanalizowanie sytuacji i opracowanie alternatywnych sposobów racjonalizowania własnych błędów, co prowadzi w efekcie do zmniejszenia negatywnych konsekwencji odczuwania żalu.

REFLEKSJE NAD ROZWOJEM CZŁOWIEKA W PÓŹNEJ STAROŚCI

DR  WALENTYNA WNUK
Uniwersytet Wrocławski
Refleksje   nad   rozwojem człowieka w późnej starości
Późna dorosłość, inaczej starość, to stosunkowo najsłabiej rozpoznany okres rozwoju człowieka. Obecnie obserwujemy duże zainteresowanie wśród psychologów i andragogów próbą weryfikacji wszelkich hipotez na temat rozwoju poznawczego ludzi starszych. Moje refleksje na ten temat będą wynikiem realizowanych badań oraz obserwacji w prowadzonej przeze mnie placówce dla osób starszych, ale przede wszystkim ciągłej penetracji literatury przedmiotu z zakresu psychologii rozwojowej, gerontologii społecznej, andragogiki.
Andragodzy, których podstawowym założeniem jest przekonanie o możliwościach rozwojowych człowieka przez całe życie, postrzegają starość w kategoriach zadań rozwojowych. Inaczej mówiąc, okres ten, trwający przeciętnie 23 lata, nie powinien uwalniać człowieka od dalszego dojrzewania w człowieczeństwie, od dalszego korzystania z potencjału rozwojowego, który każdy w sobie nosi. W psychologii, rozwijany obecnie nurt, psychologii całożyciowego rozwoju jest potwierdzeniem tego myślenia. Jednak w myśleniu potocznym panuje brak wiary w możliwości rozwojowe ludzi starszych, to potwierdza negatywny stereotyp starości charakteryzujący mentalność naszego społeczeństwa. Okres starości na ogół utożsamia się z podatnością na choroby, wymaganiem wygód, konserwatywnymi poglądami  i nawykami, stałym pouczaniem młodszych od siebie.
Negatywny stereotyp starości ilustruje dobrze siedem mitów, wyróżnionych przez R. Bartela (Społeczne Wyobrażenia): mit opuszczenia i osamotnienia, mit umocnienia się poglądów i postaw konserwatywnych, mit spadku możliwości dokonywania osiągnięć, mit pogarszania się. stanu zdrowia, mit utraty zdolności podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów, mit zahamowania możliwości rozwojowych, również intelektualnych, mit aseksualności.
Starość, jako ważny okres życia, bo wieńczący całość, jest pojęciem niejednoznacznie definiowanym. Zgoda w literaturze przedmiotu jest jedynie co do konieczności komplementarnego podejścia do zjawiska starości, uwzględniającego jego wszystkie wymiary: fizyczny, psychiczny i społeczno – kulturowy. Starość nie jest stanem jednakowym dla wszystkich, zależnym wyłącznie od wieku. Stąd trudności z wyznaczeniem progu starości (55, 60, 65, 70 lat). W literaturze gerontologicznej używa się dwóch rodzajów definicji starości chronologicznej (60 – 65 lat) ustalanej przez wiek emerytalny i funkcjonalny związany z zaprzestaniem pełnienia ról społecznych we wszystkich sferach życia.
Moim zdaniem początków starości trzeba szukać przede wszystkim w psychice człowieka.. Starość również wyraża się. w zaprzestaniu kontaktów społecznych. Dlatego zgadzam się z poglądami, które zdrowie człowieka definiują jako pozytywny stan samopoczucia fizycznego i psychicznego, a także społecznego, a nie tylko brak choroby lub ułomności (dbamy głównie o „ciało” człowieka starszego, zapominamy o jego „duszy”).Ze względu na wiek, rozróżnia się 4 okresy starości: młodą (65 – 74 lat), średnią (ok. 75 lat), późną (po 80 r. ż.) sędziwą (po 90 r. ż.). Przeciętnie obejmuje okres 23 lat. Czy okres czasu, prawie ćwierćwiecze, może być okresem jałowym, nie rozwojowym?
Ta niejednoznaczność definicji starości widoczna jest również w publikacjach mówiących o rozwoju człowieka starszego, możliwościach w tym zakresie. Należy w tym miejscu zgodzić się z poglądami, że regres wynikający ze starzenia się organizmu jest nieuchronny (jest faktem), natomiast rozwój jest możliwy. Rozwój i regres współistnieją ze sobą. Powołaniem człowieka jest jego rozwój, stawanie się coraz pełniejszym i doskonalszym. Starość bowiem nie jest pozbawiona dynamiki rozwojowej. Prawdą jest, że dynamika ta ukazuje się w innych aspektach niż dotychczas, wysiłku wymaga jej dostrzeżenie. Mimo to można ją odnaleźć i należy. To wszystko pociąga za sobą konieczność pewnej życiowej reorientacji, a raczej nowej orientacji, polegającej na znalezieniu często nowych wartości i celów.
Niejednolity obraz starości, zróżnicowanie indywidualne tempa starzenia się oraz różnice preferencyjne w wyborze kryteriów starzenia się komplikuje sprawę rozumienia rozwoju w późnej dorosłości. Zmiany rozwojowe są wielowymiarowe, przebiegać mogą zarówno w sferze biologicznej, psychicznej, jak i społecznej. Są jednocześnie wielokierunkowe, mając równocześnie regresywny, jak i progresywny charakter. W dodatku pojęcie rozwoju z definicji jest otwarte, procesualne, z zapowiedzią dynamiki. Nie należy wobec tego rozwojowo traktując rozpatrywany tu problem eksponować zmian regresywnych nieuniknionych, a skupić się na zmianach progresywnych, lansując model dynamiczny. Nie wyszukiwać braków, lecz kierunków rozwoju. Dodatkowo w przypadku osoby starszej, trzeba podkreślać wymiar podmiotowy rozwoju, biorąc choćby pod uwagę okres rozwoju refleksyjnego w II połowie życia człowieka (I okres przedrefleksyjny).

Czym w rezultacie jest rozwój w późnej dorosłości? Na pewno nie jest synonimem uczenia się. W przypadku człowieka starszego, jest często reedukacją, a więc pozbywaniem się pewnych przyzwyczajeń, postaw, schematów działania, które przeszkadzają, są anachroniczne, nieadekwatne do zmieniającej się rzeczywistości. Generalnie ów rozwój trzeba odnosić do trzech wymiarów: sprawności umysłowej (podstawa), rozwoju duchowego ściśle związanego z psychologicznym wymiarem człowieka (wewnętrznego podmiotowego), zdobywania nowych kompetencji, niezbędnych do pokonywania kryzysów rozwojowych, charakterystycznych dla omawianego tu okresu życia człowieka. Warunkiem zrozumienia rozwoju osoby starszej jest podejście interdyscyplinarne. Pozwala ono na uwzględnienie całego spektrum czynników warunkujących rozwój człowieka.
W tym kontekście, w literaturze przedmiotu, mówi się o 4 grupach czynników (baza rozwoju): czynniki intrapersonalne (cechy indywidualne jednostki, wyposażenie genetyczne, wiek itp.), czynniki interpersonalne (elementy środowiska społecznego, dające szansę, mogące być źródłem wsparcia, partnerstwo układów rodzinnych, oferta edukacyjna na rynku itp.), czynniki biologiczne (inteligencja, osobowość, percepcja, motoryka itd.), czynniki związane z cyklem życia (stan zdrowia, minione doświadczenia, stosunek do procesu starzenia się, kultura spędzania wolnego czasu, styl życia itp.). Czynniki fizyczne, psychiczne i społeczno-kulturowe oddziaływają na siebie, zdumiewają nas nieustannie w dobie medycyny psychosomatycznej. Pokazują nam niezbadane do końca możliwości rozwojowe człowieka starszego.
Reasumując, proponuję pozostając w zgodzie z literaturą przedmiotu, przyjąć założenie, że podstawą próby zdefiniowania rozwoju człowieka starszego będzie model biopsychospołeczny. Badania, poszukujące podstaw zdefiniowania tego pojęcia, muszą szukać odpowiedzi na takie m.in. pytania: Czym może być rozwój w późnej dorosłości (jego wymiary, zakresy, zadania treści)? Jak pomóc ludziom starszym w maksymalnym wykorzystaniu rezerw psychicznych? Jak uczynić starość rozwojowym okresem życia? Jak opóźnić proces starzenia się? Jakie czynniki będą determinować ów rozwój? Wreszcie: Jakim człowiek starszy jest, jakim mógłby być?
Pamiętajmy przy tym, że poruszając się w obszarach psychologii humanistycznej zakładamy, że każdy człowiek, tym bardziej starszy, jest twórcą własnego rozwoju, wyznacza jego drogi, treści, stąd podkreśla się w andragogice rolę osobistego wpływu jednostki na przebieg własnego rozwoju. Wpływ ten najmocniej zaznacza się w II połowie życia człowieka. Inaczej można to ująć jako „starość z wyboru” nie narzuconą przez otoczenie zewnętrzne.
Na uwagę andragoga zasługują te próby określenia zjawiska rozwoju późnej dorosłości, które ujmują go jako budowanie pozytywnego obrazu samego siebie (myślenie pozytywne, pokonywanie stresu starości); element profilaktyki starzenia się; zdobywanie niezależności i harmonii wewnętrznej; zdobywanie nowego horyzontu wartości, sprzyjających ewentualnemu przeformułowaniu celów w życiu, wykorzystaniu niewykorzystanych jeszcze wewnętrznych sił człowieka; zmiana jakości życia, stylu życia; utrzymanie funkcji i zdolności poznawczych (gimnastyka mózgu); uczenie się i aktualizowanie kompetencji życiowych; wzmacnianie i powiększanie doświadczenia, tak aby uporać się ze swoimi problemami; zdolność do przyjęcia odpowiedzialności za własne życie i samodzielne jego kształtowanie; zainteresowanie życiem wewnętrznym (”dokarmianie duszy”, „smakowanie życia”) budujące własną mądrość życiową; analiza swego życia, reinterpretacja własnego doświadczenia, pozytywne refleksje; zmiany struktury życia, a więc wzorów aktywności (nowe pola aktywności Levinson) itd.
Można powiedzieć, że celem rozwoju człowieka starszego jest przedłużyć okres aktywności, twórczego życia, zachować zdrowie, przesunąć starość na jeszcze późniejszy czas, zmierzać do poprawy jakości życia. Ów rozwój odmienny jest od rozwoju dziecka i młodego człowieka. Mamy tu do czynienia z daleko idącą indywidualizacją zjawiska. Jednakże starość jest etapem rozwoju człowieka na całej skali życia, a ten rozwój nigdy się nie kończy. Jest bowiem zintegrowany z procesami życia społecznego, nie daje się zamknąć w jednym okresie ludzkiego życia.
Rozwój człowieka starszego to szansa, z której człowiek może skorzystać, by lepiej i godniej przeżyć ten okres. Dokonanie tego wyboru jest zawsze równoznaczne z podjęciem aktywności. Jakże trafnie problem rozwoju człowieka starszego ilustruje wypowiedź T. Hensera, kiedy mówi: „…proces starzenia się, nie jest równoznaczny ze schodzeniem w ciemną dolinę, o wiele bardziej przypomina wspinanie się na ostatni szczyt, przed którym trzeba odłożyć zbędny bagaż. Oczywiście wspinaczka na szczyt jest męcząca. Jednak wiele również obiecuje: szeroki widok, który uzyskuje się tylko tam; inną perspektywę, spojrzenie na przebytą drogę, dystans do tego, co się po sobie pozostawiło, oddech; nowe widzenie wolności od tego, co przygniata; być może nowe nastawienie do codzienności”.