PSYCHOLOGICZNY ASPEKT STARZENIA SIĘ
Okres starzenia się człowieka, nazywany tradycyjnie starością, to w psychologii późna dorosłość.
Próg starości w aspekcie psychologicznym jest najmniej precyzyjny, obejmuje przeobrażenia w sferze procesów psychicznych, osobowości oraz w sferze subiektywnych doświadczeń.
Obraz psychiki i zachowania się człowieka starego charakteryzuje się znacznym indywidualnym zróżnicowaniem, wskutek podlegania wielorakim historyczno-kulturowym i pozanormatywnym uwarunkowaniom, oraz wskutek podstawowej złożoności wzorców zmian rozwojowych.
Z psychologicznego punktu widzenia starzenie się nie jest równoznaczne ze spadkiem. Wiele aspektów kondycji ludzkiej poprawia się z wiekiem. Na przykład trwające przez całe życie gromadzenie doświadczeń, może w starości osiągnąć kulminację w postaci mądrości.
Jedno ze współczesnych podejść do badania zmiany i stałości, rozpatruje rozwój- w każdym wieku – w kategoriach łącznego występowania zysków i strat.
Dobre starzenie się mogłoby więc polegać na wyciąganiu jak największych korzyści z zysków, a jednocześnie minimalizowaniu wpływu strat, które towarzyszą normalnemu starzeniu się.
Ta strategia dobrego starzenia się, zaproponowana przez psychologów Margaret i Paula Baltes’ów, nosi nazwę: selektywnej optymalizacji połączonej z kompensacją.
Określenie selektywna oznacza, że ludzie zmniejszają liczbę i zakres stawianych sobie celów.
Optymalizacja odnosi się do tego, że ludzie ćwiczą się lub szkolą w dziedzinach, które są dla nich najważniejsze. Kompensacja oznacza, że ludzie używają alternatywnych sposobów radzenia sobie ze stratami, np. wybierając środowiska przyjazne dla starszego wieku.
Zmiany poznawcze związane z procesem starzenia się
Jednym z wielkich lęków dotyczących starzenia się jest obawa o utratę zdolności poznawczych: zdolności myślenia produktywnego i twórczego, pamiętania, planowania i podejmowania właściwych decyzji.
Funkcje poznawcze, w szczególności wiedza ogólna oraz pamięć semantyczna, pozostają prawie nienaruszone. Jednocześnie, jak wykazano, osłabieniu ulega umiejętność dostosowania się w zakresie procesów poznawczych oraz pamięć krótkotrwała. Wraz z wiekiem większego trudu wymaga zapamiętywanie faktów.
Procesy poznawcze - procesy tworzące i modyfikujące struktury poznawcze (reprezentacje umysłowe) w systemie poznawczym (w umyśle), będące przedmiotem badań psychologii poznawczej.
Podział procesów poznawczych:
Percepcja: Wrażenie Spostrzeżenie
Uwaga
Myślenie Procesy myślowe: analiza, synteza, uogólnianie, abstrahowanie, porównywanie, klasyfikowanie,
wnioskowanie.
Pamięć Trzy podstawowe procesy pamięciowe: zapamiętywanie, pamiętanie, odtwarzanie
Wyobraźnia to samodzielny proces tworzenia obrazów (wyobrażeń) na podstawie minionych spostrzeżeń.
Pamięć
Z wiekiem obniża się zdolność zapamiętywania, przy czym największy deficyt występuje w odniesieniu do pamięci mechanicznej i bezpośredniej. Również pamięć długoterminowa (wsteczna) ulega z wiekiem osłabieniu, jednak w znacznie mniejszym stopniu niż pamięć bezpośrednia. Z kolei w zdolności rozpoznawania nie odnotowano istotnych zmian. Wyniki badań nad pamięcią długoterminową ludzi starych są korzystniejsze, gdy dotyczą zapamiętywania kwestii ważnych dla osoby badanej oraz treści interesujących ją. Z kolei modyfikatorem pamięci bezpośredniej jest czas prezentacji materiału pamięciowego oraz jej rodzaj. Im dłużej trwa ekspozycja informacji oraz im bardziej wiążą się one z realiami życia, tym lepsze są wyniki w testach zapamiętywania.
Pamięć, decydująca o możliwościach uczenia się, stanowi najbardziej czuły punkt w samoocenie sprawności poznawczej ludzi starych. Tymczasem funkcję tę można udoskonalać. Nawet osoby w 75 r.ż. poddane treningowi umiejętności korzystania z mnemotechniki, zdolne są do znacznego poprawienia wyników zapamiętywania osiąganych w warunkach presji czasowej.
Inteligencja
Badania nad inteligencją ludzi starych ukazują, w sposób jeszcze bardziej spektakularny niż badania nad pamięcią, wielowątkowość strukturalnych zmian psychicznych, nasilających się z wiekiem.
Zmiany w sferze inteligencji ogólnej wyrażają się w ilościowym spadku sprawności funkcji intelektualnych mierzonych standardowymi testami. Na podstawie tego typu pomiarów wiadomo, że od ok. 60 r.ż. ulega obniżeniu tzw. ogólny iloraz inteligencji. Nie można jednak jednoznacznie określić inteligencji ludzi starych negatywnie.
Z jednej strony widać spadek takich zdolności jak: myślenie indukcyjne, wyobraźnia przestrzenna, koordynacja wzrokowo-ruchowa.
Równocześnie stwierdzono, że rozumowanie arytmetyczne, kompetencje słowno-pojęciowo oraz nabyte w ciągu życia wiadomości nie ukazują ubytków
W procesie starzenia się rozpadowi ulegają przede wszystkim funkcje inteligencji płynnej (tj. wrodzonej, zdeterminowanej cechami biologicznymi, decydującej o przetwarzaniu informacji i stanowiącej podstawę do nabywania nowych sprawności). Z kolei inteligencja skrystalizowana, nazywana tez społeczną, jako nabyta w toku uczenia się i gromadzenia doświadczenia, wykazuje tendencję do wzrostu lub utrzymywania się na stałym poziomie.
Czynniki wpływające na obraz funkcji intelektualnych
Istnieje szereg czynników modyfikujących obraz zmian deficytowych w sferze procesów intelektualnych. Należą do nich: poziom wykształcenia, charakter aktywności, rodzaj rozwiązywanych problemów, typ osobowości, szczególnie poziom aspiracji ora rodzajów celów życiowych. oraz tzw. efekt generacyjny.-specyficzne doświadczenie oraz wymagania zdefiniowane przez warunki społeczno-kulturowe charakterystyczne dla danego okresu historycznego.
Mądrość ludzi starych
Mądrość stanowi prototypową cechą starości i zarazem jedną z nielicznych, pozytywnych cech w obrazie człowieka starego, obecnych w mentalności społecznej.
W badaniach nad mądrością człowieka starego odróżnia się mądrość pragmatyczną od mądrości duchowej zwanej także transcendentną, która jest całościowym ustosunkowaniem się do świata i łączy się z poziomem rozwoju osobowości.
Istotą mądrości transcendentnej jest: ukierunkowanie na osiąganie wewnętrznej wolności, przekraczanie własnych ograniczeń, odkrywanie sensu zdarzeń życiowych, akceptacja duchowego wymiaru życia, reinterpretacja wartości życia i śmierci a także znaczenia czasu, przestrzeni czy rzeczywistości Mądrość ta łączy się z poczuciem sensu życia i spokojem wewnętrznym niezależnie od sytuacji, wycofaniem się z kontaktów powierzchownych, wolnością w opiniach i poglądach – wolnym ustosunkowaniem się do świata. Mądrość transcendentna jest nie tyle cechą rozumu, ile atrybutem całej osobowości. Osoba osiągająca mądrość transcendentną wykazuje afirmujące, nie oceniające nastawienie do biegu zdarzeń, innych ludzi i siebie samej. Cechuje ją pogoda ducha, wyrozumiałość i pokora, zdolność do samoograniczenia, umiejętność rozstrzygania dylematów i trafność w przewidywaniu zdarzeń, wykazuje siłę woli i moc w znoszeniu przeciwności losu przy zachowaniu równowagi psychicznej. Chociaż mądrość jako przejaw rozwoju duchowego (religijnego) rozpoznawana jest także u ludzi młodych, to jednak jest ona domeną ludzi starych.
Starość przez swój specyficzny kontekst, stwarza warunki do rozwoju duchowego oraz do osiągania mądrości transcendentnej. Jest zatem szansą dalszego rozwoju człowieka.
Sześć najważniejszych zmiennych, o których wiadomo, ze przyczyniają się do dobrego starzenia się w zakresie funkcji poznawczych to:
Brak chorób układu krążenia i innych chronicznych chorób
Sprzyjające środowisko, wspomagane przez wysoki status społeczno-ekonomiczny
Zaangażowanie w złożone i pobudzające intelektualnie środowisko
Elastyczny styl osobowości w wieku średnim
Posiadanie współmałżonka o wysokim poziomie funkcjonowania poznawczego
Utrzymanie pewnego poziomu szybkości przetwarzania percepcyjnego
Potrzeby osób starszych
Najczęściej przez potrzebę rozumie się brak czegoś, co wywołuje napięcie, frustrację, wynikające z dysfunkcji warunków życia, czy własnego organizmu. Treścią owych potrzeb mogą być rzeczy (które pragniemy nabyć), osoby (z którymi chcemy się zaprzyjaźnić), relacje międzyludzkie - towarzyskie (których pragniemy), lub wzory zachowań (których oczekujemy). Inaczej mówiąc, potrzeby wynikają z preferowanych przez nas wartości.
W codziennej egzystencji człowieka konieczne jest zapewnienie odpowiednich warunków i zaspokojenie konkretnych potrzeb. Różnice w tych potrzebach widoczne są w poszczególnych okresach życia, takich jak: dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały, starzenie się i starość. W wieku starszym potrzeby i oczekiwania ulegają przeszeregowaniu, zwykle z wyższych na niższe, zapewniające codzienny byt i dobre samopoczucie.
W starszym wieku potrzeby te można podzielić na:
−PODSTAWOWE do których zalicza się schronienie, czyli miejsce zamieszkania, a w nim odpowiednia temperatura, oświetlenie, podstawowe wygody, czystość, odpowiednie wyżywienie i miejsce wypoczynku, a także w razie potrzeby możliwość korzystania z pomocy, głównie lekarskiej i pielęgniarskiej.
−PSYCHICZNE do których zalicza się poczucie bezpieczeństwa, wolność decyzji i wyboru, poczucie własnej wartości, potrzebę szacunku, poczucie przydatności, a więc możliwość aktywności i rozwijania własnych zainteresowań, w tym kontakty z rodziną i z najbliższym otoczeniem., potrzebę miłości bliźniego, ale też potrzebę akceptacji własnej osoby przez innych.
−RELIGIJNE w starszym wieku inaczej patrzy się na starość i nieuchronnie nadchodzącą śmierć. Często ludzie ulegają rodzajowi nawrócenia do religii zaszczepionej w dzieciństwie i potrzebują kapłańskiej pociechy. Można to zauważyć szczególnie u osób, które słusznie lub niesłusznie, przekonane są o swojej samotności i nieprzydatności.
Mimo wielu podobieństw potrzeby pokolenia najstarszego będą zróżnicowane, tak jak są różne ich biografie, osobowości i tempo starzenia się
W starszym wieku, na skutek zmian w dotychczasowych, podstawowych rolach społecznych, mniej jest naturalnych możliwości zaspokajania potrzeb. Niemożliwość lub ograniczona możliwość zaspokajania swych potrzeb może pociągać za sobą wycofanie się człowieka i przechodzenie w stan oczekiwania. Konsekwencją tego procesu jest samotność społeczna człowieka starszego i ograniczenie jego sprawności społecznej. Z tej samotności społecznej wyłania się potrzeba przystosowanej egzystencji. Potrzeba ta jest zaspokojona wtedy, gdy następuje stan względnej równowagi pomiędzy otoczeniem, środowiskiem człowieka, a jego psychiką. Egzystencja obejmuje zarówno stany oraz zmiany w zakresie zdrowia biologicznego i psychicznego, jak też w zakresie życia społecznego.
Postawy wobec starości
Według brytyjskiego gerontologa Denisa B. Bromley’a osoby starzejące się przyjmują wobec życia jedną z postaw:
- postawa konstruktywna - przejawiają ją osoby, które swój bilans życiowy oceniają jako dodatni, akceptują własną starość, optymistyczne patrzą w przyszłość, mają satysfakcjonujące kontakty z innymi ludźmi;
- postawa zależności – przyjmują ją osoby bierne i uległe, polegają na środowisku rodzinnym, co umożliwia im utrzymanie harmonii wewnętrznej, bez wrogości i lęków.
- postawa obronna - cechuje ludzi o poglądach konwencjonalnych, sztywnych w nawykach i przyzwyczajeniach. Tacy ludzie boją się śmierci i zniedołężnienia. Własne lęki maskują wzmożoną aktywnością i stałym zaabsorbowaniem zewnętrznymi czynnościami;
- postawa wrogości – taką postawę przejawiają osoby pełne pretensji do świata, agresywne, podejrzliwe; za wszelkie swoje niepowodzenia obwiniają innych ludzi, instytucje lub układy społeczne. Buntują się przeciwko starości, bojąc się równocześnie śmierci;
- postawa wrogości do samego siebie – manifestowana jest przez osoby o ujemnym bilansie życiowym, które biernie przyjmują swój los. Czują się osamotnione, zbędne, często chorują na depresję. Śmierć jest dla nich wyzwoleniem od cierpienia.
Przystosowywanie do starości może być analizowanie w świetle różnych teorii min.:
- aktywności (w teoriach tych przyjmuje się, że naturalny proces starzenia się pozwala osobie starszej na podtrzymanie dotychczasowej aktywności w życiu społecznym, rodzinnym a także zawodowym. Łączy się także ze zdolnością korzystania z posiadanych kompetencji i możliwością ciągłego uczenia się rzeczy nowych)
- wycofywania (wyłączenie się z życia społecznego jest nie tylko naturalną, ale funkcjonalnie ważną potrzebę rozwojową człowieka w okresie późnej dorosłości – jest ono korzystne, sprzyja bowiem pogłębionej refleksji nad własnym życiem, ponownej interpretacji zdarzeń życiowych a często nadawaniu im nowego, pozytywnego znaczenia).
- stresu starości (wiążą się z koniecznością poradzenia sobie z obniżoną sprawnością psychiczną i fizyczną oraz pogarszającym się stanem zdrowia; zaakceptowaniem zmian w wyglądzie zewnętrznym; akceptacją nowej pozycji społecznej; umiejętnością podjęcia nowych ról społecznych i rodzinnych; akceptacją nieuchronności śmierci; umiejętnością przyjęcia nowej perspektywy życiowej, inną percepcją czasu i przestrzeni.