ZAGADNIENIA TEORIA ZBURZEŃ MOWY

Logopedia jako nauka o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowań językowych. Działy logopedii.

LOGOPEDIA jest nauką o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowań językowych. Opisuje i ocenia kompetencję poznawczą, językową i komunikacyjną, ocenia sprawność w realizowaniu tych kompetencji oraz objaśnia biologiczne przyczyny warunkujące ich stan. Logopedia śledzi zatem udział języka w kształtowaniu umysłu jednostek (w ich zróżnicowanej kondycji biologicznej) i w budowaniu interakcji. Jako nauka stosowana buduje również strategie postępowania zmieniające niepożądane stany języka i możliwości zachowań językowych.

• Logopedia zajmuje się zaburzeniami mowy (morfologią, składnią, strukturami tekstowymi) <mowa to nie wymowa – wymowa dotyczy wyłącznie dźwiękowej strony tekstu>

• Zaburzenia mowy są uwarunkowane biologicznie np. ktoś urodził się z porażeniem mózgowym, więc jest zdeterminowany biologicznie. Przy uszkodzeniach mózgu zachowanie człowieka jest determinowane biologicznie (uszkodzenia lewej półkuli – afazja, prawej półkuli – pragnozja). Biologia nie daje wyboru.

• Logopedia jako nauka o biologicznych uwarunkowaniach języka i zachowań językowych:

• Musi oceniać i objaśniać relacjie zachodzące między stanami języka i stanami zachowań językowych a przebiegiem centralnych oraz obwodowych procesów warunkujących język i zachowanie językowe (DIAGNOSTYKA)

• Musi budować teorię i praktykę postępowania prowadzącego do zmiany stanów niepożądanych, ewentualnie do podtrzymywania lub doskonalenia stanów zgodnych z biologiczną normą (PROGNOSTYKA)

• Logopeda w swoich badaniach musi wziąć pod uwagę układ percepcyjnych i realizacyjnych sprawności biologicznych:

• Słuch fizyczny (głuchota, niedosłuch)

• Słuch fonematyczny (dyslalia)

• Słuch prozodyczny (prowadzi do aprozodii i niemożliwości rozumienia tekstu)

• Mobilność mózgu i wydolna pamięć (afazja, demencja, choroby psychiczne, opóźnienia rozwoju mowy)

• Funkcjonowanie obwodowego układu nerwowego, działanie mięśniowych i kostnych układów narządów mowy (dyzartria, dysglosja)

PROFILAKTYKA LOGOPEDYCZNA - buduje wiedzę na temat diagnozowania sprawności językowych i komunikacyjnych, rozwijania i podtrzymywania tych sprawności u osób pozostających w normie biologicznej i umysłowej. DZIAŁY:

1. WCZESNA INTERWENCJA LOGOPEDYCZNA – logopedia zapobiega stanom niepożądanym przewidywanym w przyszłości.

2. LOGOPEDIA SZKOLNA – podtrzymywanie i rozwijanie kompetencji i sprawności - badania przesiewowe słuchu, artykulacji np. przy alalii pojawiają się trudności z czytaniem, pisaniem, nauką;

3. LOGOPEDIA ARTYSTYCZNA (dawniej retoryka) – zajmuje się wzorcową wymową np. w teatrze, środkach masowego przekazu; logopedia buduje teorię wzorcowej kompetencji i doskonali sprawności w jej realizowaniu.

Postępowanie logopedyczne. Czynności logopedy i ich istota. Diagnoza, programowanie, terapia.

Logopeda jest specem w profilaktyce, diagnozuje i buduje programy terapeutyczne.

DIAGNOZOWANIE:

1. DESKRYPCJA: rejestracja i opis stanów oraz zachowań badanej osoby

1. Badanie sprawności interakcyjnych:

• Motoryka

• Wymowa

• Język

• Struktury pojęciowe

• Realizacja dialogu

• Realizacja wypowiedzi narracyjnych

DIAGNOZOWANIE CZYNNOŚCI POZNAWCZYCH:

• Sprawność leksykalna – zasób leksykalny jest indeksem wiedzy o świecie i oznaką rozumienia relacji między zjawiskami.

• Sprawność semantyczna – polega na porządkowaniu przez mózg doświadczeń ludzkich w pojęcia. Zdrowy mózg człowieka w normie porządkuje doświadczenia według uspołecznionego schematu, mózg chory porządkuje pojęcia po swojemu. U dzieci w normie rozwojowej porządkowanie doświadczeń rozwija się do 10 roku życia.

• Sprawność narracyjna – struktura narracji i sposób porządkowania wiedzy świadczy o pełni umysłowych możliwości człowieka.

Narracja jest najtrudniejszą formą aktywności językowej, ma bowiem zamkniętą strukturę o rozbudowanej kompozycji. Dla celów diagnostycznych zachęca się dzieci do tworzenia opowiadań wymuszonych obrazkową historyjką i sprawdza się jakie komponenty zawiera wypowiedź (inicjacja, ekspozycja, komplikacja, rozwiązanie, coda).

Umiejętność opowiadania dla dzieci w normie kształtuje się w szóstym roku życia, umiejętność opisu w 10. Wypowiedź narracyjna znajduje się poza możliwościami osób w afazji, chorobie alzheimera, głuchych, dzieci z autyzmem czy upośledzeniem umysłowym.

Analiza tych trzech sprawności pokazuje obraz rzeczywistości w umyśle ludzkim. Wykazuje, czy dana osoba pozostaje w świecie uspołecznionym, czy też tkwi we własnym subiektywnym świecie (schizofrenia, autyzm, choroba alzheimera).

DIAGNOZOWANIE PRZEKAZU, REALIZAJA INTENCJI: akt komunikacji przekazuje wiedze o świecie i sobie innym uczestnikom życia społecznego, jest on zawsze aktem intencjonalnym

• Intencje i ich realizacja:

• Intencja informowania – chcę żebyś wiedział, że; akty np. to jest samochód, pies jest fajny

• Intencja działania – chcę zmiany danego stanu; akty np. idziemy do kina, zrób to i tamto

• Intencja modalności – wskazują na realność zjawiska; akty np. jestem pewien, wątpię że

• Intencja emocji – zawsze obecne w wypowiedzi, odczytywane na zasadzie: czuję gniew, czuję radość

Intencje stanowią strukturę – jakościowy układ chceń ujawniający się w zachowaniu człowieka; człowiek jest w swoim zachowaniu determinowany tym właśnie układem. W wypadku uszkodzonego mózgu zmienia się struktura intencji i swoiście generuje ludzkie chcenia.

Diagnozowanie polega na ocenie układu intencji i werbalnych i niewerbalnych środków ich realizacji.

• Czynności mówienia

• Motoryka narządów mowy – jej obniżona sprawność zaświadcza najczęściej o porażeniach lub anomaliach w budowie tych narządów.

• Wymowa – stan wymowy wynika z układu czynności takich jak – słuch fonematyczny, sposób realizacji pełnego inwentarza fonemów, procesu koartykulacji zachodzącej w grupach spółgłoskowych (dysglosja, dyslalia, dyzartria, niedosłuch).

• Prozodia mowy – odbiegająca od normy realizacja intonacji, tempa mówienia, budowania pauz świadczy o uszkodzeniu mózgu, niedosłuchu, dyzartrii czy też jest stałym objawem jąkania.

• Sprawność dialogowa – dialog jest najważniejszą formą ludzkie aktywności językowej.

• W dialogu dziecko poznaje świat i uczy się języka i wchodzi w interakcje z innymi – w związku z tym struktura dialogu dostarcza wiedzy nt umysłowego i społecznego rozwoju dziecka (patrz dialog niżej).

• Językowa sprawność społeczna – językowe role społeczne (patrz niżej)

1. INTERPRETACJA: włącznie wiedzy powyższej w perspektywę wiedzy o człowieku, wiedzy budowanej przez wyspecjalizowane dziedziny (np. przez wgląd w badania medyczne, psychologiczne) oraz na podstawie informacji opiekunów – informacje te pomagają w interpretacji wiedzy deskryptywnej.

1. Analiza wyników badań specjalistycznych

2. Wywiad rodzinny – dostarcza wiedzy na temat rodzinnych predyspozycji genetycznych czy okresu życia jednostki w którym doszło do biologicznych uszkodzeń

3. Diagnoza różnicowa – wynika z wiedzy i doświadczeń logopedy, który musi odgraniczać zaburzenia podobne w objawach.

4. Rozpoznanie przypadku – orzeczenie o rodzaju zaburzenia, możliwościach badanej osoby, niedostatkach językowych i komunikacyjnych

Deskrypcja i interpretacja prowadzą do diagnozy wstępnej, która pozwala orzekać o stanach umysłu badanej osoby, o ewentualnych uszkodzeniach mózgu i układów wykonawczych związanych z mową i życiem społecznym.

PROGRAMOWANIE TERAPII:

1. Cele postępowania logopedycznego.

2. Strategie i metody postępowania.

3. Organizacja postępowania.

Programowanie terapii wymaga od logopedy umiejętności łączenia w syntezującą całość ogólnej wiedzy o zachowaniu człowieka, o języku i jego zaburzeniach, o możliwościach i metodach postępowania w danym zaburzeniu. Wymaga również ustalenia hierarchii kroków terapeutycznych.

Do obowiązków logopedy należy sformułowanie celów terapii, metod postępowania i wyznaczenie jej mierzalnych celów!!

TERAPIA LOGOPEDYCZNA:

1. Organizacja etapów terapii i ich ocena.

2. Prowadzenie dokumentacji.

3. Weryfikacja hipotez diagnostycznych.

4. Modyfikacja programu.

Wszystkie zabiegi postępowania terapeutycznego muszą być dokumentowane i modyfikowane w zależności od możliwości pacjenta.

Diagnostyka i prognostyka logopedyczna.

DIAGNOSTYKA LOGOPEDYCZNA:

• Logopeda rozpoznaje zaburzenie oraz uzyskuje wgląd w poznawcze, językowe i komunikacyjne sprawności.

• Kompetencja poznawcza – stan wiedzy o świecie i o sobie, korzystanie z tej wiedzy w budowaniu wypowiedzi

• Kompetencja językowa – nieuświadomiona wiedza na temat budowania zdań gramatycznie poprawnych

• Kompetencja komunikacyjna – widza na temat wzorców zachowań językowych, stosowanych w życiu społecznym

• Dociera do poznawczych czynności mówiącego (poprzez słownictwo, sprawność semantyczną i umiejętności narracyjne)

• oraz do umiejętności budowania przekazu (poprzez analizę intencji i sposobów ich realizowania, analizę czynności mówienia, sprawność dialogową i językową sprawność społeczną).

PROGNOSTYKA LOGOPEDYCZNA: wiedza prognostyczna jest to wiedza na temat skutecznego łagodzenia objawów zaburzeń.

1. Programowanie terapii – budowanie programów terapii logopedycznej

2. Prowadzenie terapii – organizowanie przebiegu terapii

Procedury postępowania logopedycznego = procedury prognostyczne:

• Budowanie kompetencji w umysłach jednostek – poznawczej (kulturowej), językowej i komunikacyjnej (w głuchocie i niedosłuchu, alalii i dyslalii, oligofazji, autyzmie i w wypadku padaczek)

• Usprawnianie czynności mówienia przy zdobytych kompetencjach (w dysglosja, jąkaniu, giełkocie, dyzartrii)

• Stabilizowanie rozpadu języka, a niekiedy odbudowa czynności mówienia i funkcjonowania umysłu (w afazji, pragnozji, schizofazji, demencji)

Poznanie zmysłowe a język.

ZWIĄZANE Z FUNKCJĄ POZNAWCZĄ JĘZYKA:

• Język intelektualizuje poznanie: przemienia biologiczne doznania na ogląd umysłowy (około 2 roku życia dziecka) – pierwsze doznania świata następuje przez zmysły. Bodźce sensualne płyną przez receptory do mózgu, gdzie następuje intelektualizacja doznań, przekładamy doznania na język umysłowy (każdy ma inne możliwości poznawcze, inną strukturę biologiczną).

Kategorie umysłowe utożsamiamy ze strukturami poznawczymi, moją one naturę bytów mentalnych:

• Kategorie gramatyczne – organizują systemy języka

• Pojęcia – uniwersalne, właściwe człowiekowie sposoby intelektualnego porządkowania doświadczeń

• Kategorie tekstowe – uniwersalne struktury warunkujące ludzkie działanie (dialogi) oraz refleksje niezbędne do rozumienia świata na miarę potrzeb jednostki (wypowiedzi narracyjne).

Intelektualizacja doznań zmysłowych polega na racjonalnym kodowaniu i porządkowaniu interpretacji zgodnie z mechanizmami funkcjonowania struktur poznawczych.

• Język obiektywizuje poznanie: narzuca jednostkom na początku ich życia intersubiektywne kategorie oglądu świata – poznanie zmysłowe jest subiektywne, ale to język narzuca wspólną wykładnie dla danego języka. Poprzez język następuje zamiana poszczególnych subiektywnych doznań na zobiektywizowane doświadczenie społeczne.

->ujęcie intersubiektywne – wiem, co to znaczy, że coś jest np. chłodne – każdy z nas zna to pojęcie, przekładamy je na kod językowy – każdy ma podobną definicję danego pojęcia. Kategorie intersubiektywne definiowane są przez grupę społeczną.

->struktury językowe są również filtrem dopływu bodźców do mózgu – mózg wybiera najpierw te bodźce, które umysł potrafi zinterpretować jako jedno z ujęzykowionych doświadczeń jednostki. Umysł jest bowiem ujęzykowionym doświadczeniem człowieka.

Funkcje języka.

1. FUNKCJA POZNAWCZA:

• Język intelektualizuje poznanie: przemienia biologiczne doznania na ogląd umysłowy – pierwsze doznania świata następuje przez zmysły. Bodźce sensualne płyną przez receptory do mózgu, gdzie następuje intelektualizacja doznań, przekładamy doznania na język umysłowy.

• Język obiektywizuje poznanie: narzuca jednostkom na początku ich życia intersubiektywne kategorie oglądu świata – poznanie zmysłowe jest subiektywne, ale to język narzuca wspólną wykładnie dla danego języka

->ujęcie intersubiektywne – wiem, co to znaczy, że coś jest np. chłodne – każdy z nas zna to pojęcie, przekładamy je na kod językowy – każdy ma podobną definicję danego pojęcia. Kategorie intersubiektywne definiowane są przez grupę społeczną.

• Język segmentuje świat na odcinki – do nazywania świata służą nam wyrazy. Każdy język segmentuje świat po swojemu, język narzuca nam układ rzeczywistości.

• Poprzez język człowiek poznaje świat.

• Funkcja poznawcza jest najważniejszą funkcją języka – jeśli języka nie ma, to postrzeganie świata jest ułomne, człowiek pozostaje we własnych świecie.

1. FUNKCJA INTERAKCYJNA:

• Interakcja – nadawanie znaczeń zachowaniom ludzkim oraz dostosowywanie własnych zachowań do zachowań grupy społecznej.

• Język jest najbardziej precyzyjnym bytem pozwalającym przekazywać wiedzę o sobie i o świecie zgodnie z intencjami nadawcy i umożliwiającym docieranie do intencji odbiorcy.

• Poprzez język człowiek buduje przekaz i porozumiewa się z innymi.

• Życie społeczne wymaga od jego uczestników znajomości systemu komunikacyjnego, który grupa wytworzyła i który narzuca członkom, porządkując przez to interakcję.

• Wraz ze zwiększonym udziałem jednostki w życiu społecznym kształtuje się i rozwija sprawność interakcyjna, która pozwala człowiekowi istnieć w grupie społecznej.

• Człowiek istnieje w interakcji (interakcja – wzajemne uzależnienie się jednostki) ze światem, z grupą społeczną i z sobą.

• Jedynie człowiek w interakcjach ze sobą i światem posługuje się językiem.

• Człowiek około 1/2 roku życia uświadamia sobie interakcję z samym sobą

1. FUNKCJA GRUPOTWÓRCZA:

• Język organizuje życie społeczne, zapewnia dostęp do ról społecznych.

• Poprzez język człowiek tkwi w grupie społecznej.

• Jednostka w życiu jest członkiem wielu grup społecznych, każda z nich dysponuje własną odmianą języka, socjolektem, który jednocześnie będąc jej tworem sam ową grupę konstruuje tzn. buduje więzi między jej członkami, ujednolica i utrwala system wartości, wyznacza miejsce jednostki w grupie i miejsce danej grupy wśród innych grup.

Teorie objaśniające istotę języka: teoria socjalizacji, teoria natywistyczna, teoria uwarunkowań biologicznych.

1. JĘZYK JEST BYTEM SPOŁECZNYM

• Grupa społeczna utworzyła język jako narzędzie interakcji – język powstał w wyniku społecznego rozwoju człowieka.

• Człowiek zdobywa język w procesie socjalizacji, poprzez język staje się członkiem grupy społecznej.

1. Teoria strukturalistyczna

2. Psychologia behawioralna (Skinner) – człowiek uczy się poprzez bodźce, które docierają do mózgu i są tam kodowane.

John Locke – człowiek przy narodzinach jest jak niezapisana karta.

ALE: nie ma znaczenia dla rozwoju dziecka jak często np. mówią do niego rodzice i w jaki sposób to robią, ponieważ są pewne etapy mowy przez które przechodzi każdy z nas WIĘC o mowie decyduje rozwój biologiczny i umysłowy człowieka – to on narzuca sposób interioryzacji (uwewnętrzniania) języka.

1. JĘZYK JEST PRZYRODZONY CZŁOWIEKOWI

• Tylko człowiek jest w stanie nauczyć się języka.

• Jedynie język wyróżnia człowieka spośród istot żywych.

1. Filozofia idealistyczna (personalizm) – Najwyższy Stwórca chciał i dał ludziom język.

2. Gramatyka generatywna (natywistyczna teoria języka)

Noam Chomsky:

• Proces interioryzacji jest sprzeczny z socjalizacją, człowiek rodzi się z językiem, jest on wrodzony (teorie natywistyczne idei wrodzonych jak u Platona).

• Człowiek ma KOMPETENCJĘ JĘZYKOWĄ – są to takie właściwości umysłu, które w krótkim czasie prowadzą do budowania zdań gramatycznie poprawnych i sensownych, człowiek posiada kompetencje od urodzenia.

• Grupa społeczna nie stworzyła języka, język jedynie uogólnia się w grupie społecznej.

1. Teorie biologiczne – neurobiologia (nauka o mózgu)

Edelman:

• Nie zgadzał się z Chomskim.

• Mózg jest najbardziej zorganizowaną strukturą na świecie (10 mld neuronów, milion mld połączeń nerwowych +układ chemiczny) – jedynie taki byt jak mózg może sobie poradzić z tak skomplikowanym bytem jakim jest język.

• Język jest kawałkiem umysłu uwarunkowanym biologicznie (biologią mózgu).

• Język jest w umyśle jednostki, jest zależny od pracy mózgu

• Język jest wygenerowany przez mózg, kiedy mózg jest uszkodzony pojawiają się problemy z nauką języka.

• Teorie naukowe nie się sprawdzalne do końca – teoria jest lepsza jeśli w sposób prostszy objaśnia więcej zjawisk (ważne kryterium przydatności).

• Dla logopedy najważniejsze są teorie biologiczne, ponieważ problemy z wymową występują jeśli jest uszkodzony mózg, kiedy jest problem z połączeniami neuronowymi, nieodżywienie mózgu i wynikające z tego choroby psychiczne czy przy chorobie Alzhaimera.

• ROZPAD JĘZYKA – w momencie kiedy pojawia się choroba psychiczna/wylew krwi do mózgu człowiek przestaje rozumieć świat i posługiwać się językiem.

• Język jako taki nie istnieje w ogóle. Każdy ma własny język bo nasze mózgi są inaczej zbudowane. Więc jest umownie przyjęte, że jeśli ludzie w normie mówią danym językiem to jest to język grupy społecznej.

Język a poznanie. Teza Herdera – Humboldta. Weryfikacja tezy na gruncie antropologii kulturowej. Teoria kodów Bernsteina.

Język w poznaniu rzeczywistości – wraz z językiem człowiek opanowuje właściwy danej grupie społecznej sposób postrzegania i interpretowania zdarzeń. Obraz świata niesiony przez język etniczny jest jednostkom narzucany.

Teza Herdera-Humboldta: Język buduje w umysłach ludzkich obraz rzeczywistości. Żyjemy w takim świecie, jaki nam język zaprojektuje. Różne języki budują różne obrazy świata.

Język jest formą myślenia, w związku z tym język porządkuje rzeczywistość w umysłach ludzi i narzuca jednostkom sposoby interpretowania jej zjawisk. Język tworzy rzeczywistość. Świat rzeczy i świat przeżyć jest człowiekowi dostępny tylko poprzez językowe struktury poznawcze. Człowiek żyje w świecie tworzonym przez te struktury. Żyjemy w świecie jaki zaprojektuje nam język, różne języki budują różne obrazy świata. Język jest formą myślenia, w nim zawarta jest wiedza będąca doświadczeniem pokoleń.

Herder – język wyznacza granice i zarys ludzkiego poznania. W świecie jest nieskończenie wiele zjawisk, ale człowiek zna te, które zostały ujęzykowione – nazwane.

Humboldt – postrzegamy nie przedmiot jako taki, ale obraz wytworzony w duszy przez przedmiot. Przedmiotów dostarcza człowiekowi język.

Antropologia kulturowa: antropologia kulturowa interesuje się głównie drugą częścią tezy – „różne języki budują różne obrazy świata”. Antropologia kulturowa porównuje obrazy świata budowane przez odrębne języki etniczne.

Najważniejszym dziełem antropologii (antropologii społecznej, która narodziła się z badań nad kulturą tzw. ludzi prymitywnych) jest etnolingwistka, z którą wiąże się działalność Sapira i Whorfa, którzy badali języki Indian amerykańskich. Sapir i Whorf doszli do wniosku, że

• Język określonej ludzkiej zbiorowości, będący jej tworem, narzędziem myślenia i komunikowania się, organizuje sposób postrzegania świata i w związku z tym kształtuje świat.

• Różne zbiorowości wytworzyły odmienne systemy językowe przez co różne grupy postrzegają świat rozmaicie.

Koncepcja Bernsteina: Struktura społeczna generuje odrębne kody językowe, a te przekazując kulturę czynią koniecznym pewien typ zachowania.

Uważał, że w każdym języku społeczeństwa rozwiniętego istnieje wiele sposobów mówienia i że owa wielość wiąże się ze strukturą ludzkiej zbiorowości – „określona forma relacji społecznej, lub ogólniej – struktura społeczna generuje odrębne formy lub kody językowe, a kody te przede wszystkim przekazują kulturę, czyniąc tym samym koniecznym pewien typ zachowania”.

Definicje kodu wiąże z pojęciem „planowania werbalnego”, które uznaje za czynność psychiczną składającą się z 3 procedur:

1. Orientacja – analiza komunikatu – słuchacz z docierających do niego słów i komunikatów niewerbalnych wybiera dla niego najważniejsze (sygnały dominujące).

2. Selekcja – sygnały dominujące rozbudzają skojarzenia, które decydują o tym jakie elementy z zasobu słów i komunikatów niewerbalnych wybierze człowiek do zbudowania komunikatu.

3. Organizacja – słuchacz dostosowuje wybrane słowa do systemu gramatyki oraz uzgadnia i wiąże je z sygnałami pozawerbalnymi – buduje wypowiedź.

Kody językowe Bernsteina jawią się jako:

1. Zjawisko psychiczne (bo powyższe procedury są czynnościami umysłowymi)

2. System kodowania rzeczywistości – systemy różnią się między sobą porządkami relacji do świata i rzeczy.

3. Zjawiska społeczne – kształtują się w procesie socjalizacji.

Determinowanie kodu polega na utrwalaniu w słowach określonych porządków relacji do świata i rzeczy, porządki te są efektem wartości przyjętych przez daną grupę społeczną. Relacje te decydują o kształcie poszczególnych procedur planowania werbalnego.

Koncepcja ta jest rozwinięciem teorii Humboldta czy Sapira-Whorfa, jednak Bernstein wychodzi nie od języka, a od struktury społecznej! Uważa, że zmiany zachodzące w strukturze są głównym czynnikiem zmian kulturowych. To te zmiany wywierają wpływ również na zmianę sposobów mówienia.

Kod rozwinięty i ograniczony B. Bernsteina: wiążą się różnymi formami planowania werbalnego, w każdym z kodów pojawia się inny model zachowań komunikacyjnych.

Cechy kodu ograniczonego	Cechy kodu rozwiniętego
Ujmowanie wydarzeń w sposób konkretny	Ujmowanie wydarzeń na różnych poziomach abstrakcji
Częste stosowanie sygnałów niewerbalnych	Stosowanie subtelnych rozróżnień słownych
Przekonanie o oczywistej słuszności swoich poglądów, o posiadaniu recepty na prawdę	Przekonanie o względności własnych poglądów i przyznawanie prawa innym do innego spojrzenia
Trudności w operowaniu materiałem abstrakcyjnym	Łatwość operowania materiałem abstrakcyjnym
Ujmowanie wydarzeń w perspektywie teraźniejszości.	Ujmowanie wydarzeń w odległej perspektywie czasowej.

FUNKCJONOWANIE KODÓW W SPOŁECZEŃSTWIE:

• Językowe znaki utarte, mające charakter stereotypów – znaki uniwersalne

• Znaki zindywidualizowane – znaki partykularne.

1. Kod ograniczony o przewidywalności leksykalnej – obsługuje rytualne sytuacje życia społecznego. Role językowe wyznacza status lub aktualnie pełniona funkcja społeczna uczestników rozmowy.

2. Kod ograniczony o wysokiej przewidywalności syntaktycznej

1. Model uniwersalny (dostępny wszystkim) – znaczenie partykularne (dostępne niektórym)

2. Model partykularny (dostępny niektórym) – znaczenie partykularne (dostępne niektórym)

1. Kod rozbudowany o niskiej przewidywalności syntaktycznej

Model partykularny (dostępny niektórym) – znaczenie uniwersalne (dostępne wszystkim)

Według Bernsteina klasa średnia używa kodu ograniczonego i rozbudowanego, klasa niższa tylko kodu ograniczonego, który wystarcza do porozumiewania się w grupach familiarnych, ale już nie w życiu np. publicznym państwowym. W fakcie niedostosowania kodu ograniczonego do budowania pojęć abstrakcyjnych doszukuje się Bernstein problemów dzieci w nauce.

Strukturalistyczna definicja języka. Poziomy organizacji systemu językowego.

Teoria strukturalistyczna – Ferdinand de Saussure 1916 (najpełniejsza)

Język to inwentarz znaków i zasób reguł gramatycznych pozwalających ze znaków prostych budować znaki złożone.

Język rozpatrywany sam w sobie i ze względu na samego siebie jest jedynym prawdziwym przedmiotem językoznawstwa. Język sam w sobie jest systemem. Przedmiotem językoznawstwa jest wykrycie istoty tego systemu.

Język jest systemem, którego wszystkie składniki są współzależne i w którym wartość jednego składnika wynika wyłącznie z równoczesnej obecności innych.

System językowy jest więc samodzielnym bytem wewnętrznych zależności. Pozwala on w procesie komunikacji rozumieć innych i być przez nich rozumianym.

De Saussure wyróżnił język i mowę jednostkową (budowanie zdań). Język to mowa minus mowa jednostkowa. Jest to ogół nawyków językowych pozwalających danej jednostce rozumieć inne jednostki i być przez nie rozumianą.

POZIOMY ORGANIZACJI JĘZYKA:

1. Poziom fonologiczny – fonemy

2. Poziom morfologiczny – morfemy

3. Poziom składniowy – zdania

POZIOM FONOLOGICZNY:

FONEM:

1. Zestaw cech dystynktywnych [strukturalizm, M. Trubiecki]

2. Wzorzec głoski, jaki człowiek ma w umyśle.

Wzorzec głoski – motoryczny, audytywny/akustyczny. Jest to program realizacji głoski (mózg potrafi odebrać i zidentyfikować falę głosową) [definicja kognitywna, Jan Baudouin de Courtenay]

1. Układ fonemów w mózgu jest strukturą, układem wzajemnie warunkujących się elementów na zasadzie wartości.

Komponenty struktury mają swoje wartości, czyli miejsce w strukturze – wszystkie fonemy są równoważne, trzeba posiadać wszystkie, aby wymowa była poprawna (fonemy różnić mogą się łatwością/ trudnością w realizacji).

3,5 roczne dziecko ma już wszystkie fonemy

INWENTARZE FONEMÓW:

1. Z. Stieber – 42 fonemy (fonemy miękkie i zmiękczone)

2. B. Rocławski – 38 fonemów (nie ma fonemów miękkich wargowych)

3. W. Jassem – 37 fonemów (nie ma nosówek samogłoskowych)

ZABURZENIA WYMOWY NA POZIOMIE FONOLOGICZNYM:

1. Niepełna struktura fonemów w mózgu – trudności rozwojowe, problem w odróżnianiu dźwięków mowy, niedosłuch, autyzm, kłopoty z rozróżnieniem dentalizacji, niemożność rozróżnienia głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych (wszystkie są bezdźwięczne).

2. Kłopoty z wymową (z realizacją przy pełnej strukturze) – przy rozszczepach podniebienia.

3. Jest wzorzec, struktura i możliwości realizacji, ale człowiek nie jest z stanie wypowiedzieć głoski lub wyrazu ( w afazji).

POZIOM MORFOLOGICZNY

• Z fonemów budujemy morfemy (struktura fonemowa – układ na zasadzie wartości)

• Fonemy mają tylko wartość (czyli miejsce w strukturze), można nie posiadać 1 fonemu i już pojawia się zaburzenie mowy, ponieważ struktura jest niepełna.

• Morfemy również mają wartość, lecz mniej rygorystyczną. Ważniejsze od wartości morfemów jest ich znaczenie (dźwięk odsyła nas do desygnatu, rzeczywistości pozajęzykowej).

TRZY KLASY MORFEMÓW:

1. MORFEMY LEKSYKALNE

2. MORFEMY SŁOWOTWÓRCZE

3. MORFEMY FLEKSYJNE

MORFEMY LEKSYKALNE

• Odsyłają do desygnatów na zasadzie arbitralności np. pies, ławka – potrafimy wyodrębnić wyraz z szeregu innych.

• Segmentują świat na odcinki, utrwalają wiedzę o świecie (to jest kot, to jest mama – uczymy się świata przez język)

• Głusi – mają własny sposób interpretacji świata plus naszą wykładnię, która przekazywana jest im przez język migowy.

• Wyrazy porządkują świat, uczymy się świata razem z językiem.

• Zespół dźwięków odsyła do desygnatu, relacja między dźwiękiem a znaczeniem jest arbitralna – DOWOLNA -> nie ma powodu, dla jakiego pies to pies a nie ciastko (nie da się tego wyjaśnić, wynika to z umowy). Arbitralność znaków jest podstawą języka, relacja jest nieumotywowana! (umotywowane są tylko onomatopeje np. stuk puk).

• Ilość wyrazów w mózgu świadczy o wiedzy człowieka o świecie.

• Do 6 roku życia język wchodzi sam, bo tężeją ścieżki w układach synaptycznych mózgu, po 6 roku życia ścieżki układów są już utarte.

1. Minimalny zasób leksykalny – 800 wyrazów

2. Podstawowy zasób leksykalny – 2800 wyrazów

3. Podstawowy zasób leksykalny rozbudowany – 5000 wyrazów

11-tomowy słownik języka polskiego Doroszewskiego – 120 000 wyrazów

+ inne słowniki – około pół miliona wyrazów

BADANIE SŁOWNICTWA BIERNEGO – do biernego słownictwa w umyśle człowieka nie można dotrzeć; próby poprzez np. wyliczenia znanych zwierząt, kwitów itp.

BADANIE SŁOWNICTWA CZYNNEGO (wiedza na codzienny użytek) – rozpisuje się wypowiedzi na wyrazy i przy dużej ilości tekstów można sprawdzić w jakim kręgu wyrazów człowiek się porusza np. dziecko z autyzmem ma około 100 słów słownictwa czynnego.

MORFEMY SŁOWOTWÓRCZE

• Są wykładnikami kategorii mentalnych (kognitywnych) porządkujących relacje między desygnatami np. pies-ek – ek wskazuje, że pies jest mały.

• Patrząc na rzeczy nadajemy im cechy, morfemy słowotwórcze służą do porównywania obiektów np. kot-kotek, kiosk-kioskarz – ujmują relacje między desygnatami.

• Tu również arbitralność znaków – wszystko wynika z umowy.

• Ilość morfemów w polszczyźnie – ok. 300.

• Głusi nie są w stanie opanować relacji między słowami – więc mają inny obraz świata.

• Głusi nie są w stanie pojąć do czego służą końcówki np. przy zdrobnieniach: -ek,-ik,-ka,-ko, i dlaczego się one różnią, bo np. zdrobnieniem od konia jest konik, a dlaczego nie koniek; lub badylek a nie badylik – są to przykłady, których człowiek w normie musi się po prostu nauczyć.

MORFEM –KA

• drzemka, omyłka

• wróżka, cerowaczka

• zakrętka, przykrywka

• wszywka, sadzonka

• kierowniczka, poetka

• kobietka, kózka

• mężatka, jarzeniówka

• jeden morfem a 7 różnych znaczeń, nie da się tego wytłumaczyć głuchoniemym.

• Praca dr Muzyki-Furtak: w świadomości głuchoniemych nie ma słowotwórstwa, nie wiadomo jak wyznaczają relacje, a język polski (czeski, słowacki) są językami słowotwórczymi

MORFEMY FLEKSYJNE

• Wskazuję na funkcję wyrazu w zdaniu, odsyłają do rzeczywistości językowej np. widzę psa – pies w dopełnieniu – końcówka odmiany decyduje o funkcji wyrazu.

• W języku polskim szyk jest ruchomy i nie decyduje o funkcjach w zdaniu.

• W języku polskim mamy 118 końcówek fleksyjnych dla odmiany rzeczowników (tylko)

• Język polski jest językiem fleksyjnym.

• W głuchocie nie działa fleksja, wypowiedzi są agramatyczne ( tak jak i w afazji i upośledzeniach, choć w mniejszym stopniu).

POZIOM SKŁADNIOWY:

Fonem a głoska. Mechanizmy zaburzeń mowy.

ZABURZENIA WYMOWY NA POZIOMIE FONOLOGICZNYM:

1. Niepełna struktura fonemów w mózgu:

• dyslalia - kłopoty z rozróżnieniem głosek dentalizowanych (sygmatyzm); nieprawidłowa realizacja głoski r (rotacyzm); niemożność rozróżnienia głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych (wszystkie są bezdźwięczne).

• niedosłuch – sygmatyzm, rotacyzm, mowa bezdźwięczna

• w autyzmie,

• trudności rozwojowe,

• problem w odróżnianiu dźwięków mowy,

1. Kłopoty z wymową (z realizacją przy pełnej strukturze) – dysglosja – przy rozszczepach podniebienia – problemy w artykulacji k,g,r,s,z,sz,rz,c,dz,cz,dż; przemieszczenia głosek

2. Zaburzenia wynikające z zaburzeń w mózgu - jest wzorzec, struktura i możliwości realizacji, ale człowiek nie jest z stanie wypowiedzieć głoski lub wyrazu - w afazji.

Morfologia. Zaburzenia w funkcjonowaniu morfemów słowotwórczych i fleksyjnych.

MORFEMY SŁOWOTWÓRCZE

• Są wykładnikami kategorii mentalnych (kognitywnych) porządkujących relacje między desygnatami np. pies-ek – ek wskazuje, że pies jest mały.

• Patrząc na rzeczy nadajemy im cechy, morfemy słowotwórcze służą do porównywania obiektów np. kot-kotek, kiosk-kioskarz – ujmują relacje między desygnatami.

• Arbitralność znaków – wszystko wynika z umowy.

• Głusi nie są w stanie opanować relacji między słowami – więc mają inny obraz świata.

• Głusi nie są w stanie pojąć do czego służą końcówki np. przy zdrobnieniach: -ek,-ik,-ka,-ko, i dlaczego się one różnią, bo np. zdrobnieniem od konia jest konik, a dlaczego nie koniek; lub badylek a nie badylik – są to przykłady, których człowiek w normie musi się po prostu nauczyć.

MORFEM –KA

• jeden morfem a 7 różnych znaczeń, nie da się tego wytłumaczyć głuchoniemym.

• Praca dr Muzyki-Furtak: w świadomości głuchoniemych nie ma słowotwórstwa, nie wiadomo jak wyznaczają relacje, a język polski (czeski, słowacki) są językami słowotwórczymi

MORFEMY FLEKSYJNE

• Wskazuję na funkcję wyrazu w zdaniu, odsyłają do rzeczywistości językowej np. widzę psa – pies w dopełnieniu – końcówka odmiany decyduje o funkcji wyrazu.

• W języku polskim szyk jest ruchomy i nie decyduje o funkcjach w zdaniu.

• W języku polskim mamy 118 końcówek fleksyjnych dla odmiany rzeczowników (tylko)

• Język polski jest językiem fleksyjnym.

• W głuchocie i niedosłuchu nie działa fleksja, wypowiedzi są agramatyczne.

• Agramatyzm/ dysgramatyzm występuje również przy upośledzeniach umysłowych (w oligofazji). Stopień nasienia zależny jest od stopnia upośledzenia – osoby takie mają mały zasób słów, używają raczej słownictwa konkretnego w postaci rzeczowników i czasowników, budują zdania proste, niekompletne.

• Również w afazji, osoby dotknięte tym zaburzeniem często choć rozumieją język to mają problem ze znalezieniem słów i budowaniem zdań, agramatyzm i dysgramatyzm występują w lżejszej postaci niż przy głuchocie.

Klasyfikacje zaburzeń mowy (przyczynowa, objawowa, logopedyczna).

OBJAWOWA KLASYFIKACJA ZABURZEŃ MOWY LEONA KACZMARKA:

I. Zaburzenia treści: powstają w wyniku chorób umysłowych, psychicznych; objawiają się m.in. brakiem logiki w budowanych tekstach, zakłóceniami w procesie uogólniania i abstrakcji, niespójnością występującą w zbudowanych tekstach;

1. Zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji.

2. Brak logiki w zbudowanych tekstach.

3. Nieprawidłowości w ukierunkowaniu myślenia.

(zaburzenia ta właściwe są schizofrenii (schizofazja) i psychopatii)

II. Zaburzenia języka (formy językowej): objawiają się niedokształceniem mowy lub jej brakiem,

1. Niemota.

2. Afazja.

3. Alalia.

4. Agramatyzm.

5. Przejęzyczenie (pomyłka).

III. Zaburzenia substancji:

1. W płaszczyźnie suprasegmantalnej:

• jąkanie,

• rynolalia,

• wymowa bezkrtaniowców,

• afonia,

• giełkot,

• bradylalia,

• tachylalia.

1. W płaszczyźnie segmentalnej:

• dyslalia.

1. W płaszczyźnie suprasegmentalnej i segmentalnej:

• palatolalia,

• mutyzm.

PRZYCZYNOWA KLASYFIKACJA ZABURZEŃ MOWY IRENY STYCZEK:

1. Zaburzenia mowy zewnątrzpochodne/ egzogenne (środowiskowe).

2. Zaburzenia mowy wewnątrzpochodne/ endogenne (wady wymowy):

• Dysglosja – w związku z nieprawidłową budową narządów mowy lub z obniżeniem słyszalności.

• Dyzartria (anartria) – w związku z uszkodzeniem ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne.

• Dyslalia (alalia) – w związku z opóźnieniem wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych.

• Afazja – w związku z uszkodzeniem pewnych struktur mózgowych.

• Jąkanie – zaliczane do nerwic.

• Nerwice mowy (mutyzm, afonia, zaburzenia tempa mówienia).

• Oligofazja – w związku z upośledzeniem umysłowym.

• Schizofazja – w związku z chorobami psychicznymi.

LOGOPEDYCZNA KLASYFIKACJA ZABURZEŃ MOWY S. GRABIASA:

1. Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi (niewykształconą kompetencją).

Procedurą logopedyczną jest budowanie kompetencji językowej, komunikacyjnej i kulturowej (usprawnianie realizacyjne staje się procedurą wtórną).

• Głuchota i niedosłuch – kompetencje nie wykształcają się w ogóle lub wykształcają się w stopniu niewystarczającym do prawidłowej realizacji wypowiedzi w związku z niewłaściwie funkcjonującym słuchem fizycznym.

• Alalia i dyslalia (wycofujące się stadium alalii) – kompetencje nie wykształcają się w ogóle lub wykształcają się w stopniu niewystarczającym do prawidłowej realizacji wypowiedzi w związku z nieprawidłowo funkcjonującym słuchem fonematycznym (w związku z uszkodzeniem struktur korowych przed opanowaniem mowy) ALALIA DOTYCZY WSZYSTKICH TYPÓW KOMETENCJI, DYSLALIA JEST TYLKO ZABURZENIEM REALIZACJI NIEPEŁNEJ STRUKTURY FONOLOGICZNEJ!

• Oligofazja – kompetencje nie wykształcają się w ogóle lub wykształcają się w stopniu niewystarczającym do prawidłowej realizacji wypowiedzi w zależności od stopnia niedorozwoju umysłowego.

• Padaczka – w związku z dysfunkcją mózgu kompetencje nie wykształcają się w pełni lub wykształcone wcześniej ulegają degradacji (jeśli występuje po 6 roku życia następuje dezintegracja zdobytej wiedzy językowej).

• Autyzm – kompetencje nie wykształcają się w związku z dysfunkcją mózgu

2. Zaburzenia związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach).

Procedurą logopedyczną jest usprawnianie realizacji różnych poziomów systemu komunikacyjnego.

1. Zaburzenia realizacji fonemów:

• Dysglosja – wynika z anomalii tkwiących w budowie narządów artykulacyjnych (np. w wypadku rozszczepów podniebienia, nieprawidłowościach zgryzu); prowadzą one do niewłaściwej realizacji fonemów, czasami także to realizacji niektórych prozodycznych komponentów ciągu fonicznego (np. nosowanie w wypadku rozszczepów podniebienia).

1. Zaburzenia realizacji ciągu fonicznego:

• Mowa bezkrtaniowców – ujawnia się w postaci bezgłosu lub niewłaściwej realizacji oddechu i prozodycznych komponentów ciągu fonicznego, szczególnie natężenia i barwy dźwięków.

• Giełkot – ujawnia się w postaci wzmożonego tempa realizacji ciągu fonicznego.

• Jąkanie – zaburzeniu ulega płynność realizacji ciągu fonicznego, a wraz z nią zaburzone są intonacja i akcent; zaburzenia ciągu fonicznego prowadzą zwykle do zaburzeń spójności wypowiedzi.

1. Zaburzenia realizacji fonemów i ciągu fonicznego.

• Anartria i dyzartria – związane z uszkodzeniami ośrodków i dróg unerwiających narządy mowy (w związku z porażeniem mózgowym); ujawniają się albo w postaci braku możliwości realizacyjnych, albo w niewłaściwej realizacji fonemów i zaburzonej realizacji niemal wszystkich prozodycznych komponentów ciągu fonicznego (rytmu, natężenia dźwięków, tempa mówienia, intonacji, akcentowania itp.)

3. Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego.

Procedurą logopedyczną jest odbudowywanie wszystkich typów kompetencji i usprawnianie realizacji.

• Afazja – zaburzenia wynikające z uszkodzeń lewej półkuli mózgu, ujawniające się w postaci pełnego lub częściowego rozpadu wszystkich typów kompetencji (afazja sensoryczna) i/lub zaburzeń sprawności realizacyjnych (afazja motoryczna);

pojawia się tendencja odchodzenia od wyraźnych podziałów w afazji a wraz z nią teza, że uszkodzenia ośrodków lewej półkuli prowadzą do rozpadu kompetencji językowej (niemożność budowania zdań gramatycznie poprawnych), a uszkodzenia innych ośrodków (np. płatów czołowych i/lub ośrodków półkuli prawej) prowadzą do rozpadu kompetencji komunikacyjnej (niemożność budowania wypowiedzi spójnych językowo i sytuacyjnie).

• Pragnozja – jest wynikiem uszkodzenia prawej półkuli mózgu (objawem jest rozpad kompetencji semantycznej)

• Schizofazja – jest wynikiem schizofrenii, a ujawnia się w postaci niespójnych wypowiedzi językowych; zaburzenia w rozmaity sposób dotyczą struktury całych tekstów (struktura zdania w zasadzie pozostaje nienaruszona), i to zarówno tekstów dialogowych jak i monologowych; wiążą się one ze swoistą interpretacją zjawisk rzeczywistości.

• Demencja – jest wynikiem zamierania neuronów i układów synaptycznych, najwyraźniej ujawnia się w chorobie Alzheimera i prowadzi do zaniku narracji, obniżenia sprawności dialogowej, dezintegracji wiedzy o relacjach społecznych i w związku z tym do rozpadu językowej sprawności społecznej, wreszcie do niemożności interpretacji jakichkolwiek zdarzeń.

AFAZJA – mechaniczne uszkodzenia lewej półkuli mózgu przez wylewy krwi do mózgu, urazy mechaniczne, guzy mózgu, raka mózgu.

PRAGNOZJA – mechaniczne uszkodzenie prawej półkuli mózgu – człowiek nie pojmuje metafor, ma problem z wypowiedziami narracyjnymi.

SCHIZOFAJZA – zaburzenia pojawiające się chorobie psychicznej – schizofrenii. Następuje rozpad struktur poznawczych – omamy wzrokowe, człowiek słyszy głosy – umysł buduje rzeczywistość nierealną.

DEMENCJA – zaburzenie pojawiające się w chorobie Alzhaimera, następuje degradacja umysłu do zera, człowiek nic nie rozumie rozpada się jego wiedza o rzeczywistości, zanika komunikacja a w końcu i cały system językowy.

Kompetencja językowa a kompetencja komunikacyjna.

Kompetencja językowa – zdolność umysłu do budowania zdań gramatycznie poprawnych i odróżniania poprawnych od niepoprawnych, wiedza nieuświadomiona (Chomsky)

• Język to reguły kreowania zdań, są uniwersalne bo to człowiek je tworzy.

• Język to mechanizm kreowania nieskończonej ilości zdań ze skończonej ilości elementów

KOMPONENTY KOMUNIKACJI JĘZYKOWEJ:

1. Kreatywność – zdolność tworzenia nieskończonego zbioru zdań ze skończonego zbioru elementów językowych oraz umiejętność tworzenia nowych zdań spójnych z sytuacjami nowymi dla mówiącego.

2. Gramatyczność – ujawniająca się w procesie budowania zdań poprawność formalna (wynika ze znajomości syntaktycznych reguł języka) oraz poprawność znaczeniowa (wynika ze znajomości leksyki i reguł mówiących o zdolności łączenia się wyrazów ze sobą).

3. Akceptabilność – zdolność rodzimego użytkownika języka do uznawania wypowiedzi za poprawną tj. zgodną z obowiązującą normą.

4. Interioryzacja – proces nieuświadomionego opanowywania języka ojczystego.

Kompetencja komunikacyjna – umiejętność budowania wypowiedzi, intencja i sposób jej realizacji; reguły stanowiące o tym jak budujemy wypowiedź.

• Człowiek buduje zdania, jednak przede wszystkim buduje wypowiedzi.

• Język jest przyrodzony człowiekowi, jednak należy się nauczyć budować wypowiedzi, co umożliwia nam funkcjonowanie w grupie społecznej np. dostosowujemy swoje zachowania do konkretnych sytuacji np. w sklepie, w urzędzie itd.

Hymes: kompetencja komunikacyjna jest to wiedza o regułach używania języka w różnych sytuacjach stwarzanych przez wspólnotę.

KOMPONENTY KOMUNIKACJI KULTUROWEJ WG HYMESA:

1. Potencjał systemowy – czy dana wypowiedź jest możliwa w systemie językowym

2. Wykonalność – czy wypowiedź jest możliwa ze względu na psychiczną i społeczną sytuacje mówiącego

3. Występowanie – czy i w jakim stopniu wypowiedź jest społecznie realizowana

4. Odpowiedniość – czy i jakim stopniu jest wypowiedź skuteczna

Nie wystarczy umieć budować zdania poprawne gramatycznie, trzeba znać reguły wypowiedzi.

KOMPETENCJA I REALIZACJA WYPOWIEDZI JĘZYKOWEJ

Interakcja – nadawanie znaczeń zachowaniom ludzkim oraz dostosowywanie własnych zachowań do zachowań grupy społecznej.

Wypowiedź – intencjonalne zachowanie komunikacyjne, będące indeksem biologicznych i umysłowych możliwości nadawcy.

Wiedza = 3 kompetencje + sprawności realizacyjne (sprawność motoryczna + moc i chęć budowania zachowań komunikacyjnych)

1. Kompetencja kulturowa – ustrukturalizowana w umyśle wiedza.

2. Kompetencja językowa – reguły budowania zdań.

3. Kompetencja komunikacyjna – reguły interakcji, zdolność do tworzenia wypowiedzi.

Realizacja kompetencji – wypowiedź.

FORMUŁA INTERAKCYJNA:

Kształt wypowiedzi językowej zależy od tego kto mówi, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu .

• Nadawca ma indywidualne możliwości komunikacyjne.

• Czyli kształt wypowiedzi zależy od fizycznych i umysłowych możliwości nadawcy i odbiorcy, od ich rangi społecznej, od sytuacji i od intencji nadawcy (Grabias).

• Nie ma wypowiedzi nieintencjonalnych, czasem występują jedynie w funkcji fatycznej (egzystencjalnej).

Sprawność systemowa. Charakterystyka zjawiska.

SPRAWNOŚĆ SYSTEMOWA – KTO MÓWI?

• Chomsky – spr. systemowa jest to umiejętność budowania zdań gramatycznie poprawnych na poziomie danego nadawcy

• Kaczmarek: mówienie to organizowanie informacji za pomocą języka. Aby zbudować wypowiedzenie potrzebna jest:

• Sprawność semantyczna – umiejętność wyodrębniania informacji

• Sprawność gramatyczna – ujęcie informacji w formę językową

• Sprawność realizacyjna – zaopatrzenie informacji w substancję będącej nośnikiem treści zorganizowanej językowo

W procesie mówienia substancja przyjmuje postać foniczną i organizuje się na dwu płaszczyznach: Suprasegmentalnej (akcent, melodia, rytm) i segmentalnej(składa się z głosek). Językowo zorganizowana treść może przyjąć postać graficzną

Socjolekt:

• Socjolekt - wzorce zachowań grupy społecznej, realizujący jej inwentarz środków językowych oraz akceptowany przez grupę system wartości (człowiek żyje w socjolekcie).

• Przełączanie kodu (kompetencja socjolingwistyczna) – przejście z jednego socjolektu w drugi w procesie interakcji; sprawność systemowa wg socjolingwistyki – językowo sprawny jest ten, kto umie w danym socjolekcie budować wypowiedzi gramatycznie poprawne, a jeszcze bardziej sprawny jest ten, kto potrafi w razie potrzeby zmieniać socjolekty – przechodzić z jednego w drugi.

• Świat postrzegamy tak, jak karze nam to robić socjolekt, język porządkuje rzeczywistość (inaczej porządkuje świat dziecko z autyzmem, inaczej z alalią, a jeszcze inaczej człowiek zdrowy)

• Społeczne uwarunkowania języka ( gwary) bada socjolingwistyka – bada uwarunkowania zachowań w zależności od sytuacji społecznej.

• Socjolekty – wzorce zachowań języka uwarunkowane istnieniem grup społecznych np. socjolekt więzienny. Socjolekty pozwalają na pełną dozę swobody.

Sprawność społeczna: role językowe i ich wyznaczniki. Funkcje formuł grzecznościowych.

SPRAWNOŚĆ SPOŁECZNA - DO KOGO?

Polega na doborze środków językowych stosowanych do umysłowych możliwości odbiorcy oraz do funkcji jaką pełni on społeczeństwie. Wymaga ona wiedzy dotyczącej relacji społecznych obecnych w danej wspólnocie komunikacyjnej i znajomości obowiązujących w grupie wartości. Jest to wiedza zgromadzona i utrwalona w tradycji kulturowej. Kształtowanie sprawności społecznej trwa przez całe życie jednostki, ponieważ nieustannie zmieniają się role, jakie przychodzi człowiekowi w społeczeństwie pełnić.

Językowe role społeczne – inaczej budujemy zdania do różnych osób (dzieci, głuchych itp.), ponieważ podświadomie realizujemy językowe role społeczne – liczymy się z możliwościami intelektualnymi i biologicznymi naszego rozmówcy i z jego statusem społecznym. Językowe role społeczne obrazują kulturę interakcji.

1.RANGI RÓWNORZEDNE:

• Kontakt oficjalny np. rozmowa osób nieznajomych na ulicy.

• Kontakt nieoficjalny np. rozmowa przyjaciół w kawiarni.

2.RANGI NIERÓWNORZĘDNE:

• Kontakty w układach służbowych np. rozmowa dyrektora i pracownika zakładu.

• Kontakty w organizacji usług np. rozmowa recepcjonistki z petentem w hotelu.

• Kontakty objęte etykietą np. rozmowa znanego pisarza z dziennikarzem, rozmowa z biskupem.

• Kontakty w układach wychowawczych np. nauczyciel – uczeń, matka – dziecko.

Społeczne role trwałe

1. W kontaktach oficjalnych

1.1. w wypadku rang równorzędnych

- relacje służbowe (dyrektor – dyrektor)

- sytuacje zawodowe (lekarz – lekarz)

1.2. w wypadku rang nierównorzędnych

- sytuacje służbowe (przełożony – podwładny)

- sytuacje utrwalone w tradycji życia religijnego (duchowny – wyznawcy)

- sytuacje sterowania zachowaniami w środkach masowego przekazu

2. W kontaktach nieoficjalnych

2.1. w wypadku rang równorzędnych

- sytuacje rodzinne (ojciec – matka, brat – siostra)

- sytuacje towarzyskie (kontakty przyjaciół)

2.2. W wypadku rang nierównorzędnych: 

- sytuacje rodzinne (dziadek – wnuczek; teściowa – synowa)

- sytuacje utrwalone w procesie wychowania (dziecko – rodzice)

Społeczne role nietrwałe

1. W kontaktach oficjalnych

1.1. w wypadku rang równorzędnych:

- codzienne kontakty osób nieznajomych (spotkanych w pociągu, restauracji)

1.2. w wypadku rang nierównorzędnych

- relacje petent – pełniący funkcję (sprzedawca – kupujący)

- sytuacje wyznaczone etykietą (znany pisarz – czytelnik)

ZASADA SPÓJNOŚCI TEKSTU – każde następne zdanie powinno się zaczynać końcem poprzedniego.

ALE:

Nie trzeba wszystkiego werbalizować, na powierzchni jest elipsa – struktury urwane, niedokończone.

Struktura zdaniowa zawarta jest w elipsie, tekst potoczny nie musi być logiczny. W mowie potocznej pojawiają się frazy w funkcji fatycznej/egzystencjalnej, równoważniki zdań (sytuacja generuje takie zdania).

W kontaktach oficjalnych zdania są pełne, tak jak i składnia jest pełna i poprawna.

• Role społeczne dysponują regułami budowania zdań i wypowiedzi, generują (warunkują składnię).

Sprawność społeczna ma sobie właściwe środki, które służą do realizacji językowych ról społecznych – FORMUŁY GRZECZNOŚCIOWE:

1. WCHODZENIE W KONTAKT:

1. Zwracanie się do odbiorcy

2. Powitanie

3. Przedstawienie się

4. Komplementowanie

1. PODTRZYMYWANIE KONTAKTU:

1. Akceptowanie postawy odbiorcy (utożsamianie się z odbiorcą)

1. Pozdrawianie

2. Gratulowanie

3. Składanie życzeń

4. Pocieszenie

5. Składanie kondolencji

6. Zapraszanie

1. Ujawnianie zobowiązań wobec odbiorcy

1. Podziękowanie

2. Przeproszenie

1. WYGASZANIE KONTAKTU:

1. Nagłe zerwanie kontaktu

2. Łagodne wygaszenie kontaktu poprzez pożegnanie

• Formuł trzeba się nauczyć, wynikają z socjalizacji.

• Na naszą sprawność społeczną składają się formuły grzecznościowe.

Komponenty formuł grzecznościowych:

1. Fatyczny – dostrzegam cię, zwracam na ciebie uwagę

2. Wolicjonalny – chcę podjąć rozmowę, chcę jeszcze rozmawiać, chcę zakończyć rozmowę

3. Społeczny – jesteśmy równorzędni, jestem ważniejszy, jesteś ważniejszy

4. Emocjonalny – cieszę się z kontaktu z Tobą, złoszczę się na ciebie, jesteś mi obojętny

5. Propozycja działania – witam, pozdrawiam, gratuluję itp.

Sprawność sytuacyjna: dialog, opowiadanie, opis.

SPRAWNOŚĆ SYTUACYJNA

1. LICZBA ROZMÓWCÓW:

• Dialog

• Polilog (skupiony na jednym temacie, lub zbiór dialogów)

1. MIEJSCE ROZMOWY:

• plener

• miejsce zamknięte (mieszkanie, urząd, lokal publiczny, środek podróży [wg Pisarkowej])

1. CZAS ROZMOWY:

• Czas rozmowy spójny z czasem akcji (opis)

• Czas rozmowy rozmijający się z czasem akcji (opowiadanie)

1. TEMAT ROZMOWY:

• Autobiografia, dom, praca, nauka, usługi, życie kulturalne, ideologia(tu religia) [wg Pisarkowej])

1. KANAŁ PRZEKAZU:

• Mówienie

• Pisanie

1. GATUNEK WYPOWIEDZI

• Formy dialogowe:

• Forma otwarta – każda następna sekwencja dialogu wynika na zasadzie przyczynowo – skutkowej z sekwencji ją poprzedzających. Sekwencje te rodzą się w trakcie interakcji, a przebieg dialogu jest nieprzewidywalny

• Brak rygorów budowania wypowiedzi

• Przejście od tematu do tematu, dialog się nakręca sam

MINI STRUKTURA WYPOWIEDZI:

1. INICJACJA

2. REAKCJA

3. CODA

• Formy narracyjne

• 2 formy narracyjne – opowiadanie i opis

• Struktura zamknięta

• Wypowiedź jest całością, wymaga zaplanowania wypowiedzi – ma wstęp, rozwinięcie, zakończenie

• Narracja ujawnia możliwości człowieka do funkcjonowania w życiu społecznym. – kompetencje językową, komunikacyjną i kulturową.

OPIS - czas i miejsce ujęte są w tamie „tu i teraz”

OPOWIADANIE – rozszerzenie ramy przestrzennej ( tu i tam) i ramy czasowej (teraz – potem – przedtem)

SUPER STRUKTURA TEKSTU:

1. INICJACJA – np. pewnego razu, kiedyś, swego czasu

2. EKSPOZYCJA – zdanie streszczające treść tego co się będzie działo

3. KOMPLIKACJA – zdarzenie najważniejsze

4. ROZWIĄZANIE

5. KODA - zakończenie np. i poszli do domu, i żyli długo i szczęśliwie

KOMPONENTY NARRACJI:

1. Budowanie sytuacji odniesienia - aby zbudować taki tekst trzeba umieć przenieść sytuacje z rzeczywistości/ z obrazka w tekst.

2. Budowanie linii narracji – zdarzenia w następstwie narracyjnym.

3. Super struktura narracji

4. Pejzaż psychiczny – umiejętność ożywiania sytuacji, nadajemy tekstowi ruch i cechy emocjonalne.

5. Miejsce narratora – opowiadanie – opowiadacz: narrator jest explicite, wyodrębniony, nie uczestniczy w zdarzeniu, podgląda je.

SYTUACJA PRZEWIDYWALNA: wyznacza ją odpowiedniość miejsca, czasu i przestrzeni. Sytuacje przewidywalne są zogniskowane; uczestnicy interakcji podtrzymują jej trwanie.

Sprawność pragmatyczna: intencja informowania w zaburzeniach mowy.

Intencja przekazywania lub zdobywania informacji da się ująć w ramie: Chcę spowodować, żebyś wiedział, że… - w ramie tej mieszczą się wypowiedzi, za pomocą których nadawca oznajmia o stanach rzeczy, zaprzecza albo potwierdza oznajmienia uczestników interakcji, prosi o uzupełnienie informacji lub rozstrzygnięcie alternatywy.

W związku z tym intencja informowania odbywa się za pomocą następujących aktów mowy:

• Oznajmień – wyobraź sobie, że

• Przeczeń – kupiłaś? Ależ skąd!

• Potwierdzeń – byłeś wczoraj? Oczywiście!

• Pytań – chciałem spytać czy (z partykułą czy lub odpowiednią intonacją)

W ZABURZENIACH MOWY:

Uszkodzony mózg zmienia strukturę intencji i swoiście generuje ludzkie chcenia. Do zadań logopedy należy ocena układu intencji osoby badanej a także ocena jej werbalnych i niewerbalnych środków realizacji. W każdej z wypowiedzi oprócz intencji informowania czy modalności przekazywanej przez konkretne akty mowy możemy również zaobserwować używane ku temu środki niewerbalne, co w zaburzeniach może przyjmować różne postaci i utrudniać odczytanie intencji podstawowej. Np. u dzieci z porażeniem mózgowym przekaz słowny i gestyczno-mimiczny są układami niezależnymi, często sprzecznymi, co utrudnia proces odczytania intencji i tym samym niweczy skuteczność aktu mowy. U dzieci z kolei z autyzmem lub zespołem Downa obserwować można względną harmonię użycia słów i środków niewerbalnych.

Sprawność pragmatyczna: intencja modalności w zaburzeniach mowy.

Informowanie zawsze odznacza się jakąś modalnością, czyli zawiera komponent realności sądu. Realność ta może być wyrażana poprzez:

• Pewność sądu – nadawca ujawnia przekonanie o prawdziwości sądu (jestem przekonany, że; ja ci to mówię!)

• Przypuszczenie – „chcę żebyś wiedział, że sądzę, że p jest możliwe w sprzyjających warunkach” (przypuszczam, wydaje mi się, podobno)

• Wątpliwość istnienia stanu rzeczy – nadawca sądzi, że jest niewielka możliwość istnienia danego stanu rzeczy (nie przypuszczam, żeby; jest mało prawdopodobne, że)

• Modalność nieokreślona – nadawca w równym stopniu dopuszcza możliwość zaistnienia danego stanu rzeczy jak i nie dopuszcza takie możliwości (nie wiem czy tak czy tak, albo … albo, tak lub nie)

• Wykluczenie możliwości – nadawca sądzi że określony stan rzeczy nie może zaistnieć bez względu na warunki (wykluczone, żeby; na pewno nie; niemożliwe jest, że)

W ZABURZENIACH MOWY:

Problem z różnicowaniem modalności pojawia się w zaburzeniach związanych z rozpadem systemu komunikacyjnego. Modalność w schizofrenii odznacza się z reguły zupełną pewnością osoby chorej.

Modalność z kolei w afazji wynika z odmiennej, przeciwstawnej postawy i przejawia się jako nieustanna wątpliwość.

Struktura intencji w rozpadzie umysłu jest obrazem jego dezintegracji i tak np. w chorobie Alzheimera wraz z jej rozwojem zanikają wszelkie potrzeby.

Sprawność pragmatyczna: intencja działania.

Nadawca oceniając realne możliwości odbiorcy chce, aby podjął on określone działanie.

W poszczególnych aktach mowy nadawca może:

• Ujawniać zainteresowanie działaniem odbiorcy przez np.

• Radę – nadawca ocenia sytuację i model działania, sam w działaniu nie uczestniczy, pozostawia wybór modelu działania odbiorcy i nie ma korzyści z zakończonego działania (radziłbym Ci; zachęcam, przestrzegam);

• przyzwolenie na działanie – nadawca pozytywnie ocenia model działania odbiorcy, sam w działaniu nie uczestniczy, ale sytuacja dotyczy również jego, a korzyść z zakończenia działania jest wspólna (proszę zaczynać, możecie usiąść);

• odmowę przyzwolenia na działanie – jest zaprzeczeniem przyzwolenia (proszę jeszcze zaczekać, nie możecie jeszcze zaczynać!);

• niezdecydowanie – nadawca nie może podjąć decyzji, czy działanie należy podjąć czy nie, konsekwencje sytuacji spadają na odbiorcę (zostawić to, czy robić dalej? Kto wie jak będzie?)

• Ujawniać gotowość do działania razem z odbiorcą, wyraża się w aktach sygnalizujących:

• natychmiastowe podjęcie działania – nadawca ujawnia gotowość do działania, którego wynik przyniesie mu korzyść lub ujawnia swoje chcenie (zaraz przyjdę, chce mi się płakać);

• obietnicę podjęcia działania w przyszłości – nadawca ujawnia gotowość do działania, którego wynik przyniesie korzyść odbiorcy (zrobię wszystko, żeby; daję słowo, że, obiecuję ci, że);

• proponowanie wspólnego działania – nadawca ujawnia gotowość do działania, którego wynik przyniesie obopólną korzyść, decyzje o podjęciu działania pozostawia odbiorcy (proponuje to zakończyć; proponowałbym kawę, trzeba, należy, wypada, może wypijemy!);

• zgodę na wspólne działanie – nadawca ujawnia gotowość do działania, którego wynik przyniesie korzyść nadawcy i odbiorcy, decyzja o podjęciu działania należy do nadawcy (zrób dzisiaj zakupy! Dobrze zrobię!)

• Pobudzać odbiorcę do działania – realizuje się za pomocą aktów mowy o różnym stopniu intensywności woli nadawcy:

• Prośba – nadawca chce aby odbiorca wykonał czynność, zakładając z góry, że zechce on ją wykonać. Ukończenie działania przyniesie korzyść nadawcy (bądź tak miły i, chciałbym prosić; możesz przynieść? Przynieś, skarbie, doniczkę!)

• Groźba – nadawca chce aby odbiorca podjął działanie, a odbiorca nie chce działania podejmować. Role społeczne są nieważne, groźbę może zastosować osobo niższa lub wyższa rangą, zakończone działanie przyniesie nadawcy korzyść (mówię ci, że mnie popamiętasz; bo jak cię strzelę! Ja was nauczę!)

• Żądanie – nadawca chce, aby odbiorca podjął działanie, zakładając że odbiorca nie chce tego robić. Działanie przyniesie korzyść nadawcy (wymagam…, masz to zrobić! Żądam…, wyjdź! Państwo to przygotują i przyjdą. Masz zamiar tak sterczeć?)

• Rozkaz – nadawca chce, aby odbiorca wykonał działanie nie zważając na jego wolę. Korzyść z ukończonego działania jest udziałem nadawcy (rozkazuje, aby, musisz, masz)

• Zakaz – jest formą rozkazu. Nadawca chce aby odbiorca przerwał działanie lub go nie podejmował (zakazuje się, nie wolno)

Sprawność pragmatyczna: emocje i przejawy.

Emocje są obligatoryjnym komponentem każdej wypowiedzi. Emocjonalne stany nadawcy mogą się w zachowaniach językowych przejawiać, być wyrażane lub komunikowane

• Emocje przejawiają się bez woli nadawcy np. drżenie rąk w zdenerwowaniu, uwyraźniona artykulacja głosek w stanie złości. Jest procesem nieuświadamianym, jest elementem naddanym. Zachodzi w każdej wypowiedzi, słuchając wypowiedzi danej osoby możemy ocenić jego stan emocjonalny – wyczuć zadowolenie czy zdenerwowanie.

• Oznaki emocji –wykrzyknienia typu o jej! w sytuacjach przerażenia czy aj! jako czuję ból.

Zachowania tego typu jawią się jako oznaki stanów emocjonalnych nadawcy i można im przypisać eksplikację : czuję (czuję złość, lęk itd.)

• Znaki stanów emocjonalnych – funkcjonują już na zasadzie znaków arbitralnych np. do diabła! – czuję złość; jasny gwint! – czuję złość i dziwię się.

Nadawca może również w sposób świadomy projektować swoje stany emocjonalne poprzez:

• Znaki stanów emocjonalnych i przyczyn emocji – wyrażanie stanów emocjonalnych np. w wypowiedziach typu – ale idiota! Super facet! W wypowiedziach tego typu emocja tkwi wprost w znaczeniu wypowiedzi, jest jedną z jej komponentów obok komponentu intelektualnego.

• Znaki stanów emocjonalnych z komponentem sterowania uczuciami np. on ględzi! – mówi długo i nudnie

• Znaki sterujące uczuciami odbiorców – on kradnie! – on kradnie i sądzę, że wiesz, że to źle

• Komunikowanie o stanach emocjonalnych. Realizowane jest za pomocą nazw emocji, takich jak – to mnie zachwyca, cieszę się, jestem zły.

Środki ekspresji emocji bardziej niż inne elementy systemu językowego podlegają uwarunkowaniom społecznym i sytuacyjnym. Ekspresjotwórcza jest np. rola kontaktów ze znajomymi. Użycie środków emocji jest uwarunkowane społecznym kodem ekspresywnym, jakim dysponują rozmówcy – inny w środowisku studenckim, inny w robotniczym itp. ważną rolę odgrywają role społeczne – osoba wyższa rangą np. może sobie pozwolić na ekspresje, osoba z rangą niższą nie

Badania sprawności językowej i komunikacyjnej. Procedury „logopedycznego testu przesiewowego”.

BADANIA KOMPETENCJI JĘZYKOWEJ – w wypadku zaburzeń wymowy chodzi tylko o jedną jej część, mianowicie kompetencje fonologiczną:

NA POZIOMIE FONOLOGICZNYM:

• Badanie realizacji najtrudniejszych w języku polskim fonemów:

• Fonemu r

• Fonemów dentalizowanych s,z,c,sz,rz,cz,ś,ź,ć

• Fonemów wybuchowych k,g

• Badanie realizacji skomplikowanych połączeń fonemowych – wymowa trudnych grup spółgłoskowych

• Próba dotarcia do przyczyn zaburzeń mowy, tkwiących w:

• Motoryce narządów mowy

• Niedostatkach kompetencji fonologicznej:

1. Sprawdzanie istnienia opozycji fonologicznych takich jak: brak – obecność fonemu, dźwięczność – bezdźwięczność, zębowość – tylność w obrębie miejsca artykulacji, szczelina – ześlizg w zakresie stopnia otwarcia, płynność – wibracja.

2. Analiza ciągów fonicznych – ciągami są wyrazy zawierające fonemy samogłoskowe, spółgłoskowe i grupy spółgłosek.

Badania te pozwalają się zorientować, czy problemy wynikają z niedostatków kompetencji czy są wyrazem niesprawności realizacyjnych.

NA POZIOMACH KOMPETENCJI LEKSYKALNEJ I MORFOLOGICZNEJ (FLEKSYJNEJ):

• Badanie poprawności gramatycznej

• Badanie sprawności leksykalnej

• Badanie płynności przebiegów fonicznych konstruujących zdanie (prozodia mowy)

BADANIA KOMPETENCJI KOMUNIKACYJNEJ: bada reguły tworzenia wypowiedzi.

• Badanie umiejętności narracyjnych na podstawie opowiadania tworzonego z historyjki obrazkowej w przypadku rang nierówno rzędnych dziecko – dorosły (słuchacz).