39. Omów przyczyny, przebieg i znaczenie rozpadu Związku Radzieckiego.

Przyczyny

Wewnętrzne

-anachroniczna struktura gospodarcza (przewaga przemysłu wydobywczego nad przetwórczym i maszynowym; udział pracy ręcznej niezmechanizowanej w radzieckim przemyśle wynosił aż 40% co było liczbą kompromitującą w epoce gwałtownego postępu technologicznego; nierentowność systemu gospodarczego; nieracjonalność systemu centralnego planowania, brak bodźców materialnych, tłumienie inicjatywy etc..)

-czystki, walki o władzę, hermetyczność, na czele ZSRR stawali starzy, schorowani członkowie partii

-1985 r. stanowisko sekretarza obejmuje Michaił­­ Gorbaczow podejmuje hasła przebudowy (pierestrojka), jawności (głasnost) i przyspieszenia (uskorienije), gdyż spowodowała nieodwracalne zmiany w świadomości społecznej, przyczyniając się do spotęgowania kryzysu we wszystkich dziedzinach; poczyniono poważne ustępstwa na rzecz wolności słowa- zwolniono dużą część więźniów politycznych m.in. w 1986 z internowania w Gorki wrócił Andrzej Sacharoz; odrodziły się opinia publiczna i inicjatywy społeczne;

-w 1986 roku dochodzi do katastrofy elektrowni atomowej w Czarnobylu odegrała ona dużą rolę w dziedzinie aktywności społecznej, na Ukrainie stała się jednym z najsilniejszych bodźców do odrodzenia życia politycznego i narodowego; swoboda w wyrażaniu opinii doprowadziła do nagłośnienia niekompetencji funkcjonariuszy aparatu i zbrodni okresów minionych

-Gorbaczow doprowadził także do pokoleniowej zmiany warty odsunął od władzy konserwatywnych funkcjonariuszy partyjnych, tak więc odchodził w przeszłość skrajnie dogmatyczny typ rządów; nowi sternicy ZSRR mieli bardziej pragmatyczne podejście

-w zakresie gospodarki Gorbaczow podjął reformy na rzecz pobudzenia wzrostu gospodarczego, jednak nie dało się tego zrobić bez rezygnacji z centralnego planowania; nie godzono się natomiast na reformy rynkowe

-rozpoczął się masowy powrót do chrześcijańskich nakazów prawosławia, renesans religijności; od 1987 osłabł ostracyzm wobec cerkwi i Kościołów; nowy statut z 1988 i Ustawa o wolności sumienia.. z 1990 oswobodziła Cerkiew z kontroli lokalnej i centralnej administracji; w przypadku innych wyznań nastąpiło ograniczenie represji

-gwałtowna liberalizacja życia publicznego przyniosła mnogość różnych organizacji politycznych o charakterze nieoficjalnym, w tym m.in. zalążków nowych partii i ruchów politycznych; najwcześniej wykrystalizowały się one w republikach nadbałtyckich i zakaukaskich w postaci masowych frontów ludowych; dodatkowym efektem zmian było rozbudzenie konfliktów narodowych

- reforma instytucji państwowych i zmiana zasad ustrojowych 1988 pow.Zjazd Deputowanych Ludowych (superparlament o uprawnieniach konstytuanty), zaaprobowano trójpodział władz, podkreślono konieczność respektowania niezbywalnych praw i swobód

jednostki

-efektem tych zmian było osłabienie ucisku społeczeństwa, nastąpił rozpad starych struktur ustrojowych, ZSRR zatracił totalitarny charakter

- rok 1991 pogłębił jeszcze kryzys gosp. ZSRR, nasiliły się tendencje secesyjne nie tylko w ramach imperium, ale w ramach republik; ujawniały się kolejne konflikty m.in. separatyzm czeczeński i tatarski, w Gruzji osetyński i abchaski, w Mołdawii naguski i rosyjsko-ukraiński, a na Krymie rosyjski

-doszło do odrodzenia aspiracji narodów ZSRR (zamieszki etniczne, a z drugiej strony w europejskiej części ZSRR odrodzenie prowadziło do organizowania stowarzyszeń kulturalnych, tworzono ogólnonarodowe organizacje; aspiracje narodowe najszybciej odrodziły się na Litwie, Łotwie i Estonii, nastąpił rozwój ruchu narodowego w Armenii, Gruzji)

Zewnętrzne

-doszło do przewartościowania sensu istnienia i roli takich struktur jak Układ Warszawski czy RWPG, a 28 VI 1991 9 państw członkowskich RWPG podpisało protokół kładący kres jej istnieniu

-załamała się wymiana handlowa między ZSRR a krajami Europy Środkowo-Wschodniej

- wspomaganie ruchów komunistycznych (m.in. rewolucja kubańska 1956-1959), pośrednie zaangażowanie w otwarte konflikty (wojny izraelsko-arabskie, wojna koreańska, wojna wietnamska 1965-1973), wspieranie polityki antyangielskiej i antyfrancuskiej (kryzys sueski 1956) i ugrupowań terrorystycznych (Rote Armee Fraktion, RAF), bezpośrednie interwencje umacniające orientację komunistyczną (Afganistan 1979-1989) miały na celu niedopuszczenie do destabilizacji we własnym obszarze wpływów (rewolucja węgierska 1956, praska wiosna 1968) ogromne środki przeznaczane na utrzymanie mocarstwowej pozycji ZSRR w sposób skuteczny destabilizowały jego nieefektywną gospodarkę.

Przebieg

• 16 listopada 1988 Rada Najwyższa Estońskiej SRR ogłasza suwerenność

• 18 maja 1989 Rada Najwyższa Litewskiej SRR ogłasza suwerenność

• 28 sierpnia 1989 Rada Najwyższa Łotewskiej SRR ogłasza deklarację suwerenności

• Podobne deklaracje uchwaliły Rosja (12 IV 1990) Ukraina (16 IV 1990) i Białoruś (27 VII 1990) oraz Mołdawia (23 VII 1990)

• Proklamacje niepodległości poszczególnych republik : Litwy (11 III 1990), Estonii (30 III 1990) i Łotwy (4 V 1990) a wkrótce za nimi suwerenność państwową proklamowały Uzbekistan, Turkmenistan, Tadżykistan, Azerbejdżan, Kazachstan, Kirgistan

• 18/19 sierpnia 1991 grupa najbliższych współpracowników Gorbaczowa dokonała puczu z zamiarem niedopuszczenia do modernizacji układu pomiędzy centrum a republikami i przerwania procesu dekompozycji państwa przez ograniczenie demokratycznych przemian i odsunięcie od władzy sekretarza generalnego pucz nie powiódł się dzięki zdecydowanej postawie prezydenta B.Jelcyna, który jako prezydent Rosji reprezentował legalny ośrodek władzy

• Oświadczenie „11” na Nadzwyczajnym Zjeździe Deputowanych Ludowych ZSRR (2-5 IX 1991) propozycja utworzenia związku na zasadach federacji; uznali oni niezależność tych republik, które zapowiedziały, że nie mają zamiaru przystępować do nowego związku

• Nowo utworzona Rada Państw ZSRR pierwszym swym aktem uznała niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii (6 IX 1991)

• 24 VIII 1991 parlament Ukrainy uchwalił deklarację niepodległości a w ślad za nim kolejne republiki Białoruś, Mołdawia, Azerbejdżan, Uzbekistan i Kirgistan

• W referendum grudniowym 90,85 % mieszkańców Ukrainy wypowiedziało się za pełną niepodległością, a prezydentem państwa został Leonid Krawczuk

• 8 XII 1991 ma miejsce spotkanie w Puszczy Białowieskiej, gdzie przedstawiciele 3 republik (Jelcyn, Krawczuk i Stanisław Szuszkiewicz) ogłosili rozwiązanie umów na podstawie których istniał jeszcze ZSRR, równocześnie utworzyli Wspólnotę Niepodległych Państw

• 21 XII 1991 podczas szczytu w Ałma-Acie, na prawach członków założycieli przystąpiły do WNP także Kazachstan, Uzbekistan, Azerbejdżan, Kirgistan, Tadżykistan, Turkmenistan, Armenia i Mołdawia

• 25 XII 1991 oficjalnie ustąpił Michaił Gorbaczow-pierwszy i ostatni prezydent ZSRR

• 30 XII 1991 na spotkaniu szefów-państw członków WNP w Mińsku ogłoszono ostatecznie likwidację ZSRR i obwieszczono rozpoczęcie funkcjonowania WNP

Znaczenie rozpadu ZSRR

powstają niepodległe państwa, zmienia się mapa polityczna świata

wraz z rozpadem imperium następuje rozpad świata dwubiegunowego i przejście do nowego ładu w stosunkach międzynarodowych

USA stało się jedynym światowym supermocarstwem

załamaniu uległy partie komunistyczne w Europie

obniżyła się pozycja Turcji jako członka Paktu Północnoatlantyckiego, ponieważ kraj ten był w pakcie tylko dlatego, że graniczył z ZSRR i w wyniku tego koncentrowały się tu oddziały amerykańskie wraz ze sprzętem wojskowym.

odradzają się dotychczas stłumione antagonizmy narodowościowe wewnątrz byłych republik radzieckich