PODMIOTY STOSUNKÓW CYWILNO- PRAWNYCH
Przede wszystkim kategorię stosunków cywilno- prawnych wymienia art. 1 K.C., w związku z tym podmiotami tych stosunków są osoby fizyczne i osoby prawne, ale te dwie kategorie o których mowa w art. 1 to nie są jedynie podmioty, ponieważ jest też trzecia kategoria podmiotów stosunków cywilno-prawnych. Wymienia tę kategorię art. 33 z indeksem 1, K.C. A kategorię tę stanowią jednostki organizacyjne, nie mające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną.
Każdy podmiot stosunków cywilno- prawnych charakteryzują co najmniej dwie cechy:
Posiada zdolność prawną
Posiada (lub może posiadać) zdolność do czynności prawnych
Zdolność prawna- oznacza możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków (taką potencjalną możliwość); nie przesądza o tym, że danemu podmiotowi nie przysługują określone prawa i obowiązki, a jedynie wyraża to, że mogą mu przysługiwać.
Zdolność do czynności prawnej- oznacza możliwość podejmowania takich działań, które są czynnościami prawnymi, czyli oznacza możliwość podejmowania działań wywołujących skutki prawne (które to polegają na powstaniu, zmianie, lub ustaniu stosunków cywilno- prawnych). Takim działaniem jest np. zawarcie umowy, skutkiem jest powstanie stosunku cywilno- prawnego.
Poszczególne kategorie stosunków cywilno- prawnych:
Osoby fizyczne- pojęcie osoby fizycznej odnosi się do człowieka który jest podmiotem, jako uczestnikiem tych stosunków. Każdą osobę fizyczną wyróżnia czy też indywidualizuje jego imię i nazwisko, jego stan rodzinny, płeć, wiek, a także miejsce zamieszkania. Niezwykle istotne dla określenia pewnych konsekwencji prawnych wynikających z podejmowanych działań prawnych. Przede wszystkim miejscem zamieszkania osoby fizycznej, jest miejscowość (nie adres!!!), w której dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu. Przy określeniu miejsca zamieszkania bierze się pod uwagę dwa elementy:
element obiektywny, jakim jest faktyczne przebywanie w danym miejscu,
element subiektywny, w którym wyraża się zamiar stałego pobytu.
Można mieć tylko jedne miejsce zamieszkania, zaś miejsc pobytu kilka.
Zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia. Ustawodawca normuje także w pewien sposób życie płodu ludzkiego, a mianowicie przyznaje mu pewną zdolność prawną jest to zdolność warunkowa, polega na tym, że warunkiem zdolności prawnej Nasciturusa ( dziecka w łonie) jest urodzenie się go żywego. W ten sposób, może być np. spadkobiercą, czy zapisobiercą dziecko, które zostało poczęte, ale urodziło się po śmierci spadkodawcy, tutaj warunkiem przyznania mu zdolności prawnej jest to, że było ono poczęte w chwili otwarcia spadku, czyli w chwili śmierci spadkodawcy. Przykładem tych zdolności prawnych jest np. możliwość dziedziczenia przez dziecko w łonie. Zdolność prawna co do zasady przysługuje każdemu człowiekowi, i w takim samym zakresie. Tę zdolność prawną osób fizycznych wyznacza jednak ustawodawca, w treść obowiązujących norm prawnych. W związku z tym, ta zasada ogólna polegająca na pełnej zdolności prawnej osób fizycznych, może podlegać ograniczeniom, polegającym na tym, że określone prawa i obowiązki mogą przysługiwać jedynie pewnym podmiotom, pewnym osobom fizycznym, które spełniają dane kryteria, zawarte w przepisach prawnych, np. przepis szczególny stanowi, że prokurentem może być tylko osoba fizyczna o pełnej zdolności do czynności prawnych. , lub przepis szczególny stanowi, że członkiem zarządu spółki kapitałowej może być jedynie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych, a ponadto nie może to być osoba, która została skazana za pewne przestępstwa określone w Kodeksie Karnym. W obu tych przypadkach mamy do czynienia z ograniczeniem zdolności prawnych.
Zdolność prawna przysługuje od chwili urodzenia, do chwili śmierci. Śmierć oznacza kres, ustanie osoby fizycznej, która przestaje być podmiotem, w związku z tym przysługujące takiej osobie prawa i obowiązki gasną lub przechodzą na inne podmioty, w szczególności gasną te, które miały charakter osobisty, były ściśle związane z osobą fizyczną, natomiast te które nie miały charakteru osobistego, szczególnie te, które mają charakter majątkowy- przechodzą na inne osoby, a to przejście jest efektem dziedziczenia. Jako kres osoby fizycznej, czyli chwilę śmierci osoby fizycznej przyjmuje się nieodwracalne ustanie funkcji mózgu człowieka.
Drugą cechą osób fizycznych jest zdolność do czynności prawnych. Tak jak zawsze osobie fizycznej przysługuje zdolność prawna (i co do zasady jest ona pełna), o tyle w zakresie zdolności do czynności prawnych w odniesieniu do osób fizycznych możemy wyróżnić następujące 3 sytuacje:
brak zdolności do czynności prawnych- takiej zdolności nie mają osoby, które nie ukończyły 13 roku życia (wynika to z przepisów prawnych) oraz osoby, które zostały całkowicie ubezwłasnowolnione (o tyk decyduje sąd, a można ubezwłasnowolnić całkowicie jedynie osobę, która ukończyła lat 13, zaś przesłankami, które uzasadniają ubezwłasnowolnienie całkowite są choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, innego rodzaju zaburzenia psychiczne w szczególności pijaństwo lub narkomania, które występują w takim stopniu, że uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem. Dla osoby, która została całkowicie ubezwłasnowolniona, sąd ustanawia opiekę, chyba, że osoba ta pozostaje pod opieką rodziców. Osoba, która jest pozbawiona zdolności do czynności prawnych, nie może dokonywać czynności prawnych, dokonuje tego jego opiekun ustawowy. Natomiast gdyby taka osoba dokonała czynności prawnej, to czynność prawna byłaby bezwzględnie nieważna.
Od tej zasady braku zdolności do czynności prawnych ustawodawca przewiduje jednak wyjątek, polegający na tym, że przyznaje im warunkową zdolność do czynności prawnych, polega ona na tym, że osoba nie mająca tych zdolności, może zawierać umowy, należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, te umowy staną się ważne z chwilą ich wykonania. Jednak jest to warunkowa zdolność do czynności prawnych, a warunkiem ważności wymienionych umów, jest to, że nie pociągają one za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych.
ograniczona zdolność do czynności prawnych- taką zdolność mają osoby w wieku od 13-18 lat, oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione. O ubezwłasnowolnieniu orzeka sąd, a przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego są następujące:
ubezwłasnowolnienie częściowe może być orzeczone tylko w odniesieniu do osoby pełnoletniej; przyczyny: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo i narkomania- to samo co w przypadku osób całkowicie ubezwłasnowolnionych, jednakże w tym przypadku tamtej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, ale osobie tej potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw, z tego względu sąd dla takiej osoby wyznacza kuratora
stan ograniczonej zdolności do czynności prawnych charakteryzuje się tym, że:
osoba taka nie ma kompetencji do pełnienia określonych czynności prawnych
ustawodawca wprowadza system kontroli nad dokonywaniem określonych czynności prawnych przez taką osobę
osoba taka ma pełną kompetencję przy dokonywaniu określonych (w przepisach prawnych) czynności prawnych
nie może dokonywać czynności wymienionych w przepisach prawnych, jak np. nie może sporządzić ani odwołać testamentu (tego może dokonać jedynie osoba, która ma pełną zdolność do czynności prawnych, art. 944 K.C.)
system kontroli nad dokonywaniem pewnych czynności przez te osoby, który polega na tym, że na dokonanie pewnych czynności prawnych określonych w ustawie, osoba ta musi (bo od tego zależy ważność takich czynności)uzyskać zgodę jej przedstawiciela ustawowego, czyli rodzica, opiekuna, kuratora. Ta zgoda przedstawiciela ustawowego jest wymagana dla takich czynności poprzez które osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnej zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem. Zgoda tego przedstawiciela w przypadku umów może być wyrażona przed, lub po zawarciu umowy (jeżeli zgoda jest wyrażona po zawarciu umowy, nazywa się ją POTWIERDZENIEM- Gdy umowa została zawarta bez takiej zgody, to nie staje się jest ona nieważna w momencie jej zawarcia, lecz z uwagi na brak zgody nie wywołuje skutków prawnych. Taki stan nazywa się umową bezskuteczności zawieszonej- NEGOTIUM CLAUDICANS. Strona która zawarła umowę z taką osobą, może wyznaczyć przedstawicielowi ustawowemu odpowiedni termin na potwierdzenie tej umowy, jeżeli w tym terminie przedstawiciel potwierdzi tą umowę, to staje się ona skuteczna, wywołuje skutki prawne, staje się skuteczna z mocą wsteczną, tzn. staje się skuteczna od chwili jej zawarcia, a nie od chwili potwierdzenia. Zaś jeśli termin ten upłynie i umowa nie zostanie potwierdzona, staje się ona nieważna od początku.), natomiast jeżeli zgoda jest wymagana dla jednostronnej czynności prawnej, to wtedy musi być wyrażona przed dokonaniem tej czynności, gdyż w przypadku braku takiej zgody czynność jest nieważna.
Pełna kompetencja przysługująca takiej osobie do dokonywania określonych w ustawie czynności prawnych, przede wszystkim może dokonywać takich czynności, które nie mają charakteru rozporządzających lub zobowiązujących, np. może przyjąć darowiznę, jeżeli przedmiot tej darowizny nie jest obciążony ani prawem rzeczowym, ani prawem obligacyjnym. Osoba taka może zawierać bez zgody przedstawiciela ustawowego umowy, które należą do umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego, na ważność takiej umowy nie wpływa to, czy budzi rażące pokrzywdzenie takiej osoby. Ta osoba może także samodzielnie rozporządzać swoim zadatkiem, chyba, że inaczej postanowi sąd opiekuńczy, jeśli są ku temu ważne przesłanki. Osoba ta ma pełną kompetencję do dokonywania czynności prawnych, które dotyczą przedmiotów majątkowych oddanych takiej osobie przez jej przedstawiciela ustawowego do swobodnego użytku.
pełna zdolność do czynności prawnych- przysługuje każdej osobie, która uzyskała pełnoletniość (przez ukończenie 18 lat, a także przez zawarcie związku małżeńskiego).
Każdej osobie fizycznej przysługują określone dobra osobiste. Pojęcie dobra osobistego nie zostało przez ustawodawcę zdefiniowane, przyjmuje się zatem, że w ramach tego pojęcia rozumie się pewne wartości ze sfery życia społecznego czy psychicznego człowieka, które są mu bliskie, wyznaczają jego miejsce w społeczeństwie, są wyrazem jego godności, indywidualizują jego miejsce w danej społeczności. Dobra te mają charakter niemajątkowy, nie da się ich wyrazić w pieniądzu, ustawodawca w sposób przykładowy wymienia dobra osobiste człowieka wskazując, że są to następujące wartości: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, czy też wynalazcza, czy racjonalizatorska. Te wartości są przedmiotem ochrony ze strony przepisów prawa cywilnego, niezależnie od tego, iż są tez chronione przez przepisy innych gałęzi prawa. W stosunku do tych wartości, które zostały wymienione w art. 23 K.C. ustawodawca konstruuje jedno prawo podmiotowe, którego treść obejmuje te wszystkie wymienione, a także inne wartości składające się na dobra człowieka, np. takim dobrem, które nie zostało wymienione w art. 23, a jest wartością podlegającą ochronie prawnej, jest kult po zmarłej osobie bliskiej. Podmiot, którego dobro osobiste zostało zagrożone cudzym działaniem może żądać zaniechania tego działania, chyba, że nie jest ono bezprawne. To oznacza, że mamy do czynienia z domniemaniem bezprawności działania, zatem ten, kto zagraża dobru osobistemu drugiego człowieka, będzie musiał wykazać, że jego działanie nie jest bezprawne, że jest to działanie legalne. To usunięcie przesłanki bezprawności, może polegać na tym, że podmiot naruszający cudze dobro wykaże, iż jego działanie jest zgodne z prawem.
Osoby prawne- są to jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne przyznają osobowość prawną. Ten sposób regulowania problematyki osób prawnych nazywa się systemem normatywnym, polega na tym, że o osobowości prawnej danej jednostki decyduje ustawodawca w tym sensie, że musi istnieć odpowiedni przepis prawny, który określonej jednostce organizacyjnej przyznaje osobowość prawną. Ta zasada została wyrażona w art. 33 K. C., który mówi, że osobami prawnymi są: Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną.
Osobowość prawna Skarbu Państwa wynika z Kodeksu Cywilnego, z art. 33, natomiast osobowość prawna innych jednostek organizacyjnych wynika z odpowiednich przepisów szczególnych. Przepisy te najczęściej wskazują moment uzyskania osobowości prawnej, jest to chwila wpisu do właściwego rejestru .