Dialektyka pozytywizmu polskiego

I.

1. Początki recepcji pozytywizmu w Polsce:

1. Publikacje Adriana Krzyżanowskiego (1842) i Dominika Szulca (1851)

2. Rozprawa ks. Franciszka Krupińskiego, Szkoła pozytywizmu (1868)

3. O środowisku warszawskim pisał Piotr Chmielowski (1873)

4. Comte (nakreślił podstawy filozofii pozytywistycznej) i Littre (filozof), Taine, Mill, Spencer

5. Leopold Mikulski przełożył Siłę i materię Buchnera (1869)

6. Deklaracje pozytywistyczne zagęszczają się w roku 1871 (Aleksander Świętochowski pisze artykuł wstępny do „Przeglądu Tygodniowego” pt. „Na wyłomie”

7. Określenie „pozytywizm” coraz częściej pojawia się w młodej prasie (przyczyną kontrowersji była wieloznaczność terminu)

1. „Pozytywizm”:

1. We wczesnych wypowiedziach występował jako pewna orientacja metodologiczna (tzn. nie można wyrokować stanowczo o rzeczach wątpliwych, nie można mówić zupełnie o całkiem niedostępnych)

2. Inne określenia (gdy chodziło o praktyczną stronę programu): „praca organiczna”, „praca u podstaw”

3. Określenia ugrupowań: „młodzi”, „młoda prasa”, „postępowcy”, „stronnictwo postępu”

4. Wg Juliana Ochorowicza: to teoria, która rozwija się i wyrzuca z dziedziny wiedzy marzycielstwo i uprzedzenia

5. Dla innych współtwórców przełomu (Orzeszkowa, Sienkiewicz) „pozytywizm” oznaczał postawę filozoficzną wynikającą z błędu młodego umysłu

6. W dwudziestoleciu międzywojennym zaczęto eliminować „pozytywizm”, a zastępowano go terminem „realizm”

1. Polemika:

1. Konserwatyści (zarzuty: wulgarny materializm, nihilizm moralny, kosmopolityzm)

2. „Negatywiści” (odrzucający tradycję, pokój, wiarę oraz poświęcenie)

3. Teodor Jeske-Choiński (przeciwnik „postępowców”)

II.

1. Światopogląd:

1. Scjentyzm –zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu jako jedynego źródła rzetelnej wiedzy

2. Monizm przyrodniczy - zespół poglądów filozoficznych głoszących, że prawdziwą i w pełni uzasadnioną wiedzę o rzeczywistości dostarczają jedynie nauki przyrodnicze. Uwalniał człowieka od obawy przed siłami nadprzyrodzonymi, lecz jednocześnie czynił człowieka niewolnikiem natury, degradował go i stawał się źródłem pesymizmu. Pozwalał także rozpatrywać stosunki międzyludzkie w kategoriach przeniesionych z biologii)

3. Determinizm - koncepcja filozoficzna, według której wszystkie zdarzenia w ramach przyjętego paradygmatu są połączone związkiem przyczynowo skutkowym, a zatem każde zdarzenie jest zdeterminowane przez swoje przyczyny. (W zastosowaniu do jednostki ludzkiej uzależniał jej charakter i los od środowiska i dziedziczności)

4. Pozytywizm przypisuje czynnikom materialnym znaczenie doniosłe

5. Eudajmonistyczny utylitaryzm - akceptacja postępowania użytecznego ze względu na zaspokojenie potrzeb i pomyślności ludzi, wartościowych jednostek i grup społecznych ze względu na ich szeroko rozumianą produktywność tj.: tworzenie nowych wartości materialnych i duchowych, postulat wolności jednostek i równości ich praw, szans i obowiązków.

6. Utylitaryzm – pojmowany był jako zasada „rozumnego egoizmu”, który służąc interesom ogółu, pośrednio, służy interesom jednostki. Z biegiem lat, zastępuje go postulat bezwzględnego podporządkowania jednostki prymatowi dobra zbiorowego (narodowego lub klasowego), którego hasłami wychowawczymi stają się słowa takie jak służba, ofiara, poświęcenie, postawa zdecydowanie egocentryczna.

7. Praktycyzm - stawianie celów osiągalnych i troska o dobór skutecznych środków do ich urzeczywistnienia.

8. Agnostycyzm - tolerancja dla pozanaukowej metafizyki idealistycznej, zgoda na współistnienie nauki i religii, lub nawet jej akceptacja z motywów uczuciowych lub pragmatycznych.

III.

1. Wytyczne w dziedzinie twórczości literackiej:

1. Utylitaryzm społeczny – albo jako postulat tendencyjności literatury, albo jako postulat realizmu – główny jednak kierunek prowadzi do traktowania literatury jako środka popularyzacji do uznania jej własnych możliwości i zadań, od tendencyjności do „przedmiotowości”; określano je jako realizm

2. Realizm – postulat najszerszej reprezentatywności świata przedstawionego, maksymalna indywidualizacja

3. Alternatywa dla realizmu: orientacja na naukę lub na potoczne doświadczenie życiowe (w technice powieściowej: narrator wszechwiedzący, który jest poza rzeczywistością przedstawioną, lub narrator subiektywny przynależny do tej rzeczywistości, zastosowanie mowy pozornie zależnej)

4. Tendencje stylistyczne prozy: język potoczny, styl nasycony cechami historyczno-środowiskowymi i indywidualizującymi, ekspresja podmiotu mówiącego

1. Wczesna faza okresu

1. Orientacja materialistyczna

2. Optymistyczna interpretacja determinizmu

3. Harmonia interesów jednostki i zbiorowości

4. Tendencyjność

1. Faza schyłkowa

1. Orientacja idealistyczna

2. Pesymistyczna interpretacja determinizmu

3. Konfliktowa wizja społeczeństwa

4. Realizm obiektywistyczny lub impresjonistyczny

5. Biologiczna koncepcja człowieka

6. Odżegnanie od tendencyjności

7. Impresjonizm

8. Troska o artystyczny kształt prozy

1. Faza środkowa: równowaga szeregów