SCENARIUSZ LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO

Temat: Neologizm - co to takiego?

Cele:

Po zakończeniu lekcji uczeń:

1. rozumie pojęcie-neologizm;

2. zna rolę neologizmów w języku polskim i sposoby ich tworzenia;

3. rozpoznaje neologizmy w tekście;

4. poznaje rodzaje neologizmów;

5. potrafi określić kryteria, jakie powinien spełniać poprawny neologizm;

6. zna sposoby wzbogacania języka;

Metody:

Pogadanka, ćwiczenia redakcyjne, elementy dyskusji, praca z tekstem;

Formy:

Indywidualna, zbiorowa, praca w grupach;

Środki dydaktyczne:

Słowniki: j. polskiego, wyrazów obcych, tablica gramatyczna „Rodzaje neologizmów”, kartki z opisem poszczególnych neologizmów, odkserowane ćwiczenia, kartki z neologizmami do ćwiczenia 6, arkusze papieru, pisaki,

Przebieg lekcji:

Na początku lekcji nauczyciel prowadzi pogadankę na temat- Czy język żyje? -Na czym polega życie języka?

Wnioski wypływające z pogadanki.

Język żyje, bo:

• pojawiają się nowe przedmioty, pojęcia, czynności itp. i trzeba je nazwać;

• naukowcy dokonują nowych odkryć i wynalazków;

Nauczyciel informuje, że wyraz podobnie jak człowiek rodzi się i umiera. W momencie narodzin nazywa się go neologizmem.

N E O + LOGOS (od greckiego)

Nowy słowo = nowe słowo

Praca ze słownikiem j. polskiego lub wyrazów obcych - uczniowie wyszukują wyjaśnienia terminu neologizm i zapisują go w zeszytach.

W dalszej części nauczyciel wyjaśnia, że wyraz przestaje być neologizmem, gdy na stałe wejdzie do języka.

Zwraca uwagę na różnorodność występowania neologizmów. Na tablicy gramatycznej zawiesza rodzaje neologizmów.

RODZAJE NEOLOGIZMÓW

n. słowotwórcze-

n. znaczeniowe-

n. zapożyczone-

n. frazeologiczne-

n. artystyczne

Uczniowie wykonują ćwiczenia, a następnie określają rodzaj neologizmów. Po sformułowaniu wniosków nauczyciel stopniowo będzie uzupełniał drugą część tablicy gramatycznej:

Aby lekcja przebiegła sprawnie, dobrze by było, aby każdy uczeń otrzymał ćwiczenie gotowe do uzupełnienia.

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij znaczenie podanych neologizmów:

meblościanka -

wieżowiec -

komputerowiec -

ogólniak -

kasprowiczówka -

meblowóz -

betoniarz -

kuroniówka -

watowiec -

(segment pokojowy, wysoki blok mieszkalny, pracujący na komputerze, liceum ogólnokształcące, dom Jana Kasprowicza, wóz meblowy, produkuje beton, zasiłek dla bezrobotnych, od podatku VAT)

W jaki sposób powstały te wyrazy?

(tworzy się je od wyrazów istniejących w języku za pomocą elementów słowotwórczych, np. poprzez dodanie lub odrzucenie przyrostków i przedrostków)

Jak nazwiemy wobec tego taki rodzaj neologizmów?

U. - słowotwórcze.

Chętny uczeń zawiesza informację (przygotowaną wcześniej przez nauczyciela) na tablicy gramatycznej.

Ćwiczenie 2

Przy pomocy słownika wyrazów obcych sprawdź pochodzenie poniższych wyrazów:

kalkulator -

komputer -

obligacje -

promocja -

market -

video -

trend -

koneser -

adidas -

To ćwiczenie uświadamia uczniom, jak wiele wyrazów w języku polskim przeniesiono z różnych języków obcych.

Nietrudno będzie odgadnąć, że są to neologizmy zapożyczone.

Na tablicy pojawia się kolejny zapis:

Wyrazy przeniesione

do naszego języka

z języków obcych

Ćwiczenie 3

Jakie - obok dosłownych - znaczenia mogą kryć poniższe wyrazy:

gablota -

mysz -

dzwony -

nasiadówka -

lufa -

wysepka -

babka -

buda -

gniazda -

gwiazda -

kocioł -

(elegancki samochód, mysz komputerowa, spodnie, długie zebranie, ocena niedostateczna, miejsce na jezdni dla tramwajów, kobieta, szkoła, gwiazda filmowa, zamęt)

Uczniów informuję, że wyrazy już istniejące otrzymały nowe znaczenie, toteż są to neologizmy znaczeniowe.

Uzupełnienie tablicy o zapis:

Znane wyrazy, które

otrzymały

nowe znaczenie.

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij poniższe związki frazeologiczne:

stary portfel -

wczasy pod gruszą -

wrzeszczeć na cały regulator-

wykuć na blachę -

mokra włoszka -

stawać na głowie -

cienko śpiewać -

(emerytura obliczona na starych zasadach, rodzaj pracowniczego wypoczynku, krzyczeć bardzo głośno, dobrze się nauczyć, typ fryzury, bardzo się starać, być w trudnej sytuacji)

Uczniowie bez trudu rozpoznają kolejny rodzaj neologizmów. Na tablicy pojawia się kolejny zapis:

Nowo powstałe

związki frazeologiczne

Ćwiczenie 5

Podkreśl neologizmy w poniższych tekstach:

1. Pewnego poobiedzia, już ku jesieni, siedzieli razem z Bogumiłem pod kasztanami przy szarym drewnianym stole.

(M. Dąbrowska)

2. Przy klasztorku

Mój kaczorku
Świętość
Wziętość
Nadętość

(J. Słowacki „Przy koścółku”)

3. Tak więc produkowano w jego królestwie cyberaki i cyberosy brzęczące, a nawet cybermuchy; (...) Szumiały na planecie cybergąszcze cybergajów, śpiewały cyberszafy i cybergęśle.

Stanisław Lem

Uczniowie nazywają ostatni rodzaj neologizmów, nauczyciel zawiesza na tablicy informacje, iż neologizmy artystyczne to:

Neologizmy tworzone przez pisarzy,

zwłaszcza w poezji, nie zawsze

przyjęte do języka ogólnego

Nauczyciel informuje, że najczęściej neologizm artystyczny tworzy pisarz lub poeta w celu użycia go w konkretnym dziele literackim. Nie notuje go żaden słownik, nie należy do zasobów języka ogólnopolskiego. Funkcje stylistyczne neologizmów:

• dążność twórcy do urozmaicenia języka;

• pragnienie stworzenia niespotykanego wyrazu bądź połączenia wyrazów;

• pojawiają się wtedy, gdy trzeba nazwać coś dosadniej;

Jako ciekawostkę nauczyciel może podać, iż za mistrzów neologizmów w poezji polskiej uznaje się Bolesława Leśmiana (wymyślił ciekawe nowe słowa i imiona Świadryga, Midryga) oraz Mirona Białoszewskiego, który uważał, że wspaniałe efekty można uzyskać, stosując grę słów, tworząc nowe słowa, w oparciu o ich brzmienie (Mironczarnia- męczarnia Mirona)

Kolejne ćwiczenie będzie miało na celu rozpoznawanie neologizmów:

Ćwiczenie 6

Rozpoznaj rodzaje neologizmów:

miniogródek, wysepka, teleabonament, zebra, wypadkowość, lizak, maluch, skarpeta, Mironczarnia, wyżółcić, mieloniec, niepotraf.

Neologizmy te rozpisują na oddzielnych kartkach, zadaniem uczniów będzie umieszczenie każdego w oddzielnym kole.

Podsumowując, wymienione sposoby wzbogacania języka,

uczniowie dochodzą do wniosku, że nowe słowa pojawiają się w języku dzięki;

• zapożyczeniom;

• tworzeniu wyrazów od już istniejących;

• nadawaniu wyrazom istniejącym nowych znaczeń.

Ćwiczenie 8

Spróbuj zabawić się w twórcę neologizmów, w tym celu nazwij:

• aparat do fotografowania

• pokój nauczycielski

• biblioteka

• profesor

Praca domowa

Wykonaj ćwiczenia:

1. Wyjaśnij znaczenie neologizmów potocznych:

szamoć -

brachol -

kuć -

wapniaki -

pękać -

siemanko-

dynamit -

wykitować-

2. Podaj takie neologizmy, które mogłyby zastąpić następujące wyrazy i zwroty. Skorzystaj z gwary uczniowskiej.

język polski -

geografia -

język rosyjski -

rodzice -

siostra -

dziewczyna -

pieniądze -

uczeń drugoroczny-

Opracowała:

mgr Barbara Jóźwiak

---