Kultura polityczna społeczeństwa
1.Geneza i rozumienie pojecia Kultury politycznej:
Autorzy naukowych publikacji nadają pojęciu „kultura polityczna” różny sens, zawiera więc w sobie przynajmniej kilka znaczeń. Jednak samo sformułowanie „kultura polityczna” pojawiło się dopiero w XX wieku. W Polsce jednym z pierwszych uczonych, który użył tego pojęcia był Józef Siemieński. W 1916 roku wygłosił odczyt na UW gdzie wprowadził to pojęcie, ale go nie zdefiniował, podjął tę próbę w 1932 roku. Traktuje On kulturę polityczną jako zespół wartości i orientacji politycznych powiązanych z systemem politycznym. (Autor dostrzega wyraźne zależności między przekonaniami obywateli i ich stosunkiem do władzy). Następnie w poł. Lat 50-tych „Kult. Polityczna” zostaje zdefiniowana w amerykańskiej socjologii polityki. W 1956 roku G.A. Almand w swoim artykule opracował naukową definicję; „całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu” i uczynił z kult. Politycznej kategorię analityczną. Potem definicja została jeszcze uzupełniana przez niego i jego zespół.
2. Rozwój badań dotyczących kultury politycznej;
Amerykańscy naukowcy charakteryzując zjawiska z zakresu kult. Politycznej Almond z Powellem podkreślili jak ważną rolę odgrywają odgrywają „powszechne wzory orientacji”-pod tym pojęciem rozumielipewne utrwalone sposoby reakcji obywateli w zetknięciu z instytucjami publicznymi. Drugą kategorią wprowadzoną do badań tego zjawiska stanowią „obiekty orientacji politycznych”, uczeni traktują obiekty jako ważne punkty odniesienia dla kult. politycznej. Amerykańscy socjologowie polityki wymieniają szereg czynników socjalizacji politycznej, które przekazują wzory orientacji wobec polityki. Są to zwłaszcza; rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze, środki masowego przekazu. Poza tym socjalizacja polityczna odbywa się zwykle w trakcie doświadczeń zawodowych.
W sensie teoretyczno-metodologicznym amerykańskie koncepcje „kult.politycznej” powstały pod wpływem psychologizujących tendencji właściwych dla tzw. Socjologii rozumiejącej.
3.Komponenty kultury politycznej;
1-szy Komponen(zwany też wymiarem) t kult.politycznej to zainteresowanie polityką, wiedza o polityce i znajomość faktów politycznych. Wymieniany jest przez Almonda jako istotny składnik kult.polit.Uwzgledniają go wszyscy przedstawiciele tzw.”wąskiego” nurtu polskiej socjologii. Kształtowanie się 1-go wymiaru odbywa się pod wpływem wielu czynników;np. świadczenia w środowisku pracy i doświadczenia w obcowaniu z instytucjami systemu politycznego.
2-gi Komponent tworzą wartości lub systemy wartości odnoszące się do systemu politycznego. Na istotność tego elementu składowego kult.polit. wskazali S. Beer i A. Ulam. Dużo uwagi poświęca mu W. Markiewicz traktując wartości polityczne jako najważniejszy składnik kult.polit.Na proces krystalizacji tego wymiaru oddziałują; tradycja historyczna, systemy religijne, doktryny polityczne, programy ruchów polit.Do upowszechnienia różnych wartości przyczyniają się środki masowego przekazu.
3-ci Komponent to formułowanie przez grupy społ. I jednostki oceny zjawisk politycznych oraz sady wartościujące na temat instytucji politycznych. G. Almond wskazywał, że ten element wchodzi w skład kult.polit. Do kult. Polit. Zaliczają go też przedstawiciele tzw.”wąskiego” nurtu. Sposób formułowania ocen przez grupy społeczne i pojedyncze indywidualności determinowany jest w znacznym stopniu przez wiedzę jaką posiadają oraz ukształtowały system wartości.Bezpośrednim czynnikiem wyzwalającym powstanie oceny jest jakieś wydarzenie polityczne, bądź działanie instytucji politycznej. Trzeci wymiar kult.polit. można nazwać komponentem cennym, lub ocenno-afektywnym.
4-ty komponent kult.polit. to uznawane wzory zachowań w sferze polityki i wypróbowane typy działań politycznych. Zachowania, działania uczestnictwo w polityce –to czynności na które wskazują właściwie wszyscy polscy autorzy podejmujący problematykę kult.polit. Zachowania w sferze polityki to manifestacja wewnętrznych przekonań. Są one tym co „wynurza się” ze sfery subiektywnej. Badając zachowania trzeba określić kontekst posługiwania się pojęciem „wzoru”- słuzy on w socjologii do określania statycznie przeważającego w danej grupie sposobu zachowania w stosunku do określonej sytuacji.
4.Subkultury polityczne;
Do określenia „części” kult.polit. odbiegających swoim charakterem od typu dominującego amerykańscy socjologowie zastosowali wprowadzenie przez R. Clintona pojęcie Subkultury politycznej.Mozna stwierdzić, że pojęcie to oznacza kulturę grupy społecznej odróżniającą się w pewnych istotnych aspektach od orientacji politycznych dominujących w danym systemie.
O występowaniu grup „subkulturowych” można mowić w trzech rodzajach sytuacji;
1.Są to grupy które w sposób trwały różnią się od większości w swoim nastawieniuocenach i zachowaniach wobec systemu politycznego i jego instytucji. W takim sensie możemy mówić np. o subkulturze politycznej jakiegoś radykalnego ugrupowania politycznego, które w sposób zasadniczy nie akceptuje istniejącego porządku polityczno-prawnego.
2. o subkulturach politycznych można mowić wtedy gdy w jednym systemie mieszają się różne kult.polit. Dominuje np. kultura podporządkowania, ale obok niej wśród znacznej części społeczeństwa rozpowszechniona jest kultura zaściankowa.
3. pewne grupy społeczne ze względu na swój specyficzny status społeczny mogą stanowić subkultury polit. Tak będzie np. w przypadku młodzieży we współczesnych społeczeństwach, a ich odrębność będzie generowana przez wyodrębnienie tej grupy i specyficzny sposób przebiegania jej socjalizacji pol
5.Wzory kultury politycznej;
T. Filipiak wyraźnie wskazuje na odmienność wzoru kultury politycznej, którą nazywa mieszczańską, od kultury politycznej w społeczeństwie obywatelskim. Ta ostatnia bowiem obejmuje zespół wzorów, wartości i postaw o standardach demokratycznych i humanistycznych.
Dążąc do zrozumienia treści składających się na wzór kultury politycznej w społeczeństwach opartych na systemie porozumień nie należy jednak zatrzymywać się tylko na kryterium funkcjonowania jednego ośrodka koordynującego aktywność obywateli. Tu pomocne może być rozróżnienie między uczestniczącym wzorem kult. polit. a kulturą obywatelską.
Podstawowe założenia teorii konkurencyjnego przywództwa nakładają znaczące ograniczenia na zakres funkcjonowania demokratycznego wzorca kult. pilit.
Wzór kultury politycznej jest pochodną przyjętej teorii opisującej istotę demokratycznego systemu politycznego. Uczestniczący typ kultury politycznej odzwierciedla klasyczne koncepcje systemu demokratycznego, które kładą nacisk na równość obywateli i ich niezbywalne prawo do wywierania wpływu na kształt decyzji politycznych.
6.Wyznaczniki demokratycznej kultury politycznej;
Klasyczna definicja polityki bierze swój początek z tradycji starożytnej Grecji, a jej główne założenia to np.;- polityka jest wspólnym dobrem obywateli, -dbałość o wspólne dobro wymaga roztropnego zarządzania państwem, -zarządzanie państwem jest sztuką wymagającą wiedzy, umiejętności i predyspozycji psychicznych.
Konfliktową koncepcję polityki utożsamia się najczęściej z pojęciem sprzeczności, agresji, walki, przemocy i konfrontacji.
Koncepcja polityki bez ideologii sprowadza natomiast politykę do sztuki bycia wybieranym.
Jeden z nurtów interpretuje politykę w kategoriach konfliktu. Polityka często porównywana jest do stanu wojny, czy współzawodnictwa, nieustannie występuje konkurencja poszczególnych grup o możliwość realizacji własnych interesów.
Należy podkreślić, że demokratyczny wzór kult. polit. wyraźnie odróżnia pojęcie współzawodnictwa politycznego od wojny politycznej. W pierwszej sytuacji dochodzi do sporu pomiędzy grupami, które mają sprzeczne poglądy co do kształtu optymalnych decyzji politycznych.
7. Kultura polityczna, a uczestnictwo obywateli w rządzeniu;
W społeczeństwie demokratycznym nie tylko elity władzy ale przede wszystkim obywatele są podmiotem procesów politycznych. Elity grupują jednostki które mogą wpływać na procesy polityczne w sposób znaczący i nieprzewidywalny. Dla właściwego funkcjonowania systemu demokratycznego istotny jest styl w jakim elity sprawują władzę i przejrzystość mechanizmów wyłaniania elit.
Demokratyczna kultura polityczna jest kulturą uczestnictwa, nie każdy członek społeczeństwa dąży do wejścia do elity, jednak mechanizmy rekrutacji elit powinny być jasne i przejrzyste w przeciwnym razie społeczeństwo zaczyna cechować anomia.
Poprzez swoje działania elity polityczne wpływają też na oceny społeczne dotyczące zjawisk i wydarzeń politycznych. Obywatele modyfikują, negują sądy wyrażane przez poszczególnych polityków, lub się z nimi identyfikują.
Przyjęta definicja partycypacji obejmuje dwa typy udziału obywateli w procesie podejmowania decyzji; pośredni i bezpośredni. Demokracja pośrednia to sposób sprawowania władzy w którym decyzje są w imieniu suwerena (narodu) podejmowane przez organ przedstawicielski pochodzący z wyboru. Demokrację bezpośrednią można określić jako sposób sprawowania władzy, w którym decyzje są podejmowane bezpośrednio przez ogół wyborców.
8. Rola opinii publicznej w demokratycznej kulturze politycznej;
Niezależnie od przyjętego rozumienia opinii publicznej, z punktu widzenia kultury politycznej jest ona wynikiem przetwarzania przez społeczeństwo informacji o bieżących procesach politycznychprzez kulturowe „filtry” poznawcze i ocenno-afektywne.
Opinia publiczna nie funkcjonuje nie funkcjonuje w społeczeństwach, w których dominuje zaściankowa kult.polit. Z kolei w społeczeństwach autorytarnych i totalitarnych bardzo często opinia publiczna staje się przedmiotem zainteresowania władz politycznych aby przez poznanie nastrojów społecznych móc skuteczniej manipulować masami.
Opinia pbliczna w prawidłowo funkcjonującym społeczeństwie demokratycznym pełni dwie ważne funkcje:
-konsultacyjna; realizowana jest za pośrednictwem ośrodków badania opinii publicznej, które za pomocą określonych metod badawczych starają się zrekonstruować poglądy obywateli na określone tematy.
-Kontrolna; opinia publiczna stanowiąca istotny element systemu demokratycznego, realizowana za pośrednictwem mediów, organizacji społecznych.
9. Funkcjonowanie systemów demokratycznych, autorytarnych i totalitarnych;
Demokracja jak każdy system polityczny może być rozpatrywana w kategoriach pewnych specyficznie funkcjonujących wzorów, które definiują reguły zajmowania stanowisk uprawniających do sprawowania władzy, określają zasady dopuszczania i odwoływania osób, które te funkcje pełnią, ich akceptowanego społecznie zakresu działań oraz mechanizmów kontroli, które służą zabezpieczeniu interesów całego społ. W potencjalnym konflikcie z interesami mniejszych grup, nawet jednostek. Podstawą demokracji jest gwarancja sprawnego działania mechanizmów, które pozwalają aktywnie współdecydować obywatelom o kształcie podejmowanych decyzji w państwie. Ten wpływ może przybierać formę bezpośrednią uczestnictwa w rządach, jak również przejawia się poprzez udział w wyborach, referendach, itp.Istotna w demokracji jest zasada neutralności światopoglądowej państwa; gwarantuje swoim obywatelom wolność wyznania i swobodę w poszukiwaniu własnej koncepcji ideowej.Ośrodek władzy w systemach totalitarnych jest ściśle scentralizowany i znajduje się pod całkowitym wpływem osób, które należą do tego samego środowiska ideowo-politycznego. Władza stawia sobie za cel kontrolowanie praktycznie wszystkich dziedzin życia społecznego. Dzieje się tak dzięki rozbudowanemu i zhierarchizowanemu aparatowi państwowemu, którego fundamentem jest jedna partia polityczna wraz z szeregiem instytucji i organizacji, które są całkowicie podporządkowane dominującej i w praktyce jedynej opcji politycznej. Na czele państwa stoi najczęściej jedna osoba, której przypisuje się cechy charyzmatycznego przywódcy.Systemy autorytarne to systemy polityczne o ograniczonym, zwolnionym z odpowiedzialności przed społeczeństwem pluralizmie politycznym, pozbawione dopracowanej wiodącej ideologii, ale z wyraźnymi cechami mentalnymi, wolne (z wyjątkiem pewnych okresów swojego rozwoju) od ekstensywnej i intensywnej mobilizacji politycznej i takie w których przywódca lub niekiedy mała grupa przywódcza dysponuje władzą o słabo określonych formalnych granicach, które jednakże w istocie łatwo przewidzieć.
10. Kultura polityczna, a zasada suwerenności Narodu;
Zasada suwerenności narodu we współczesnym państwie demokratycznym oznacza, że źródłem wszelkiej władzy jest naród i to od jego decyzji zależy ostateczny kształt norm obowiązujących w państwie. Funkcjonowanie zasady suwerenności narodu jest powiązane z określonym modelem kult.polit. W państwie demokratycznym naród określa swoje własne reguły postępowania a nie tylko reguły które będą obowiązywały inne grupy. Zasada suwerenności wpisuje się zatem w uczestniczący wzór kultury politycznej. Obywatele mają otwarty dostęp do zróżnicowanych form uczestnictwa w życiu politycznym, co umożliwia bezpośredni wpływ na kształt stanowionych decyzji oraz społeczną kontrolę władzy.W przypadku państw totalitarnych i autorytarnych normy obowiązujące obywateli nie pochodzą z jego woli lecz są narzucone przez centralny ośrodek władzy.
11. transformacja systemu politycznego, a kultura polityczna Polaków;
Okres przełomu i początki procesu transformacji systemowej w Polsce to także interesujący w sensie poznawczym moment przekształceń kultury politycznej. Jednym z istotniejszych wydarzeń przyspieszających dokonanie reform systemowych w Polsce była fala protestów społecznych w sierpniu 1980r oraz powstanie związku zawodowego z nazwy, a ruchu społecznego, w istocie – oznaczonego mianem „Solidarność”. Strajki robotnicze, do których doszło na początku lat 80-tych – to kolejna fala protestów w powojennej Polsce. Wywołało ją szereg czynników, które można z grubsza podzielić na istotniejsze tkwiące w istocie systemu monocentrycznego i bezpośrednie – w danym momencie dziejowym nasilające stan niezadowolenia społecznego. Do pierwszej grupy determinant należy zaliczyć m.in.: brak zufania do rządów komunistycznych i brak wiary w sprawiedliwość, a także wiarygodność oraz znużenie znacznej części społeczeństwa systemem opartym na deklaracjach lepszej przyszłości i sprawiedliwości dla wszystkich, ale nieskutecznego w sensie ekonomicznym.
Wybory parlamentarne przeprowadzone w czerwcu 1989r przesądziły o kierunku dalszych reform w Polsce. Doprowadziły do powołania pierwszego w Polsce po II wojnie światowej niekomunistycznego rządu. W ich trakcie doszło do tworzenia się komitetów obywatelskich. Potem zaczęły powstawać nowe ugrupowania, przekształcające się w partie.
12.Aktywność obywateli jako element kultury politycznej.
Podstawą demokracji jest uczestnictwo obywateli w życiu politycznym. Może ono wyrażać się udziałem w wyborach, w sprawowaniu władzy na wszystkich szczeblach, w poparciu dla działań władz lub w różnych formach protestu, w indywidualnym tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego ( zakładanie stowarzyszeń), w działaniach jednorazowych i długofalowych, lokalnych i obejmujących całe społeczeństwo.
Wszelkie inicjatywy obywatelskie , petycje, uczestnictwo w referendach, wyborach, akcjach politycznych – to pożądane przejawy aktywności obywatelskiej, które dają obywatelowi:
-znajomość polityki i ogólnych zasad nią rządzących
-zaznajomienie się z urzędami i instytucjami rządowymi i poza rządowymi
-świadomość sprawowania władzy, świadomość wagi swojego głosu i poglądów
Jakość funkcjonowania państwa nie zależy wyłącznie od stopnia jego zamożności i dobrze skonstruowanego systemu politycznego, ale w dużej mierze od istniejącej w danym społeczeństwie kultury politycznej. Ponad połowa Polaków uznaje, że w działalności władz nie widać dbałości o problemy obywateli. W wymiarze oceno-afektywnym kultury politycznej przeważającym stało się przekonanie o słabej reprezentacji interesów obywateli przez władzę. Zaobserwować można zależność między statusem materialnym, im gorsze warunki materialne, tym gorzej oceniają pracę władz na rzecz obywateli. Wśród cech charakterystycznych polskiej kultury politycznej III RP należy wymienić:
-wahające się poparcie polityczne ( rządzący traci poparcie wyborców, a krytykujący je zyskuje)
-dokonywanie wyboru poprzez część elektoratu metoda negacji ( glosowanie na jedno z ugrupowań, aby polityk z przeciwnego obozu nie doszedł do władzy)
W drugiej połowie lat 90 zaczęła rosnąć aktywność publiczna o charakterze politycznym w organizacjach lokalnych, komitetach i samorządach, zaczęły kształtować się postawy obywatelskiej kultury politycznej. Barierę aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym, stanowi wzrost zainteresowania i zaangażowania obywateli w sferę życia ekonomicznego, oraz wielość partii, która spowodowała trudności z rozpoznawaniem ich programów i dokonywaniem wyborów przez Polaków. Przemiany orientacji objęły wszystkie komponenty kultury politycznej:
-w obrębie wymiaru kongwitywnego ( zainteresowanie i wiedza o polityce) można było zaobserwować wzrost a następnie spadek zainteresowania
-przemiany objęły również komponent aksjologiczny ( sfera wartości) – pod tym względem społeczeństwo jest ze wszech miar pluralistyczne,
-w obrębie komponentu oceno-afektywnego ( ocena obiektów politycznych) następuje dystansowanie się do partii i sceptycyzm w odnoszeniu się do ich programów i deklaracji wyborczych.
Zmiany w obrębie komponentu behawioralnego pozwalają stwierdzi, że Polacy podejmują aktywność w różnych sferach publicznych i ruchach społecznych
Cechą charakterystyczna wielu Polaków jest budowanie pomyślności własnej rodziny i najbliższych nie w warunkach wyznaczonych przez państwo, ale obok państwa. Tradycje społecznej organizacji w celu rozwiązywania różnych problemów sa dość silne w polskiej kulturze politycznej. Ta siła była spoiwem narodu w okresie nieistnienia suwerennego państwa, stąd aktywność Polaków w organizacjach pozarządowych może być uznana za dodatnią cechę polskiej kultury politycznej.
13.Procesy integracji w Unii Europejskiej, a kształtowanie się nowego wzorca kultury politycznej.
Mimo barier językowych i cywilizacyjnych elementy wspólnej kultury europejskiej istnieją od wieków. O wykształceniu się jednowymiarowego a zarazem pluralistycznego modelu Europy zadecyduje w dużym stopniu wspólna opinia publiczna, która się jeszcze nie wytworzyła z uwagi na to, że demokracja rozgrywa się w wymiarze narodowym a nie kontynentalnym. Łączącym spoiwem jest kultura polityczna. Na której kształt decydowałoby pięć elementów : 1) dziedzictwo wspólnych europejskich wartości, 2)wzajemnie uzupełniające się narodowe kultury, 3) wspólne instytucje, 4) wspólna polityka zagraniczna, 5) federalny system polityczny łączący jedność z różnorodnością – te elementy istnieją, ale chodzi o ich rozbudowę. Poważnym krokiem w tym kierunku był projekt unijnej konstytucji. Charakterystyczne właściwości polskiej kultury politycznej ukazały się podczas przygotowań do referendum unijnego, pomimo tego iż Polska nie miała innej alternatywy nie wszystkie liczące się ugrupowania były za przystąpienie do UE, a poza tym aż 40% polskich wyborców nie wzięło udziału, co było porażką demokracji.
14Wpływ procesu globalizacji na kulturę polityczną.
Procesy globalizacji postrzegano w Polsce jako efekt starań o przynależność do Unii Europejskiej i następstw jakie ten fakt spowoduje. Eurosceptycy uważali, że spowoduje to gospodarcze uzależnienie Polski od kapitału zagranicznego i pogrążenie kraju w nędzy i biedzie. Uważano, iż pewna jest sytuacja wyrzeczenia się tradycyjnych atrybutów na rzecz organizacji międzynarodowych, pozbycia się tożsamości narodowej. Nie zauważają jednak, iż obecnie formułowane opinii na temat państwa są bardziej wyważone. - nie głoszą zbliżającego się upadku państwa narodowego, lecz mówią o zmianach w jego działalności. Globalizacja nie musi oznaczać upadku państwa narodowego, a tylko obniżać rangę jednych jego funkcji na rzecz podwyższenia innych. Siła państwa nie polega na utrwalaniu represyjności jego organów i rozbudowie biurokracji, lecz raczej na upowszechnianiu elementów plebiscytowych oraz odruchów samopomocy i altruizmu – w Polsce w tych obszarach nie dzieje się dobrze.