3. PROCES DOWODZENIA

P

odobnie do innych taktycznych szczebli dowodzenia wojsk lądowych, na poziomie batalionu przyjmuje się, iż całość przedsięwzięć związanych

z dowodzeniem, realizowanych przez komórki organizacyjne i osoby funkcyjne na stanowiskach dowodzenia w ramach systemu dowodzenia tworzy proces dowodzenia. Jest on traktowany jako cykl decyzyjny (rys. 3.1) składający się z powtarzalnych faz, etapów i czynności. Do czterech składających się na niego faz (rys. 3.2) zaliczono⁸⁵:

• ustalanie położenia,

• planowanie,

• stawianie zadań,

• kontrolę.

Źródło: Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych,

Warszawa, AON 1999 Rys. 3.1. Istota cyklu decyzyjnego procesu dowodzenia

⁸⁵ Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych, AON, Warszawa 1999, s. 30.

80

Źródło: Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych,

Warszawa, AON 1999

Rys. 3.2. Fazy, etapy i czynności procesu dowodzenia

3.1. Ustalanie położenia

Zgodnie z przyjętą systematyką ustalanie położenia stanowi pierwszą z czterech faz cyklu procesu dowodzenia. Jednocześnie jest ono ciągłym procesem realizowanym we wszystkich komórkach organizacyjno - funkcjonalnych stanowiska dowodzenia. Z chwilą otrzymania nowego zadania następuje jednak szczególne zintensyfikowanie czynności w ramach ustalania położenia, ukierunkowane właśnie na nowe zadanie.

81

Fakt ten pozwala na zakwalifikowanie tych przedsięwzięć jako (pierwszej) fazy cyklu dowodzenia. Charakteryzuje się ona uzyskiwaniem, gromadzeniem, porządkowaniem, przechowywaniem, wartościowaniem, porównywaniem i przedstawianiem wszelkiego rodzaju informacji dotyczących wojsk własnych, przeciwnika oraz warunków prowadzenia działań. Ustalenie położenia stanowi istotną podstawę do wyciągnięcia właściwych wniosków co do przyszłych działań wojsk własnych.

Należy podkreślić, że w trakcie ustalenia położenia oceniane są i przedstawiane następujące grupy informacji⁸⁶:

• posiadane (informacje sytuacyjne),

• wpływające (informacje sytuacyjne i dyrektywne),

• zdobywane (informacje sytuacyjne).

Z chwilą otrzymania zadania w pierwszej kolejności brane są pod uwagę informacje posiadane (istniejące). Są one następnie w sposób ciągły uzupełniane przez informacje wpływające, do których zaliczona się:

• rozkazy (zarządzenia) bojowe,

• zarządzenia przygotowawcze,

• komunikaty,

• meldunki (terminowe i doraźne),

• inne uzyskane dane.

Posiadane, wpływające i zdobywane informacje, tworzące obraz sytuacji, przedstawia się w różnych postaciach. Mogą to być⁸⁷:

• mapy sytuacyjne,

• różnego rodzaju tabele,

• diagramy,

• schematy organizacyjne,

• inne dokumenty pomocnicze.

Podkreślić należy, iż istotą wymienionych przedsięwzięć jest fakt, że mają one doprowadzić do stworzenia dowódcy batalionu maksymalnie przejrzystego obrazu

⁸⁶ Tamże, s. 30.

⁸⁷ Tamże, s. 33.

82

sytuacji, na podstawie którego może on ją ocenić, podjąć decyzję, postawić zadania i dowodzić podległymi siłami.

3.2. Planowanie

W trakcie fazy planowania dokładnym analizom i ocenom podlega zadanie otrzymane od przełożonego oraz wszelkie czynniki wpływające na jego wykonanie. W tej fazie powstają warianty działania wojsk własnych, następnie szczegółowo rozważane i porównywane w celu stworzenia dowódcy batalionu jak najlepszych warunków do podjęcia decyzji. W ramach planowania podejmowana jest decyzja oraz zostaje sformułowany i wygłoszony (przez dowódcę) zamiar działania. Powstaje w tym czasie również plan działania, a także zasadniczy dokument dowodzenia

0 charakterze dyrektywnym - rozkaz bojowy.

Faza planowania została podzielona na cztery następujące po sobie etapy. Są to (rys. 3.3):

• ocena sytuacji,

• podjęcie decyzji,

• sporządzenie planu działania,

• sporządzenie rozkazu bojowego.

3.2.1. Ocena sytuacji

Celem tego etapu jest dogłębne zrozumienie zadania otrzymanego od przełożonego, jego zamiaru (w tym myśli przewodniej), szczegółowa ocena czynników wpływających na wykonanie zadania, opracowanie, rozważenie

1 porównanie wariantów działania wojsk własnych, a w konsekwencji stworzenie
dowódcy warunków do podjęcia decyzji.

83

Źródło: Opracowanie własne

Rys. 3.3. Faza planowania i jej podział na etapy

Choć poszczególne czynności zachodzą na siebie i granice pomiędzy nimi są dość płynne, etap oceny sytuacji można podzielić na (rys. 3.4)⁸⁸:

⁸⁸ Tamże, s. 36; Zob. także J. Wołejszo, J Trembecki, Metody i treść procy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych. Część IV, Analiza zadania i informowanie operacyjne, Warszawa, AON 2001, s. 5.

84

Źródło: J. Kręcikij, Współczesny proces dowodzenia w wojskach lądowych,

rozprawa habilitacyjna, Warszawa, AON 2003

Rys. 3.4. Czynności składające się na etap oceny sytuacji

• analizę zadania,

• ocenę czynników wpływających na wykonanie zadania i ustalenie wariantów
  działania wojsk własnych,

• rozważenie wariantów działania,

• porównanie wariantów działania.

85

3.2.1.1. Analiza zadania

Otrzymanie zadania inicjuje nowy cykl procesu dowodzenia. Analiza zadania jest pierwszą czynnością fazy planowania i etapu oceny sytuacji. Jako czynność w procesie oceny sytuacji precyzuje ona, co i w jakim celu należy wykonać dla zrealizowania otrzymanego zadania. Aby rozwiązać ten problem i wyciągnąć właściwe wnioski, sprecyzowano szereg bardziej szczegółowych pytań (tab. 3.1)⁸⁹:

1. Jakie jest zadanie i zamiar przełożonego i jaka jest rola mojego batalionu
   w realizacji jego planów ?

2. Czego wymaga przełożony lub co muszę wykonać, aby zrealizować jego zamiar?

3. Czy i jeśli tak, to jakie istnieją ograniczenia swobody działania?

4. Czy nastąpiły znaczące zmiany sytuacji od momentu podpisania rozkazu przez
   przełożonego ? Jeśli tak - to czy wiedząc o tych zmianach, postawiłby on takie
   samo zadanie?

Wnioski wynikające z przeprowadzonej analizy zadania formułuje się w

•90

postaci :

• sprecyzowanego zadania własnego,

• myśli przewodniej dowódcy,

• kryteriów do porównania wariantów działania,

• wytycznych do pracy dowództwa wynikłych z wstępnej kalkulacji czasu,

• zadań do pracy sztabu i podległych wojsk.

Do szczególnie istotnych rezultatów analizy zadania należą: sprecyzowane zadanie własne oraz myśl przewodnia dowódcy.

Dowódca batalionu, określając sprecyzowane zadanie własne, podaje KTO, CO, GDZIE, KIEDY I W JAKIM CELU powinien wykonać. Raz określone przez dowódcę sprecyzowane zadanie własne staje się zadaniem, a wkrótce punktem 2. wydawanego batalionowego rozkazu bojowego.

Myśl przewodnia dowódcy jest krótkim i jednoznacznym określeniem, co podległe siły muszą zrobić, aby wykonać zadanie, w odniesieniu do przeciwnika, terenu oraz pożądanego stanu końcowego.

⁸⁹ Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych, s. 39.

⁹⁰ Tamże, s. 42; Por. Analiza zadania i informowanie operacyjne, s. 24.

86

Tabela 3.1. Kolejność i treść rozpatrywanych problemów oraz rezultaty analizy

zadania

Zasadnicze problemy rozpatrywane w trakcie analizy zadania	Problemy cząstkowe (szczegółowe) podlegające analizie	Rezultaty analizy zadania
1. Zadanie i zamiar przełożonego oraz rola własnego szczebla dowodzenia w realizacji jego planu	1. Zadanie szczebla nadrzędnego 2. Zamiar szczebla nadrzędnego. 3. Myśl przewodnia przełożonych dwa szczeble dowodzenia w górę. 4. Rola własnego szczebla dowodzenia w planie przełożonego.	1. Zrozumienie zadania głównego, zadań cząstkowych przełożonego i celu jego działania. 2. Zrozumienie zamiaru przełożonego ze szczególnym uwzględnieniem jego myśli przewodniej. 3. Ustalenie swojego miejsca i roli w planie przełożonego.
2. Wymagania przełożonego (otrzymane zadanie)	1. Zadanie, j akie zostało postawione przez przełożonego. 2. Zadania cząstkowe składające się na całość zadania.	1. Zadania cząstkowe sprecyzowane (w rozkazie przełożonego). 2. Zadania cząstkowe wynikające (z analizy zadania). 3. Zadanie(a) cząstkowe o szczególnym znaczeniu dla osiągnięcia celu.
3. Ograniczenia swobody działania	1. Co ogranicza swobodę działania? Nakazy i zakazy w zakresie: a. czasu, b. sił, c. przestrzeni.	1. Zidentyfikowane ograniczenia w postaci: a. Nakazów (co i do kiedy musi zostać zrealizowane?), b. Zakazów (czego nie wolno robić?). 2. Przeredagowanie zadań cząstkowych, jeżeli potrzeba.
4. Ewentualne zmiany w sytuacji	Charakter zmian w sytuacji (jeżeli nastąpiły). 1. Sytuacj a się nie zmieniła. 2. Drobne zmiany w sytuacji. 3. Znaczące zmiany w sytuacji. 4. Zasadnicze zmiany w sytuacji.	Ad. 1. Zadanie potwierdzone. Ad. 2. To samo zadanie i plan. Ad. 3. Zadanie bez zmian, nowy plan. Ad. 4. Możliwe nowe zadanie i nowy plan. Niezbędne konsultacje z przełożonym.
Podsumowanie		1. Sprecyzowane zadanie własne. 2. Myśl przewodnia dowódcy. 3. Kalkulacja czasu. 4. Metoda pracy dowództwa. 5. Kryteria oceny wariantów. 6. Niezbędne potrzeby informacyjne dowódcy. 7. Inne dane.

Źródło: Opracowanie własne

87

Myśl przewodnia stanowi swego rodzaju „oś" łączącą sprecyzowane zadanie własne i zamiar działania poprzez określenie takich istotnych zadań cząstkowych, które będą stanowić podstawę do umożliwienia zachowania inicjatywy przez podwładnych w wypadku nieprzewidzianych okoliczności lub w sytuacji, gdy z różnych przyczyn zamiar działania stanie się nieaktualny. Jeżeli dowódca w określonej sytuacji uzna, iż należy przedstawić cel (cele) działania szerzej (bardziej szczegółowo) niż określono to w sprecyzowanym zadaniu własnym, może to uczynić. Myśl przewodnia powinna zamykać się w kilku zdaniach i musi 7m\QŹt się w każdym rozkazie. Wspomniane istotne zadania cząstkowe, to zadania, które muszą być zrealizowane przez wojska, lub też warunki, które muszą być spełnione, aby osiągnąć założony cel działań (tak jak określono go w punkcie 2. rozkazu). Owe zadania cząstkowe nie są powiązane z konkretnym wariantem działania ani konkretnym wykonawcą. Należy je rozumieć jako określenie, co jest szczególnie ważne (musi być spełnione), aby z powodzeniem wykonać zadanie. W szybko zmieniających się warunkach pola walki, kiedy nadarzają się nieprzewidywalne wcześniej okazje lub gdy wybrany wariant działania staje się nieaktualny, dla podwładnych zadania te będą wskazówką do podjęcia działań wpierających działanie przełożonego - będą bowiem zgodne z jego myślą przewodnią. Myśl przewodnia dowódcy nie zawiera „sposobu" czy też „mechanizmu" działania, poprzez który podległe siły przejdą z aktualnego położenia do stanu końcowego. Sposób ten to nic innego jak zamiar działania, który będzie opracowany dopiero jako konsekwencja decyzji dowódcy.

Jeżeli myśl przewodnia zawiera cel działania, nie powinien to być po prostu cel przepisany ze sprecyzowanego zadania własnego. Jest to raczej szerszy opis, wybiegający w przyszłość w stosunku do celu aktualnych działań, postrzegający go w szerszym, „operacyjnym" aspekcie. Reasumując, myśl przewodnia obejmuje:

• cel działania (uwzględniając wspomniane powyżej zastrzeżenia),

• zadania / warunki / zdarzenia, które muszą mieć miejsce / muszą się wydarzyć, aby
  zadanie mogło zostać wykonane,

• opis pożądanego stanu końcowego.

Dowódca osobiście formułuje swą myśl przewodnią dla każdego przygotowywanego przez siebie rozkazu bojowego. Musi ona nawiązywać do (wspomagać) myśli przewodniej przełożonego.

W każdym rozkazie jest tylko jedna myśl przewodnia — myśl przewodnia

dowódcy.

Myśl przewodnia dowódcy wydającego rozkaz umieszczana jest w jego punkcie 3. (REALIZACJA) przed paragrafem 3.a. (Zamiar działania). Myśli przewodnie przełożonych zamieszcza się natomiast jako podpunkty punktu l.b. (Wojska własne).

Dowódca może przeprowadzić analizę zadania różnymi sposobami: wspólnie z kluczowymi osobami dowództwa batalionu, z pomocą tylko szefa sztabu, wybranych innych osób funkcyjnych lub też samodzielnie. Bez względu na sposób jej przeprowadzenia wnioski z analizy zadania stanowią podstawę do sformułowania wytycznych przekazywanych podczas odprawy informacyjnej.

W trakcie odprawy informacyjnej (tab. 3.2), ze względu na jej miejsce i rolę w fazie planowania oraz wpływ na dalszy przebieg procesu dowodzenia, przekazuje się dwie grupy informacji:

1. W pierwszej generowane są wnioski z ustalenia położenia i ogólne wnioski
   z analizy zadania we wszystkich obszarach zainteresowania.

2. W drugiej następuje organizacja pracy w dowództwie. Zakres i treść informacji
   mogą być różne, powinny one jednak zawierać co najmniej:

a. zadania, które zapewnią skupienie pracy sztabu zgodnie z intencjami dowódcy,

b. czas zakończenia oceny sytuacji, co w praktyce oznacza czas odprawy
decyzyjnej

i czas postawienia zadania podwładnym,

c. sprecyzowane zadanie własne,

d. myśl przewodnią dowódcy,

e. kryteria do porównania wariantów działania.

Ponadto wytyczne mogą zawierać inne wskazówki w zależności od otrzymanego zadania, czynnika czasu oraz doświadczenia oficerów sztabu i jego zgrania jako całości.

89

Tabela 3.2.

Układ odprawy informacyjnej

LP	ZAGADNIENIE	REFERUJĄCY	CZAS
1	Wprowadzenie	Dowódca / SzSz
2	Sytuacja wojsk własnych i sąsiadów	Szef grupy dowodzenia
3	Zadanie i myśl przewodnia przełożonego, zadanie własne	Szef sztabu
4	Wstępna ocena terenu i przeciwnika	S2/grupa planowania
5	Problemy, ograniczenia	Szefowie grup/sekcji
6	Sprecyzowane zadanie własne, myśl przewodnia dowódcy, kryteria oceny wariantów	Dowódca
7	Wnioski z kalkulacji czasu, wytyczne do zarządzenia przygotowawczego, inne zadania dla grup funkcjonalnych SD (wytyczne do planowania)	Szef sztabu
8	Zakończenie	Dowódca / SzSz
25 - 30'

Źródło: Ćwiczenie instruktażowo - metodyczne D WLąd.

3.2.1.2. Ocena czynników wpływających na wykonanie zadania i określenie wariantów działania wojsk własnych

Celem oceny czynników wpływających na wykonanie zadania i ustalenia wariantów działania wojsk własnych jest zidentyfikowanie i szczegółowa ocena tych czynników, które w różny sposób wpływać będą na realizację otrzymanego zadania oraz ustalenie kilku realnych sposobów jego wykonania, czyli wariantów działania wojsk własnych (rys. 3.5).

90

Źródło: Opracowanie własne Rys. 3.5. Schemat oceny czynników wpływających na wykonanie zadania i

opracowanie wariantów działania wojsk własnych

91

Ocena czynników wpływających na wykonanie zadania obejmuje⁹¹:

• ocenę przeciwnika,

• ocenę wojsk własnych,

• ocenę otoczenia (warunki terenowe, atmosferyczne, ludność, kulturę i religię
  w obszarze przyszłych działań),

• ocenę innych czynników, które należy wziąć pod uwagę (np. czas).

Istotą oceny przeciwnika jest ustalenie najbardziej prawdopodobnego w danej sytuacji sposobu (sposobów) jego działania. Jeżeli jest to niemożliwe, dąży się do określenia wariantu najgroźniejszego dla wojsk własnych.

W ramach oceny wojsk własnych poddaje się wnikliwej analizie zdolność bojową tych sił, to znaczy:

• stopień gotowości bojowej,

• ukompletowanie, stan morale i poziom wyszkolenia,

• rodzaje posiadanego uzbrojenia i wyposażenia,

• zakres i rodzaj dostępnego wsparcia bojowego,

• możliwości zabezpieczenia logistycznego,

• możliwości rozpoznania,

• wsparcie przez inne siły (sąsiedzi, sojusznicy, środki miejscowe),

• wyszkolenie i doświadczenie podległych dowódców pododdziałów.

Posiadanie wniosków z oceny przeciwnika oraz wojsk własnych daje możliwość dokonania porównania sił. Porównanie to ma charakter globalny, to znaczy obejmuje przeciwstawienie posiadanemu potencjałowi wojsk własnych potencjału przeciwnika, z uwzględnieniem możliwych zmian tych potencjałów w czasie i przestrzeni.

Istotą oceny otoczenia jest zidentyfikowanie pozytywnego i negatywnego wpływu, jaki będą miały warunki terenowe, atmosferyczne, widoczność i inne czynniki na działanie zarówno wojsk własnych, jak i przeciwnika.

Ocena czynnika czasu ma znaczenie szczególne dla rozwiązania przez dowództwo problemu zsynchronizowania trzech elementów: sił, przestrzeni i czasu, to

⁹¹ Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych, s. 46; Zob. M. Strzoda, G. Rosłan, Metody i treść pracy na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych. Część IV. Opracowanie wariantów działania, Warszawa, AON 2001, s. 10.

92

znaczy zidentyfikowania rozwiązań pozwalających posiadać wystarczające siły w odpowiednim miejscu (przestrzeń) i we właściwym czasie.

Na podstawie wniosków z analizy zadania i oceny czynników wpływających na wykonanie zadania opracowywane są, na tym etapie pracy jeszcze niezbyt szczegółowe, „szkice - plany działania". Każdy wariant działania jest bowiem niczym innym jak ogólnym zarysem jednego z możliwych sposobów wykonania zadania, w którym określa się kolejność i sposób wykonania zadania, ugrupowanie bojowe oraz dokonuje wstępnego podziału sił. Jako zasadę przyjmuje się, iż ugrupowanie bojowe jest konsekwencją przyjętego sposobu działania, nie zaś odwrotnie.

Zgodnie z ustaleniami przyjętymi w badanych publikacjach każdy ze sporządzonych wariantów działania składa się ze szkicu i pisemnej notatki (legendy) wyjaśniającej istotę sposobu wykonania zadania oraz podającej informacje, których nie można przedstawić graficznie (za pomocą znaków taktycznych). Szkic powinien przedstawiać (rys. 3.6, 3.7)⁹²:

• sposób wykonania zadania, w tym miejsce skupienia głównego wysiłku,

• ugrupowanie bojowe,

• wstępny podział sił,

• rozmieszczenie stanowisk(a) dowodzenia.

Każdy wygenerowany wariant działania powinien spełniać następujące warunki:

1. Prowadzić do wykonania zadania stosownie do wytycznych dowódcy.

2. Być realny (wykonalny przy użyciu posiadanych sił).

3. Reprezentować możliwy do zaakceptowania poziom strat własnych, szczególnie
   w ludziach.

4. Różnić się jednoznacznie od innych wariantów.

5. Być kompletny (odpowiadać na pytania: kto, co, gdzie, kiedy, jak i w jakim celu?).

⁹² Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia Wojsk Lądowych, s. 54; Opracowanie wariantów działania, s. 28.

93

Źródło: Opracowanie własne

Rys. 3.6. Wariant działania batalionu w natarciu (przykład)

94

Źródło: Opracowanie własne

Rys. 3.7. Wariant działania batalionu w obronie (przykład)

95

Po opracowaniu wariantów działania, jeżeli czas na to pozwala, celowe jest zorganizowanie odprawy koordynacyjnej, podczas której z opracowanymi wariantami działania zapoznawany jest dowódca oraz główne osoby funkcyjne dowództwa batalionu. Dowódca może zaaprobować opracowane warianty działania, zgłosić swoje uwagi, spostrzeżenia, polecić je zmodyfikować lub nakazać niektóre z nich odrzucić (tab. 3.3).

Tabela 3.3.

Układ odprawy koordynacyjnej poświęconej przedstawieniu wariantów

działania wojsk własnych

LP	ZAGADNIENIE	REFERUJĄCY	CZAS
1	Wprowadzenie	Szef sztabu
2	Warianty działania przeciwnika, wskazanie najbardziej prawdopodobnego i najgroźniejszego dla wojsk własnych	SzefS2
3	Warianty działania wojsk własnych	Szefgrupy planowania SD
4	Uwagi i pytania	Szefowie grup i sekcji
5	Dodatkowe wytyczne do planowania - jeśli potrzebne	Szef sztabu
6	Zakończenie	Szef sztabu

Źródło: Ćwiczenie instruktażowo - metodyczne DWLąd.

3.2.1.3. Rozważenie wariantów działania

Celem rozważenia wariantów działania jest ustalenie słabych i silnych stron poszczególnych wariantów wykonania zadania w konfrontacji z prawdopodobnym sposobem (sposobami) działania przeciwnika.

Drogą prowadzącą do osiągnięcia tak sformułowanego celu jest określenie zdarzeń, jakie mogą mieć miejsce podczas realizacji danego wariantu działania, od jego rozpoczęcia aż do osiągnięcia zamierzonego celu - tzn. wykonania zadania. Jako efektywną metodę określenia tych zdarzeń stosować można symulację przyszłych działań zgodnie z przyjętymi wariantami. Symulacja jest niczym innym jak próbą identyfikacji przyszłych wydarzeń zgodnie z formułą akcja - reakcja -

96

przeciwreakcja. Procedura tego rodzaju jest dokładnym odpowiednikiem działania określanego w języku angielskim jako war gamę.

W zależności od ilości posiadanego czasu, za pomocą symulacji można „rozegrać" wszystkie warianty w całości lub tylko ich wybrane, szczególnie ważne fragmenty. Rezultatami symulacji są wnioski dotyczące :

• zmian potencjału wojsk własnych w czasie i przestrzeni,

• zmian w ugrupowaniu wojsk własnych,

• potrzeb w zakresie wzmocnienia, wsparcia, rozpoznania, zabezpieczenia
  logistycznego,

• prawdopodobnego działania przeciwnika,

• wpływu terenu na działania wojsk własnych i przeciwnika,

• obszarów o kluczowym znaczeniu,

• decydujących wydarzeń i czasu, itp.

Na podstawie uzyskanych wniosków warianty działania batalionu mogą zostać przyjęte, zmodyfikowane lub wręcz odrzucone jako nie spełniające wymaganych kryteriów (rys. 3.8). Ustalone i zanotowane wyniki symulacji dostarczają z kolei istotnych danych do kolejnego etapu pracy dowództwa, jakim jest porównanie wariantów działania.

Podkreślić należy, że na poziomie batalionu, szczególnie w warunkach ograniczonego czasu, przeprowadzenie pełnej symulacji wariantów będzie często niemożliwe. Wówczas ich rozważenie prowadzone być powinno inną, mniej czasochłonna metodą. Przykład zintegrowanej oceny wariantów działania w warunkach ograniczonego czasu przedstawiony został w podrozdziale 3.2.1.5.

3.2.1.4. Porównanie wariantów działania

Jako cel ostatniej czynności oceny sytuacji, porównania wariantów działania, przyjąć należy wyłonienie tego wariantu działania wojsk własnych, który będzie rekomendowany dowódcy. Realizowane w tym etapie działania polegają na porównaniu ze sobą przygotowanych i rozważonych poprzednio wariantów.

97

Źródło: Opracowano na podstawie: Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych, Warszawa, AON 1999

Rys. 3.8. Istota rozważania wariantów działania

Doświadczenia praktyki dowodzenia pozwalają na rekomendację trzech metod porównania wariantów działania⁹³:

• metodę wad i zalet,

• metodę głosowania,

• metodę kryteriów.

Aby dokonać oceny i porównania poszczególnych wariantów metodą wad i zalet, wykorzystuje się tabele oceny wariantów działania, wypełnione treścią w trakcie poprzedniej czynności - ich rozważania.

⁹³ M. Strzoda, Metody i treść pracy na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych. Część IV. Porównanie wariantów działania, Warszawa, AON 2001, s. 14.

98

Metoda głosów stanowi w praktyce głosowanie poszczególnych kluczowych osób funkcyjnych dowództwa batalionu (zazwyczaj szefów sekcji) za jednym z wariantów - przy założeniu, że każdemu przysługuje jeden głos (tab. 3.4). Metoda ta wydaje się być stosunkowo prosta i możliwa do stosowania także w warunkach ograniczonego czasu.

Tabela 3.4. Przykład tabeli głosów

Tabela 3.4.	Przykład	tabeli głosów
	Wariant 1	Wariant 2	Wariant 3
Osoba I	X
Osoba II	X
Osoba III		X
Osoba IV			X
Osoba V	X
SUMA	3	1	1

Źródło: Ćwiczenie instruktażowo - metodyczne DWLąd.

W metodzie kryteriów przyjęcie poszczególnych kryteriów oraz ich wartościowanie uzależnione jest od wykonywanego zadania i określa je (na podstawie przeprowadzonej analizy zadania) dowódca. Jedna z wersji tej metody polega na założeniu, iż suma wartości poszczególnych kryteriów stanowi 100%. Każdemu z przyjętych kryteriów dowódca przyznaje określoną wartość wyrażoną w procentach, która odzwierciedla znaczenie kryterium dla osiągnięciu celu (por. tab. 3.5, kolumna pierwsza).

Tabela 3.5.

Tabela porównania wariantów działania (wariant 1)

Kryterium / wartość w%	Wariant „A"	Wariant „B"	Wariant „C"
K-I/25%	4/1	2/0,5	6/1,5
K-II/50%	7/3,5	5/2,5	3/1,5
K -III/ 25%	2/0,5	4/1	4/1
SUMA /100%	13/5	11/4	13/4

Źródło:

Ćwiczenie instruktażowo - metodyczne DWLąd.

99

W takiej sytuacji wariantom przypisuje się punkty w skali od O do 10 - gdzie 10 oznacza najwyższą ocenę wobec danego kryterium (tab. 3.5, kolumny 2 - 4). Całkowitą wartość wariantu stanowi suma iloczynów przyznanych mu punktów i procentowego znaczenia kryteriów - wyniki te sumowane są w dolnym wierszu tabeli.

Tabela 3.6 przedstawia kolejną wersję tej metody, w której znaczenie poszczególnych kryteriów określono stosując wartości liczbowe w przedziale od 1 do 5 (gdzie 5 oznacza kryterium najważniejsze). Wariantom przypisano w tej metodzie wartości w przedziale 1-3, gdzie 3 jest oceną najwyższą w odniesieniu do danego kryterium.

Tabela 3.6.

Tabela porównania wariantów działania (wariant 2)

Kryterium	Znaczenie kryterium	Wariant „A"	Wariant „B"	Wariant „C"
Prostota	2	2/4	1/2	3/6
Zaskoczenie	3	1/3	3/9	2/6
Straty	5	1/5	2/10	3/15
Zabezpieczenie logistyczne	4	1/4	3/12	2/8
Dowodzenie	1	1/1	2/2	1/1
Suma / Suma po uwzględnieniu kryterium		6/17	11/35	11/36

Źródło:

Ćwiczenie instruktażowo - metodyczne DWLąd.

Wyniki jakiejkolwiek metody porównawczej nie są jednoznaczne z podjęciem decyzji przez dowódcę! Traktowane być powinny jako narzędzia pomocne w wyborze wariantu rekomendowanego dowódcy oraz jako argumenty podczas prezentowania przyjętych rozwiązań.

100

Tabela 3.7. Proponowany układ tabeli oceny wariantów działania

Legenda:

Źródło: Opracowanie własne

czynność pierwsza - ocena wariantu A w stosunku do każdego z kryteriów czynność druga - ocena wariantu B w stosunku do każdego z kryteriów czynność trzecia - uwzględnienie znaczenia kryteriów czynność czwarta — zsumowanie liczby punktów i porównanie wariantów A i B

Po zakończeniu „wyceniania" pierwszego wariantu czynności te powtarza się wobec kolejnego (kolejnych) wariantu działania. Podsumowanie nadanych ocen powala na płynne przejście do porównania wariantów i ustalenia wariantu rekomendowanego. Przedstawiony powyżej sposób pozwala także na wprowadzenie znaczenia („ciężaru gatunkowego") każdego z kryteriów zgodnie z preferencjami dowódcy.

Podkreślenia wymaga fakt, iż nawet w wypadku stosowania skróconej metody pracy nad wariantami działania („oceny wariantów") należy dostrzegać i akcentować różnicę pomiędzy konfrontacją wariantu z określonym kryterium a porównaniem wariantów ze sobą. Konieczność ta wynika, bowiem z naukowej zasady rozdzielania fazy poszukiwań od fazy oceniającej.

102

Zasadniczą wadą wymienionej metody jest mniejsza niż przy działaniu tradycyjnym obiektywność oceny poszczególnych wariantów. Pozostaje jednak faktem, iż może być ona stosowana w sytuacjach ograniczonego czasu oraz, co nie mniej ważne, jest stosunkowo prosta do opanowania.

3.2.2. Decyzja i zamiar dowódcy

Drugim etapem fazy planowania w analizowanym procesie dowodzenia jest dokonanie przez dowódcę batalionu wyboru jednego z przedstawionych mu przez sztab wariantów działania i ogłoszenie tego wyboru jako swojej decyzji. Na bazie tej decyzji dowódca powinien określić swój zamiar działania, który z kolei musi zawierać jego myśl przewodnią⁹⁴.

Zamiar ten dowódca przedstawia oficerom sztabu na koniec odprawy decyzyjnej (tab. 3.8), udzielając w razie potrzeby dodatkowych wytycznych do dalszej pracy. Podczas przedstawiania zamiaru powinien być on notowany przez wyznaczoną osobę, sprawdzany przez dowódcę, i w etapie czwartym fazy planowania (sporządzenie rozkazu) stanowić podstawę do sformułowania podpunktu 3.a. rozkazu bojowego -zamiaru działania.

Przyjmuje się, iż zamiar powinien zawierać następujące informacje:

• myśl przewodnią dowódcy,

• sposób wykonania zadania (w razie potrzeby podzielony na fazy /etapy/),
  w tym miejsce (sposób) skupienia głównego wysiłku (punkt ciężkości, rejony
  kluczowe),

• podział sił,

• priorytety wykorzystania sił i środków wsparcia i zabezpieczenia działań.

⁹⁴ Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych, s. 71.

103

Tabela 3.8.

Układ odprawy decyzyjnej

LP	ZAGADNIENIE	REFERUJĄCY	CZAS
1	Wprowadzenie	Dowódca / SzSz
2	Sytuacja wojsk własnych i sąsiadów	Szef grupy dowodzenia SD
3	Wnioski z oceny terenu	SzefS2
4	Ocena działania przeciwnika	SzefS2
5	Warianty działania wojsk własnych	Szef grupy planowania SD
6	Wskazanie wariantu rekomendowanego (z uzasadnieniem)	Szef sztabu
7	Pytania do uczestników odprawy	Dowódca
8	Podjęcie decyzji i ogłoszenie zamiaru	Dowódca
9	Zakończenie	Dowódca / SzSz
-30'

Źródło: Ćwiczenie instruktażowo — metodyczne DWLąd.

3.2.3. Opracowanie planu działania

Przedostatnim, trzecim etapem fazy planowania jest sporządzenie planu działania. Stanowi on podstawę do przygotowania rozkazu bojowego i uzupełniających go załączników. Plan działania jest przedstawionym w formie graficznej zamiarem dowódcy (rys. 3.9, 3.10), toteż powinien zawierać wszystkie informacje wymienione przez dowódcę w trakcie ogłaszania zamiaru działania. W praktyce jest to wybrany (i ewentualnie zmodyfikowany) przez dowódcę wariant działania, uzupełniony o informacje zawarte w zamiarze.

Plan działania zawiera zazwyczaj⁹⁵: • grupę informacji dyrektywnych (narzuconych przez przełożonego), np.:

• linie rozgraniczenia,

• inne linie koordynacyjne,

• obiekty do opanowania,

⁹⁵ Z. Klawitter, N. Prusiński, Metody i treść pracy na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych. Cześć IV. Opracowanie planu działania i rozkazu operacyjnego, Warszawa, AON 2001, s. 11-12.

104

Źródło: Opracowanie własne

Rys. 3.9. Przykładowy plan natarcia batalionu

105

Źródło: Opracowanie własne

Rys. 3.10. Przykładowy plan obrony batalionu

106

> inne elementy dowodzenia i koordynacji, np. rejony zastrzeżone;

• grupę niezbędnych informacji sytuacyjnych, np. potrzebne informacje dotyczące
wojsk

w styczności;

• informacje decyzyjne, wynikające z decyzji dowódcy:

> kto (jakie siły),

^* co (jaki rodzaj działań),

^* gdzie (miejsce w ugrupowaniu i w przestrzeni),

> kiedy (terminy np. osiągnięcia gotowości, przekroczenia linii koordynacyjnych,
opanowania obiektów i inne o znaczeniu zasadniczym dla wykonania zadania).

W uzasadnionych wypadkach, szczególnie jeżeli zachodzi konieczność uruchomienia określonego działania zanim zostanie przygotowany kompletny rozkaz bojowy, celowe jest zastosowanie wstępnych zarządzeń bojowych, kierowanych do określonych wykonawców. Układ treści takich zarządzeń powinien być identyczny z rozwiązaniami stosowanymi w rozkazie bojowym.

Możliwość stosowania wstępnych zarządzeń bojowych jest konsekwencją zaimplementowania do procesu dowodzenia metod kolejnego i równoległego planowania działań. Należy jednak podkreślić, że chociaż wstępne zarządzenie bojowe jest pierwsza „fizyczną" oznaką zastosowania metody równoległego planowania, to jej rzeczywisty wybór musi nastąpić znacznie wcześniej, już jako rezultat analizy zadania (w konsekwencji analizy ograniczeń czasowych).

3.2.4. Opracowanie rozkazu bojowego

Opracowanie rozkazu stanowi czwarty etap fazy planowania. Jego zrealizowanie pozwala na przejście do trzeciej fazy cyklu procesu dowodzenia - stawiania zadań. Rozkaz opracowywany jest w formie dokumentu pisemnego uzupełnionego graficznymi i pisemnymi załącznikami. Na szczeblu batalionu dopuszczalne jest zamieszczenie części pisemnej rozkazu bezpośrednio na folii (kalce). Dokument przyjmuje wówczas formę rozkazu na oleacie. Odpowiedzialna za opracowanie rozkazu jest grupa planowania stanowiska dowodzenia batalionu, a personalnie - szef tego zespołu funkcjonalnego. W opracowaniu rozkazu współuczestniczą wszystkie

107

komórki organizacyjne dowództwa rozmieszczone na stanowisku dowodzenia. Właściwie opracowany rozkaz powinien być krótki i zrozumiały. Przełożony określa w nim podwładnemu, CO ma wykonać, nie precyzując JAK ma to zrobić⁹⁶.

Niezależnie od nazwy fazy - opracowanie rozkazu — dowódca batalionu musi mieć świadomość, iż sporządzanie określonych fragmentów rozkazu powinno rozpocząć się natychmiast po otrzymaniu zadania od przełożonego (rys. 3.11) -stanowi to wręcz warunek konieczny postawienia podwładnym zadań we właściwym czasie.

Źródło: Opracowanie własne

Rys. 3.11. Powstawanie rozkazu operacyjnego na tle oceny sytuacji jako

etapu procesu dowodzenia

96

Tamże, s. 14.

108

Integralną częścią rozkazu bojowego są załączniki. Celem sporządzania załączników jest zmniejszenie objętości zasadniczego dokumentu. Służą one przede wszystkim do poinformowania dowódców pododdziałów bojowych (ogólnowojskowych) o przedsięwzięciach wsparcia i zabezpieczenia realizowanych na ich rzecz. Mogą także zawierać wskazówki (wytyczne) dowódcy batalionu dla dowódców pododdziałów wsparcia i zabezpieczenia.

Treści załącznika mogą zostać poszerzone o uzupełnienia. O ile załączniki są oznaczone kolejnymi wielkimi literami alfabetu (A, B, C. itd.), to uzupełnienia do nich numerowane są kolejnymi cyframi arabskimi. Wszystkie treści, które nie znajdują swojego miejsca w części zasadniczej rozkazu oraz w załącznikach, a muszą być przekazane podwładnym, zawierane są właśnie w uzupełnieniach. Mogą być one opracowane w różnej formie. Rodzaj i liczba załączników i uzupełnień każdorazowo zależy od wykonawcy konkretnego rozkazu bojowego.

3.3. Stawianie zadań

Trzecią fazą cyklu procesu dowodzenia jest stawianie zadań. Celem tej fazy jest przekazanie wykonawcom zadań wynikających z decyzji podjętej przez dowódcę. Formalnie rozpoczyna się ona po zakończeniu opracowywania pełnego rozkazu wraz z niezbędnymi załącznikami i uzupełnieniami. Niekiedy jednak celowe jest zastosowanie wstępnych zarządzeń bojowych, co powoduje, że faza ta rozpocznie się praktycznie nieco wcześniej - po sporządzeniu planu działania i (na jego podstawie) niezbędnych wstępnych zarządzeń. Sposób postawienia zadań może być różny, jednak doświadczenia praktyki dowodzenia wskazują, iż najlepszym sposobem stawiania zadań jest osobiste ich przekazanie podwładnym przez dowódcę⁹⁷. Osobiste postawienie zadań podwładnym przez przełożonego może mieć miejsce na SD przełożonego, podwładnego lub w terenie⁹⁸.

⁹⁷ Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych, s. 88.

⁹⁸ Wyjątkowo na szczeblu brygady.

109

Reasumując, dowódca batalionu może postawić zadania podwładnym, korzystając z następujących rozwiązań organizacyjno - proceduralnych: W aspekcie wyboru metody planowania działań:

1. Za pomocą wstępnych zarządzeń bojowych - w wypadku zastosowania
   metody planowania równoległego (rozkaz bojowy dostarczany jest wówczas
   tak szybko jak to możliwe).

2. Zza pomocą rozkazu bojowego - w wypadku zastosowania metody
   kolejnego planowania działań.

W aspekcie udziału dowódcy w stawianiu zadań:

1. Osobiście przez dowódcę batalionu.

2. W imieniu dowódcy batalionu (przez jego zastępcę, szefa sztabu, inne
   upoważnione osoby).

W aspekcie umiejscowienia stawiania zadań w przestrzeni:

1. Na własnym stanowisku dowodzenia.

2. Na punkcie dowódczo - obserwacyjnym podwładnego (podwładnych).

3. W terenie (na przykład podczas rekonesansu, którego celem lub jednym
   z celów jest postawienie zadań).

W aspekcie zastosowania środków technicznych do stawiana zadań:

1. Przez techniczne środki łączności (transmisji danych).

2. Przez kontakt osobisty.

Jak podkreślono, najlepszym rozwiązaniem jest osobiste przekazanie zadań podwładnym przez dowódcę. Spowodowane jest to dwoma zasadniczymi przesłankami:

• po pierwsze, osobisty kontakt przełożonego i podwładnego pozwala na dokładne
  przekazanie zadania oraz umożliwia szybkie i jednoznaczne wyjaśnienie
  ewentualnych wątpliwości,

• po drugie, umożliwia to dowódcy sprawdzenie stopnia zrozumienia zadania i jego
  myśli przewodniej przez podwładnych.

Coraz szerszy udział informatyki we wspomaganiu procesu dowodzenia zdecydowanie ułatwia i przyspiesza realizację fazy stawiania zadań (i nie tylko tej fazy). Nawet jednak w warunkach powszechnego stosowania zautomatyzowanych

110

systemów dowodzenia nie należy pomniejszać znaczenia kontaktu osobistego dowódcy i podwładnego, który powinien mieć miejsce zawsze, kiedy to jest możliwe i nie wpływa negatywnie na całokształt wykonania zadania.

3.4. Kontrola

Kontrola (rys. 3.12) stanowi ostatnią, czwartą fazę analizowanego cyklu decyzyjnego procesu dowodzenia. Zapewnia ona ciągłość tego procesu, gdyż jej rezultaty stanowią podstawę do uaktualniania posiadanych danych o sytuacji, czyli ustalania położenia. Jako cel kontroli - fazy procesu dowodzenia - określa się sprawdzenie efektów (skutków) dotychczasowego planowania i postawienia zadań oraz sposobu ich wprowadzania w życie".

Źródło: Opracowano na podstawie: J. Kręcikij, Współczesny proces dowodzenia w wojskach

lądowych, rozprawa habilitacyjna, Warszawa, AON 2003

Rys. 3.12. Zasadnicze przedsięwzięcia realizowane w trakcie fazy kontroli

99

Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk lądowych, s. 91.

111

W ramach działań batalionu za realizację kontroli jako fazy i funkcji dowodzenia odpowiedzialny jest dowódca batalionu. Wyszczególnia się następujące środki realizacji fazy kontroli¹⁰⁰:

• ustanowienie elementów dowodzenia i koordynacji działań (EDKD),

• organizację synchronizacji działań (na szczeblu batalionu - tylko w przypadku
  posiadania odpowiednio długiego czasu na przygotowanie działań),

• monitorowanie sytuacji,

• podejmowanie działań mających zmniejszyć różnice pomiędzy stanem
  zaplanowanym a rzeczywistym.

Ułatwieniem dla skutecznego sprawowania kontroli jest jednoznaczny, wyraźny podział odpowiedzialności pomiędzy własnym szczeblem dowodzenia i podległymi dowódcami.

Za szczególnie ważne dla prawidłowego przebiegu fazy kontroli uznać należy monitorowanie sytuacji, obejmujące całokształt przedsięwzięć zapewniających możliwość porównania stanu zaplanowanego {jak miało być) ze stanem rzeczywistym (Jak jest). Do zasadniczych sposobów uzyskiwania informacji niezbędnych do sprawnego i ciągłego monitorowania sytuacji zaliczono:

• zbieranie meldunków od podwładnych,

• wizyty dowódcy w podległych mu wojskach,

• wysyłanie grup (zespołów) kontrolnych,

• prowadzenie kontroli po linii funkcjonalnej przez specjalistów rodzajów wojsk.

Monitorowana sytuacja stanowi podstawę do stwierdzenia, czy różnice te wymagają podjęcia dodatkowych działań. Jeżeli dodatkowe czynności nie są niezbędne, dowódca i sztab kontynuują swoje standardowe działania - to znaczy realizują wcześniej ustalony plan. Jeżeli zmiany są konieczne, dowódca, wspomagany przez Grupę Działań Bieżących, ustala jakie czynności (decyzje) należy podjąć. Po ich identyfikacji przekazywane są podwładnym za pomocą zarządzeń bojowych¹⁰¹.

¹⁰⁰ Tamże, s. 92; N. Prusiński, Metody i treść pracy zespołów funkcjonalnych na stanowisku dowodzenia wojsk
lądowych. Część IV. Kontrola, Warszawa, AON 2001, s. 10.

¹⁰¹ Tamże, s. 13.

112

Rys. 3.13 przedstawia istotę pracy Grupy Działań Bieżących GSD batalionu w trakcie realizacji fazy kontroli.

Źródło: Opracowanie własne

Rys. 3.13. Istota pracy Grupy Działań Bieżących stanowiska dowodzenia batalionu

w trakcie realizacji fazy kontroli

3.5. Rekonesans w procesie dowodzenia

Rozpatrując problem rekonesansu jako fragmentu procesu dowodzenia realizowanego przez dowódcę w terenie, należy przyjąć, iż właściwe umiejscowienie tego „narzędzia" w ręku dowódcy batalionu oraz zakres przedsięwzięć rozpatrywanych w trakcie pracy w terenie uzależniony jest przede wszystkim od celu, jaki dowódca chce przez rekonesans osiągnąć. Oznacza to jednocześnie, iż rekonesans nie zawsze będzie miał miejsce, czyli nie ma on charakteru przedsięwzięcia obligatoryjnego. Przyjmując powyższe założenie, w ramach planowania rekonesansu przyjąć należy następującą kolejność czynności prowadzących do zastosowania tego przedsięwzięcia w procesie dowodzenia (rys. 3.14):

113

Źródło: Opracowanie własne

Rys. 3.14. Algorytm głównych przedsięwzięć przygotowania rekonesansu

114

1. Określić celu rekonesansu (jaki problem / problemy powinny być rozwiązane przez
   pracę w terenie?).

2. Umiejscowić rekonesans w procesie dowodzenia, właściwe do założonego celu
   (kiedy należy udać się na rekonesans, aby możliwe było osiągnięcie ustalonego
   wcześniej celu?).

3. Opracować planu rekonesansu, precyzując:

a. Problemy cząstkowe, jakie będą rozwiązane podczas rekonesansu.

b. Punkty pracy (gdzie należy się udać, aby rozwiązać te problemy?).

c. Skład grupy rekonesansowej (jakie osoby funkcyjne są niezbędne do rozwiązania
zidentyfikowanych problemów?).

d. Sposób ochrony grupy rekonesansowej, organizacji łączności, zapewnienia
ciągłości dowodzenia.

4. Przeprowadzić rekonesans (niezbędne czynności organizacyjne, sam rekonesans).

5. Wykorzystać wyniki rekonesansu w dalszej pracy podczas przygotowywania
   działań.

Reasumując, rekonesans nie jest przywiązany do konkretnego etapu pracy dowództwa. Jego umiejscowienie w czasie i przestrzeni powinno być determinowane przede wszystkim celem, w jakim rekonesans ma być prowadzony, czyli problemem, jaki przez pracę w terenie dowódca batalionu zamierza rozwiązać.

115

---