Henryk Sienkiewicz, Quo vadis. Powieść z czasów Nerona, oprac. Tadeusz Żabski, Ossolineum, Wrocław 2002.
I. Geneza
wydawał od 1895, koniec w 1896, już popularny; książka w 1896
Ben Hur Lewisa Wallace'a w 1888: powieść archeologiczna, historyczna (czasy i dzieje Jezusa), wątki awanturnicze i sensacyjne, bohater oskarżony, po przejściach usynowiony przez patrycjusza, powrót do Palestyny, chce wyzwolić kraj, a tam właśnie działa Jezus (to korzystne), przyjmuje wiarę i chce pomocy Jezusa; kultura żydowska, rzymska, arabska; topografia
Ernest Renan, Vie de Jesus 1892 - nauka moralna Jezusa, ale kwestionowanie boskości; pomysł z dziełem o Jezusie:
Pójdźmy za Nim; materiał dot. kultury Izraela z Renana; boh. = Cinna, rzymski dostojnik, zawiedziony na filozofiach antycznych, sceptyk, nie wierzy w nic, niepokój poznawczy, szuka odpowiedzi; daleki prototyp Petroniusza; żona Cinny, Antea, przyjmuje chrześcijaństwo, Chrystus uwolnił ją od ducha Hekate, widziała ukrzyżowanie; Cinna dzięki niej uwierzył też i powiedział: Pójdźmy za Nim!; Cinna zna się z Piłatem; „wstęp” do Quo vadis (pierw. akcja w Palestynie: tam musiałby być obraz złych Żydów - na drodze krzyżowej; hist. opozycja judaizmu i chrystianizmu)
Rzym - lepiej znany autorowi (warunek realizmu)
w 1893 malarz Siemiradzki pokazał mu w Rzymie kapliczkę Quo vadis; + inne zabytki, znajomość początków chrześcijaństwa i zabytków rzymskich; Annały Tacyta tematyka rzymska (Neron, Paweł, Piotr, prześladowania)
gruntowne studia nad początkami chrześcijaństwa
planował prolog, którego nie napisał (może o porwaniu kilkuletniej Ligii)
obsesja pisania, wybuch twórczości
II. Bestia w murach Babilonu
zainteresowanie kulturą rzymską, znajomość łaciny, lubił Tacyta (czasy Nerona, walki gladiatorów, prześladowania chrześc.); w Neapolu w muzeum podziwiał eksponaty, zwiedzał ruiny, amfiteatry, Pompeje
Tacyt: Germania, Dzieje (Historia), Roczniki; inni historycy i poeci rzymscy
jak najwięcej postaci i zdarzeń historycznych
Ligia = królewna ługowska (Lugowie mieszkali m. Odrą a Wisłą, próbowano się w nich dopatrzeć późn. Polaków; o ich walkach z Germanami jest u Tacyta; resztę sobie Sienkiewicz dopisał, chociaż chciał być historycznie prawdopodobny: po śmierci matki Ligia pod opieką Pomponiusza, w 50 r. ofiarowana jego *siostrze Pomponii)
realia życie codzienne, topografia, budynki i pałace są użytkowane przez mieszkańców (a nie „do zwiedzania”)
miasto wielonarodowościowe, tłum, handlarze, rzemieślnicy, masy biedaków
dokładny plan miasta (np. Winicjusz przechodzi przez cały Rzym, od Via Apia do Zatybrza i w kierunku Watykanu)
warunki życia prywatnego bogatych Rzymian - architektura klasyczna, nazwy pomieszczeń, funkcje niewolników, przedmioty, ubrania, pożywienie, zajęcia, rozrywki; ogólny luksus we wszystkich formach, nieprzebrane bogactwa, przepych, wysoka kultura
hierarchia: augustianie (najwyższa klasa) - wolny lud (próżniactwo) - niewolnicy
napomknięte dramatyczne zdarzenia i postaci (straszliwa śmierć córki Sedana; bohaterstwo Scewoli)
mitologia
negatywna strona życia Rzymian: rozpasanie, nieobyczajność, niemoralność; wieczne zabawy i uczty (jak ta u Nerona - zapowiedź upadku, choć opisana klasycznie, estetycznie)
brak tła dziejowego, obrazów państwa, władzy, wielkiej polityki, działań wojennych (np. Petroniusz nie chce słuchać opowieści Winicjusza o walce)
opozycja opisu: świat władzy i administracji (materialny) - świat duchowy, (artystyczny?)
akcja - od jesieni 62 r. (największe ekscesy Nerona należą do przedakcji, wspomniane tylko okazjonalnie)
Agrypina = siostra Kaliguli, dzięki intrygom ożeniła się z Klaudiuszem, a jej syn Lucjusz został adoptowany jako Neron, później ożenił się on z córką Klaudiusza, Oktawią, został cezarem w wieku 17 lat (54 r.), uczyli go Seneka i pretorianin Burrus; zabił zaborczą matkę w 59 r. skaza na psychice; później oskarżył żonę o zdradę i skazał na śmierć, by ożenić się z Poppeą; poczuł „boską moc” i władzę nad życiem poddanych, chciał być nadczłowiekiem (demonizacja, despota, niepewność jutra poddanych; władza terroru; można tylko próbować pochlebstw, np. Petroniusz, mimo pogardy dla Nerona; poza tym carpe diem, zabawy i hulanki, hedonizm; oswojenie się ze śmiercią)
tu gł. wina Nerona w prześladowaniu chrześcijan (bestia, Antychryst; wg słów św. Piotra Rzym-Babilon, miejsce grzechu i upadku)
pozytywny boh. = Petroniusz, wytworny leń i znawca zbytków, swobodny do granic, ale zdolny, umiejący tworzyć, arbiter elegantiarum (mistrz dobrego smaku), doradca Nerona (zazdrości mu tego Tygellin), esteta, wrażliwość na piękno i sztukę, urodę świata, życia, subtelny, lekko zdystansowany (jak dekadent, świadek zmierzchu kultury antycznej), pogarda dla brudnego plebsu, bezmyślnej masy, nikczemnej ciemnoty podatnej na krzyki demagogów
Satyrikon - romans awanturniczo-przygodowy i powieść satyryczna, gatunek niski, satyra negatywnej str. życia społecznego (nieoficjalne, trywialne, fizjologiczne, płciowe), wyolbrzymionej przez wykształconego boh., Enkolpiusza
Neron - chce być zapamiętany jako artysta większy od Homera, poeta i muzyk (organizował wiele imprez, sam brał w nich udział i zabiegał o względy publiczności = niegodne arystokraty; błazen, komediant); poemat Zburzenie Troi (podpalił Rzym, by lepiej napisać o pożarze miasta = zbrodnia)
III. Katecheza i martyrologia
korzystał z Dziejów Ap. i Listów Ap.
znajomość początków dziejów Kościoła (Rzym, Paweł, Piotr); już ok. 50 r. była w Rzymie duża gmina chrześc., konflikty wewn. zw. z postulatami Pawła, konflikty z Żydami; nie było wtedy w Rzymie Piotra; Paweł wyjechał z Rzymu pod koniec 63 r., a wtedy przybył Piotr
męczeństwo (gr. martyreo) obu apostołów; Piotr prawdop. 64 r., Paweł 67, apokryfy
u Sienkiewicza: obaj działają razem w Rzymie
Tacyt pisze, że Neron za pożar Rzymu winił chrześcijan (winnych w ogóle, wrogów życia i ludzi) i dokonał rzezi; chrześcijanom przypisywano stereotypowe winy Żydów; zamknięta komuna chrześc., oficjalnie wypędzona z Rzymu, nie oddawali czci bogom rzymskim, żyli skromnie i ubogo, głosili koniec świata i sąd ostateczny; neofici oczekiwali rychłej paruzji (powtórnego przyjścia Jezusa)
tzw. powieść archeologiczna - fabuła przygodowo-awanturnicza i romansowa z solidną wiedzą historyczną
nowoczesna lit. martyrologiczna - od Micholasa Wisemana (Fabiola); wiele naśladownictw, ubarwiane biografie świętych, tendencyjność, czarno-białe, nierzetelne historycznie
obraz chrześcijaństwa w Qv: Pomponia Grecyna oskarżona o „obcy zabobon”; sympatyzowała z chrz. Akte, nałożnica Nerona; oszczercze sądy Rzymian, stereotypy produkowane wśród plebsu
spotkanie Petroniusza i Pawła, relacja Winicjusza (Petroniusz uznał racje chrz., ale nie przyjął wiary, bo wolał swój hedonizm i czuł się lepszy od niewolników, epikurejczyk i sceptyk)
kazanie Piotra w Ostrianum - moralistyka, retoryka wyznania wiary, kazanie o przebaczeniu, śmieci Jezusa, zmartwychwstaniu
Winicjusz na początku nie pojmuje nowej religii, nie rozumie, że przebacza mu się próbę porwania Ligii; jego uczucie staje się coraz bardziej duchowe (nie cielesne pożądanie); martyrologiczny motyw zmiany wiary z miłości (choć realnie dopuszczano małżeństwa chrz. z „poganami”)
Chilon formalnie oskarża chrz. o podpalenie Rzymu - zemsta na Winicjuszu za pobicie
obraz więzionych heroicznych męczenników, żądania paruzji, dramat ludzki; obrazy na arenie cyrkowej (bierne czekanie na śmierć, żądza krwi tłumu; gwałcenie dziewcząt, ludzie pożeranie przez zwierzęta, krzyżowanie); walka Ursusa z turem (nadludzka siła, homerycki heros, fascynacja tłumu; wzniosła scena martyrol.)
„piękna śmierć” Petroniusza i haniebna śmierć Nerona
IV. Struktura tekst
powieść hist. Scotta - rzetelna wiedza hist. + przygodowa fabuła (awanturnicza)
„powieść profesorka” = archeologiczna
pow. martyrologiczna = o męce chrz.
epos chrześcijański o przeszłości historycznej, realizm dziejów
pow. realistyczna: świat przest., epoka hist., ramy czasowe (jesień 63 r., 64, 65 samobój. Petron., śmierć Nerona 68), spójna fabuła, linearność; realia Rzymu; bezosobowa narracja, obiektywizm; styl kalkujący łacinę, nazwy łac.
nie jest to pow. historyczna-archeolog. (brak rozległych opisów i ich funkcjonalizacji, autonomizacji wydarzeń hist.; tylko perspektywa bohaterów, ich przeżyć); łączenie fikcji i historii (hist. nie jest najważniejsza, ale nie jest tylko dalekim tłem - unaocznienie i uzupełnienie fikcją; prawdopodobieństwo; nie ma pogłębionej psychiki postaci, sposobu myślenia, reagowania; idealizacja chrz. zgodnie z dost. Źródłami, tak samo negatywny opis Rzymu)
„pow. w obrazach” - plastyczne sceny, skoncentr. materiał w zamkn. przestrzeni, retardacje (uczta Nerona, kazanie Piotra, pożar Rzymu, walka gladiat., pojedynek Ursusa, samobój. Petron.)
epos chrześc. - epos (dawna epoka ojców, fundatorów norm i wartości, mityczna), fr. chanson de geste, Tasso; świadek: Ap. Piotr (wzniosłość i tragizm, śmierć i urbi et orbi; cierpienie chrz. i oczekiwanie szczęścia, profeta Kryspus); parafrazy ewangelii i listów - wysoki ton, powaga, retoryka homiletyczna
poetyka realizmu, warstwa epopeiczna i przygodowo-romansowa
schemat romansowo-hagiograficzny: forma atrakcyjna dla czytelników; wątek romansowy (Winicjusz, naciągana wizyta u Plaucjusza; Ligia jak bibl. Zuzanna, erotyczne opisy nagiej dziewczyny, jak Wenus, rzeźba, topos Nauzykai: por. do bogini, nimfy, pochwała całego jej rodu, np. przez Petron.; pożądanie Winicjusza, poszukiwanie Ligii; naga na rogach tura; miłość od 1. wejrzenia, wzajemność; próba porwania, Chilon, filozof, sprytny, pochlebca, bez skrupułów, jak detektyw, nikczemny obłudnik, nieetyczny, mściwy, „gotycki łotr”, groteskowy; motywy tajemnicy: śledzenie nocą, próba porwania, walka na życie i śmierć, ucieczka szpiega, pojmanie rannego przez wroga) i hagiograf. (historia Ligii jako św. męczennicy; schemat: piękna panna z możnego rodu, religia wydaje się przy niechęci do ślubu pogańskiego, sąd, tortury, cuda i nawracanie się świadków męczeństwa - modyfikacja: miłość ziemska, komplikacje z tym zw., Ligia nie umiera, happy end);
ług = błotnista łąka z krzakami i lasem