Psychologiczne uwarunkowania, przejawy, zapobieganie i przeciwdziałanie agresji u dzieci i młodzieży

Elżbieta Trojan

W psychologii społecznej agresję definiuje się jako zachowania fizyczne lub werbalne skierowane przeciwko komuś lub czemuś albo jako zachowania podejmowane z zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia ( Grochulska 1993 ) , ( Zimbardo 1994 ). Przedmiotem agresji mogą być inni ludzie, zwierzęta, rośliny, przedmioty oraz instytucje, normy, idee albo sam podmiot. Agresja obejmuje zarówno atak fizyczny, jak i słowny, np. krytyki, wyzwiaska, groźby oraz upokorzenie, wyśmiewanie, lekceważenie itp. ( Skorny 1987).

Powstało wiele koncepcji wyjaśniających genezę agresywnego zachowania. Teoria psychonalityczna ujmowała agresję jako wrodzony instynkt. Modyfikację takiej interpretacji agresji przedstawił K. Lorenz (1972) , według którego agresja jest czynnikiem wyzwalającym ewolucję, a zarazem sama podlega ewolucyjnym zmianom. Natomiast A. Bandura stwierdził, że zachowania agresywne są przede wszystkim rezultatem społecznego uczenia się ( Bandura, Walters 1968 ).

Geneza agresji jest złożona, a jej określone rodzaje ( np. frustracyjna, wyuczona społecznie, spontaniczna lub patologiczna ) wyróżnia się z uwagi na dominację określonego czynnika. Do agresji wyuczonej społecznie można zaliczyć wyodrębnioną przez Skornego (1987) agresję instrumentalną i naśladowczą. W pierwszym wypadku zachowanie agresywne staje się instrumentem umożliwiającym osiągnięcie celu, a dzięki mechanizmowi warunkowania jednostka uczy się, że agresja prowadzi do zaspokojenia potrzeb i uzyskiwania różnorodnych korzyści. Z kolei dostarczanie wzorów agresywnego zachowania powoduje agresję naśladowczą. Oba te rodzaje agresji mogą być wzajemnie powiązane, np. jednostka przez obserwację otoczenia uczy się, że cel można osiągnąć głównie dzięki agresji. Społeczne uczenie się modyfikuje również reakcje na frustrację, gdyż agresja frustracyjna może być wzmocniona przez naśladowanie lub przekształcona w instrumentalną przy przyzwalających reakcjach otoczenia.

Zgodnie z teorią psychologii społecznej uczenie się społecznych zachowań następuje głównie w wyniku współuczestniczenia jednostki w interpersonalnych sytuacjach społecznych ( E. Aronson i in. 1997) . Teoria ta zakłada, że nabywane przez jednostkę nowe zachowania powstają w wyniku podstawowych mechanizmów naśladownictwa, modelowania lub identyfikacji. Dzięki tym procesom osobowość dziecka jest odpowiednio kształtowana i modelowana. W świetle tej teorii ogromną rolę w kształtowaniu wszelkich zachowań, w tym także zachowań agresywnych, odgrywa obecność odpowiedniego wzorca wywołującego proces naśladownictwa, modelowania i identyfikacji.

We wczesnym dzieciństwie dziecko uczy się zachowań społecznych głównie w wyniku naśladowania osób z najbliższego otoczenia, którymi są przede wszystkim rodzice. W domu rodzinnym dzieci naśladują swoich rodziców i w ten sposób uczą się uczestniczenia w różnych sytuacjach, w tym również rozwiązywania konfliktów, także przy użyciu siły. Społeczne uczenie się jest głównym źródłem agresji wśród dzieci.

Z wiekiem dziecko przechodzi do etapu tzw. modelowania, który jest mechanizmem doskonalszym od naśladowania, gdyż jest nie tylko kopiowaniem zachowań, ale również odczytywaniem znaczenia tych zachowań i odniesieniem ich do własnej osobowości. Proces modelowania nabiera szczególnego znaczenia w odniesieniu do agresji dzieci. Dzieci uczą się agresji, podobnie jak innych zachowań, nie tylko na podstawie własnych doświadczeń, ale także poprzez obserwację zachowań innych. Badania B. Bandury (1968) wskazują, że obserwacja agresywnych zachowań prowadzi do nowych form agresywnych zachowań u dzieci i młodzieży. W rodzinach skłóconych częste awantury, ostre zwroty dziecko przyjmuje jako swoje, stosuje je w kontaktach z rodzeństwem, rodzicami, arogancko zachowuje się wobec nauczycieli, jest agresywne w kontaktach z rówieśnikami, uczy się likwidować problemy bójkami. Nieprawidłowy układ stosunków pomiędzy samymi rodzicami stanowi główne źródło zachowań agresywnych i aspołecznych dzieci i młodzieży. Agresywność więc może stać się wyuczoną formą zachowania, przyjętą jako wzór zachowania dorosłych z otoczenia dziecka.

Problematyka przedstawiona przez M. Truszkowską (2001) odnosi się do rodzinnych uwarunkowań zachowań agresywnych dzieci w wieku przedszkolnym. Rodzice w interakcjach z dzieckiem, usiłując wpływać na nie przez stosowanie kar, różnych form przymusu, wywołują podobne zachowania u swoich dzieci. Za pomocą karania nie da się całkowicie wyeliminować niepożądanych zachowań, lecz co najwyżej można je na pewien czas stłumić. Ostre kary prowadzą często do występowania społecznie niepożądanych skutków, jakimi są utrwalanie i przekazywanie wzorów zachowania agresywnego w stosunkach międzyludzkich oraz przemieszczanie się reakcji agresywnych na inne osoby. Prezentowane wyniki badań M. Tuszkowskiej wskazują, że metody, jakie stosują rodzice w wychowaniu, mają wpływ na powstawanie zachowań agresywnych u dzieci. Agresywne zachowania rodziców wobec dzieci rzutują na ich postępowanie w rodzinie i w grupie rówieśniczej.

Nasilająca się agresja staje się poważnym problemem w rodzinie, na podwórku, w szkole i innych placówkach opiekuńczo-wychowawczych.

Jan Tatarowicz (1998) prezentuje intencje i cele naukowe oraz praktyczne przeprowadzonego w czerwcu 1997 roku rozpoznania, w którym uczestniczyło około 60 % szkół i placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych z 24 województw ( stan na październik 1997 ). Na podstawie przeprowadzonych badań przedstawia główne wyniki z części kwestionariusza dotyczącej obciążenia szkół-placówek przemocą uczniów-wychowanków. Okazuje się, że dominują takie kategorie jak : agresja interpersonalna, wandalizm, kradzież, przemoc - jako brutalna agresja, antyspołeczne działania grup nieformalnych oraz agresja seksualna. Ogółem przejawy te dotyczą około 4 % populacji uczniów-wychowanków w skali kraju. Najczęściej występuje wśród nich agresja interpersonalna ( 50 % wszystkich symptomów). Wszystkie obliczone wskaźniki są wielokrotnie wyższe w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych niż w szkołach wszystkich typów, wyższe wśród chłopców niż dziewcząt, w szkołach -zasadniczych zawodowych niż pozostałych, wśród uczniów starszych niż młodszych. Praktyczne wnioski z badań Tatarowicza dotyczą konieczności konstruowania specyficznych, a nie uniwersalnych, programów przeciwdziałania agresji i przemocy, umieszczonych w kontekście środowiskowym ( np. programy lokalne ).

Janusz Surzykiewicz (1998) przedstawia dane dotyczące relacji uczniów o sobie i innych jako sprawcach i ofiarach agresji i przemocy.

W świetle tych danych najbardziej rozpowszechniona jest agresja fizyczna i werbalna oraz przemoc psychiczna w kontaktach między uczniami. Dość częste są akty wandalizmu. Najrzadziej uczniowie przyznają się do stosowania przemocy z użyciem broni ( ostrych narzędzi) i do agresji seksualnej. W szkołach więcej jest uczniów-ofiar przemocy niż sprawców.

Dziecko bite przez agresywnego kolegę często nie ujawnia tego faktu ani w domu, ani w szkole ( Jundziłł 1993 ). Często agresywność kolegów skupia się na tzw. odmieńcach. Są oni przedmiotem szyderstwa i dokuczania. Niektórzy uczniowie stają się ofiarami szantażu ze strony agresywnych kolegów. Przemoc wyrażana w szkole przez zdemoralizowanych uczniów na wybranych ofiarach jest trudna do wykrycia. Stanowi jednocześnie wielką tragedię dla wielu dzieci.

D. Olweus (1998) w swoich badaniach nad zjawiskiem agresji w szkole mówi o zjawisku “mobbningu”, czyli fali przemocy. Według tego autora o mobbningu można mówić wtedy, gdy ofiara przez dłuższy czas jest wielokrotnie narażana na negatywne działania ze strony innej osoby lub osób. D. Olweus podaje, że szkoła jest miejscem, gdzie zdarza się większość szykan. Dla osób, które szykanują innych, typowe są reakcje agresywne połączone z fizyczną siłą. Natomiast ich ofiary to osoby zastraszone, pasywne i słabe fizycznie. Szykany bezpośrednie i przemoc fizyczna stanowią większy problem wśród chłopców niż wśród dziewczynek.

Wyniki badań Z. Skornego (1968) wskazują, że agresywne zachowanie uczniów w szkole bywa następstwem negatywnej oceny ich postępów w nauce, sprawności fizycznej, a także zachowania się w szkole i poza nią. Zauważono również, że dzieci, które doświadczają lęku w sytuacjach oceny, reagują silną, nieuświadomioną wrogością wobec oceniających je osób. Szkoła traktowana jest przez tą grupę uczniów jako środowisko przemocy, a nauczyciele jako agresorzy. Zdaniem uczniów, jak wynika z przeprowadzonych badań, w szkole łamane są ich podstawowe prawa. Natomiast źródłem przemocy w szkole są : nauczyciele, koledzy, szkoła jako instytucja. Zagrożenie ze strony kolegów często występuje podczas przerw. Jest to np. zanurzanie głowy do muszli klozetowej, bicie, kopanie, popychanie czy pobieranie haraczu. Wielu uczniów uważa, że w szkole istnieje też przemoc psychiczna ze strony nauczycieli. Do stosowania agresji wobec kolegów skłania m. in. lenistwo i chęć uchylenia się od obowiązków, a także żądza władzy, możliwość wyładowania złości na kolegach, i korzyści materialne.

Jak wynika z powyższych rozważań, w szkole najczęściej występuje agresja fizyczna. Oprócz wymienionych wyżej zachowań można zauważyć : szturchańce, kopnięcia sąsiada pod ławka, uderzenia, które występują również podczas lekcji. Równie częste są groźby, wyzwiska, wyśmiewania czy skarżenie.

Agresja może powstać na podłożu frustracji. W szkole frustrująca dla ucznia, a więc wywołująca agresję, może być presja czasowa, niesprawiedliwa ocena czy upomnienia oraz wytykanie różnych wad i braków. Inną koncepcją powstawania agresji jest modelowanie. Takim modelem może stać się dla ucznia nauczyciel. Przejawiane przez niego zachowania agresywne w stosunku do innych uczniów, mogą wzbudzać zachowania wrogości u dziecka.

Poszukując przyczyn zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży, należałoby ich upatrywać przede wszystkim w braku zainteresowania rodziców ich życiem, w propagowaniu konsumpcyjnego stylu życia, w upadku autorytetu szkoły, w oddziaływaniu środków masowego przekazu, grup rówieśniczych, sekt, w zamykaniu się jednostki. Obserwuje się zalew przemocy, wręcz nasycenie nią w mediach. Oglądanie przez dzieci przemocy, okrucieństwa w programach telewizyjnych ( np. w kreskówkach ) może wywołać natychmiastową lub odległą w czasie zmianę w ich zachowaniu ( Kosmalska, 2001 ). Młodzi widzowie mogą bezpośrednio po obejrzeniu takich scen odtwarzać je w zabawie lub zachowywać się agresywnie nawet po upływie dłuższego czasu. Oglądanie aktów przemocy często wywołuje u dzieci lęki, nieuzasadnioną obawę przed agresją, a nawet koszmary nocne. Zjawisko to jest szczególnie niepokojące, ponieważ dzieci często oglądają w telewizji programy przeznaczone dla osób dorosłych i poznają w nich negatywne wzorce zachowań aspołecznych.

Zapobieganie agresji wśród dzieci i młodzieży to długotrwały i złożony problem. Zaangażowani powinni tu być nie tylko nauczyciele i wychowawcy, ale również, a może przede wszystkim rodzice, a nawet całe społeczeństwo.

Istotą działań korygujących zaburzony rozwój społeczny powinno być stworzenie zewnętrznych i wewnętrznych (psychologicznych) warunków do prawidłowego rozwoju. Warunki zewnętrzne to taki układ sytuacji wychowawczych, dzięki którym uczeń-wychowanek będzie mógł podejmować działania społeczne i nawiązywać kontakty interpersonalne. Natomiast warunki psychologiczne to dostarczanie przez sytuacje wychowawcze nowych doświadczeń. Znaczącą rolę w procesie uspołecznienia ma zespołowe rozwiązywanie zadań. Oddziaływanie wychowawcze przez zespół polega na inspirowaniu i wykorzystywaniu wewnątrzgrupowych wpływów do realizacji określonych celów.

Wspólnym celem psychoterapii i wychowania jest stymulacja rozwoju, nadanie mu społecznie pożądanego kierunku i ożywienie możliwości. Proces działań korektywnych w stosunku do dzieci socjopatycznych wymaga socjoterapii. Przezwyciężenie podstawowych symptomów m.in. braku poczucia winy, słabej wrażliwości na przeżycia innych oraz agresji, wymaga od wychowawcy silnego emocjonalnego zbliżenia do dziecka, jego akceptacji i cierpliwości. A. Strzelecka (1987) proponuje specjalny program działań korektywnych dla uczniów socjopatycznych. Jest to : 1. Rozbudzanie uczuć społecznych, takich jak : poczucie winy i wrażliwość na przeżycia innych przez sesje socjodramatyczne ( modelowanie zachowań ) ; 2. Tłumienie drażliwości i okazywanie szczególnej życzliwości uczniom socjopatycznym ; 3. Przemieszczanie agresji przez : okazywanie życzliwości, przydział ról społecznych aktywizujących i angażujących, wzmacnianie pozytywne zachowań społecznie pożądanych, rozładowywanie negatywnych uczuć społecznych oraz wyzwalanie ekspresji w toku sesji socjodramatycznych.

Wśród technik socjodramatycznych stosowanych w tym programie jest “technika lustra”. Polega ona na dramatyzacji aktualnego wydarzenia w klasie przy zastosowaniu zmiany ról. Pretekstem do zastosowania tej techniki są : bójki klasowe, przejawy agresji oraz złe zachowania uczniów w czasie zajęć i przerw sygnalizowane przez nauczycieli.

Według A. Strzeleckiej korygowanie zaburzeń rozwoju społecznego należy rozpoczynać już na niższych poziomach wiekowych. Przełamywanie ich w średnim wieku szkolnym jest już o dużo trudniejsze. Szczególny nacisk należy tu położyć na kształtowanie prawidłowych stosunków w zespole klasowym, integrowanie uczniów i kształtowanie właściwego klimatu emocjolnego.

Nieco inny program zaradczy przeciwko fali agresji w szkole proponuje D. Olweus (1998). Zaleca on, aby : zorganizować dzień poświęcony “mobbingowi” w szkole ; ustalić dyżury nauczycieli podczas przerw i ich przestrzegać ; zorganizować telefon kontaktowy dla ofiar i świadków przemocy w szkole ; organizować ogólnoszkolne zebrania rodziców; doskonalić przygotowanie pedagogiczne rodziców ; współpracować z rodzicami.

W klasie natomiast powinno się : ustalić regulamin klasowy - normy postępowania zapobiegające “mobbiningowi” ; nagradzać za pozytywne zachowania ; karać w razie wykroczeń przeciwko regulaminowi ; organizować godziny wychowawcze - nauka przez współpracę ; organizować wspólne zajęcia wzmacniające więzi między uczniami.

Ważne jest też, aby : prowadzić rozmowy z szykanującymi ; rozmawiać z ofiarami “mobbningu” oraz z ich rodzicami ; urządzić pomoc psychoterapeutyczną dla rodziców i uczniów zagrożonych.

Jak pisze E. Kosińska (2000) agresja jest wołaniem o pomoc, o zauważenie, o zajęcie się konkretną osobą. Brak zainteresowania ze strony rodziców i wychowawców może skłaniać młodego człowieka do wołania - niewerbalnego - oto jestem, zajmijcie się mną, bo czuję się samotny, niechciany.

Na terenie szkoły można poradzić sobie z negatywnymi zachowaniami dzieci i młodzieży pod warunkiem, że wszyscy nauczyciele będą realizować ustalony program wychowawczy, skierowany przeciwko agresji.

Drugim warunkiem jest podjęcie działań psychoedukacyjnych, zmierzających do poszerzenia wiedzy i umiejętności dzieci i młodzieży z zakresu radzenia sobie ze stresem, własnymi negatywnymi emocjami.

Zdaniem E. Kosińskiej w działaniach podejmowanych na terenie szkoły, nie powinno zabraknąć tych, którzy zmierzają do pomocy w dojrzewaniu struktury własnego “ja”, pozwolą odnaleźć własną tożsamość. Chodzi tu o nauczenie dzieci i młodzieży budowania pozytywnych relacji z otoczeniem ( np. kurs komunikacji ), komunikowania własnych potrzeb i respektowania potrzeb innych ludzi, kształtowania postaw moralnych i właściwej hierarchii wartości. Te działania powinny być połączone z diagnozą przypuszczalnych zaburzeń w zachowaniu i znalezieniem ich przyczyny. Często zdarza się, że przyczyna agresji tkwi w brakach wiedzy i nie radzeniu sobie z nauką. Prowadzenie zajęć stymulujący prawidłowy rozwój społeczny, emocjonalny i intelektualny, również może zapobiec wielu agresywnym zachowaniom.

Jeśli szkoła pragnie skutecznie zająć się przeciwdziałaniem agresji na terenie swojej placówki, każdy wychowawca musi zacząć pracę od integracji grupy. Po wprowadzeniu zajęć z uczniami, koniecznym jest podjęcie współpracy z rodzicami uczniów.

Nasilająca się agresja staje się coraz poważniejszym problemem w szkole, grupie rówieśniczej, rodzinie. Agresywni i bezwzględni - w taki sposób opisywane są dzieci i młodzież naszych czasów. Wiele jest czynników wpływających ma nasilenie się agresji u dzieci i młodzieży. Jednym z nich jest naśladowanie zachowań osób, które mają wpływ na wychowanie, a więc rodziców i nauczycieli. Rodzice nie mają czasu dla swoich pociech, brutalne filmy i programy telewizyjne oraz nerwowi nauczyciele - wszystko to ma ogromny wpływ na narastanie fali agresji wśród nieletnich. Jak można temu zaradzić ? Często jedyną metodą jest karanie ; o wiele więcej sukcesów osiągniemy jednak dzięki świadomej pracy nad złością i agresywnością.

Agresja i radzenie sobie z nią należy do codziennej pracy wychowawców. Każdego dnia są oni na nowo zmuszani do odróżniania przejawów zdrowej, społecznie znośnej agresji, traktowanej w kategoriach “normalnych zachowań”, oraz agresji przybierającej formy patologiczne.

Szkoła jako instytucja i nauczyciele w niej uczący powinni dążyć do tego, żeby stworzyć dzieciom jak najlepsze warunki rozwoju. Dać im to, czego nie mogą lub nie chcą dać im rodzice. Nie nastawiać się tylko na nauczanie, ale także, a może przede wszystkim na odpowiednie wychowanie i opiekę.

Nauczyciel poprzez pracę nad sobą powinien stać się dla wychowanków nie tylko źródłem wiedzy, ale także autorytetem i ich przyjacielem - osobą, do której można zwrócić się w każdej sytuacji i która nie wzbudza poczucia lęku. Bardzo ważny w kontaktach między nauczycielami i uczniami jest klimat szkoły stwarzany przez osoby tu pracujące. Sprawdzian wiadomości będzie mniejszym stresem, gdy nauczyciel zachęci dzieci do nauki, zaciekawi i wciągnie do współpracy. Nie jest to sprawą łatwą i wymaga od nauczycieli nie tylko fachowego przygotowania oraz znajomości psychologii, ale i otwartej oraz opiekuńczej postawy w stosunku do uczniów. Bibliografia

Aronson E., Wilson T., Akert R., Psychologia społeczna, Poznań 1997.
Bandura A., Walters R. H., Agresja w okresie dorastania, Warszawa 1968.
Grochulska J., Agresja u dzieci, Warszawa 1993.
Jundziłł I., Dziecko - ofiara przemocy, Warszawa 1993.
Kosińska E., Jak w szkole można przeciwdziałać zachowaniem agresywnym ? // Wszystko dla Szkoły. - 2000, nr 5, s. 8-9
Kosmalska B., Agresja i przemoc w telewizji, [w:] Zjawiska patologii społecznej i zachowań dewiacyjnych młodzieży, red. J. Żebrowski, Gdańsk 2001.
Lorenz K., Tak zwane zło, Warszawa 1972.
Olweus D., Mobbning - fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać ?, Warszawa 1998.
Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa 1987.
Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa 1968.
Strzelecka A., Korygowanie zaburzeń rozwoju społecznego w klasie szkolnej, Katowice 1987.
Surzykiewicz J., Przemoc w polskich szkołach w relacjach uczniów - o sobie i innych, [w:] Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, red. K. Ostrowska i J. Tatarowicz, Warszawa 1998.
Tatarowicz J., Agresja i przemoc w badaniach oświatowych, [w:] Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich, red. K. Ostrowska i J. Tatarowicz, Warszawa 1998.
Truszkowska M., Rodzinne uwarunkowania agresywnych zachowań dzieci w wieku przedszkolnym, [w:] Zjawiska patologii społecznej i zachowań dewiacyjnych młodzieży, red. J. Żebrowski, Gdańsk 2001.
Zimbardo P. G., Psychologia i życie, Warszawa 1994.

mgr Elżbieta Trojan jest nauczycielem bibliotekarzem. Pracuje w Pedagogicznej Bibliotece Wojewódzkiej w Opolu.

J. Grochulska (1993), Agresja u dzieci, Warszawa

P. G. Zimbardo (1994), Psychologia i życie, Warszawa

Z. Skorny (1987), Proces socjalizacji dzieci i młodzieży, Warszawa

K. Lorenz (1972), Tak zwane zło, Warszawa

A. Bandura, Walters R. H. (1968), Agresja w okresie dorastania, Warszawa

Z. Skorny, tamże

E. Aronson, T. Wilson, R. Akert (1997), Psychologia społeczna, Poznań

A. Bandura, R. H. Walters, tamże

M. Truszkowska (2001) Rodzinne uwarunkowania agresywnych zachowań dzieci w wieku przedszkolnym, [w:] Zjawiska patologii społecznej i zachowań dewiacyjnych młodzieży, red. J. Żebrowski, Gdańsk

J. Tatarowicz (1998), Agresja i przemoc w badaniach oświatowych [w:] Agresja i przemoc w szkołach polskich i niemieckich / pod red. K. Ostrowskiej i J. Tatarowicza, Warszawa

J. Surzkiewicz (1998), Przemoc w polskich szkołach w relacjach uczniów o sobie i innych, [w:] tamże

I. Jundziłł (1993), Dziecko - ofiara przemocy, Warszawa

D. Olweus (1998), Mobbning - fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać ?, Warszawa

Z. Skorny (1968), Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, Warszawa

B. Kosmalska (2001), Agresja i przemoc w telewizji [w:] Zjawiska patologii społecznej i zachowań dewiacyjnych młodzieży / red. J. Żebrowski, Gdańsk

A. Strzelecka (1987), Korygowanie zaburzeń rozwoju społecznego w klasie szkolnej , Katowice

D. Olweus (1998), Mobbning - fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać ?, Warszawa

E. Kosińska (2000), Jak w szkole można przeciwdziałać zachowaniom agresywnym ? Wszystko dla Szkoły Szkoły. - 2000, nr 5, s. 8-9