Przeciwdziałanie demoralizacji dzieci i młodzieży w świetle przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

Dane statystyczne dotyczące przestępczości wśród dzieci i młodzieży wskazują na ciągłe obniżanie się dolnej granicy wieku młodych sprawców przestępstw. Następuje znaczny wzrost przestępstw gwałtownych, charakteryzujących się dużym natężeniem agresji i wyjątkową brutalnością. Coraz większym problemem staje się alkoholizm, narkomania i inne uzależnienia. Powoduje to konieczność podejmowanie coraz szerszych działań mających na celu zapobieganie przejawom nieprzystosowania społecznego nieletnich.

I. Definicje nieprzystosowania społecznego

W literaturze można znaleźć kilka pojęć określających negatywne funkcjonowanie społeczne nieletnich. Są to: nieprzystosowanie społeczne, niedostosowanie społeczne, wykolejenie, demoralizacja. Często stosowane są one zamiennie i definiowane jako:

1. Odmiana rozwoju społecznego dziecka pociągająca za sobą złe skutki dla samego dziecka i jego otoczenia społecznego.

2. Rodzaj zaburzeń w zachowaniu spowodowany negatywnymi warunkami środowiskowymi lub zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego.

3. Zaburzenie emocjonalne wyrażające się w trudności lub niemożliwości współżycia jednostki z innymi ludźmi.

4. Zespół zachowań świadczący o nieprzestrzeganiu przez jednostkę pewnych podstawowych zasad postępowania obowiązujących młodzież w danym wieku (nieadekwatność reagowania na przepisy i nakazy ról społecznych, łamanie norm społecznych), przy założeniu, że zachowania te mają charakter względnie trwały.

5. Dezadaptacyjny charakter relacji człowieka ze środowiskiem.

6. Brak równowagi między jednostką a środowiskiem, spowodowany tym, że środowisko nie zaspokaja potrzeb jednostki. Nieprzystosowanie nie powstaje nagle, nie jest wywołane jednostkowym, nawet silnym zdarzeniem, ale jest procesem długotrwałym, narastającym powoli. Proces ten polega na zwiększającej się dysproporcji pomiędzy wymaganiami społecznymi a wywiązywaniem się z nich przez osobę.

7. Zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w relacji zadań życiowych danej jednostki.

8. Niedostosowanie społeczne obejmuje dzieci i młodzież, których zachowanie nacechowane jest zespołem objawów świadczących o nieprzestrzeganiu przez nie pewnych podstawowych zasad postępowania oraz norm społecznych obowiązujących młodzież w wieku szkolnym

9. Niedostosowanie (nieprzystosowanie) społeczne polega na braku umiejętności pełnienia właściwych dla wieku ról społecznych ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami i ogólnie przyjętymi normami, utraceniu satysfakcjonujących kontaktów interpersonalnych, nie przyswojeniu przez jednostkę społecznie akceptowanych sposobów realizacji własnych potrzeb.

Ustawa o postÄ™powaniu w sprawach nieletnich wprowadza pojÄ™cie „demoralizacja”, jednak nie jest ono dalej zdefiniowane. Zgodnie ze znaczeniem przyjÄ™tym w sÅ‚owniku jÄ™zyka polskiego, demoralizacja to proces odchodzenia od obowiÄ…zujÄ…cych wartoÅ›ci moralnych, przejawiajÄ…cy siÄ™ w przestÄ™pczoÅ›ci, korupcji, wykolejeniu jednostek, stan upadku moralnoÅ›ci, zepsucie, rozluźnienie dyscypliny, karnoÅ›ci.

II. Przyczyny niedostosowania społecznego

Przyczyny niedostosowania społecznego możemy podzielić na:

1. środowiskowe

2. biologiczne - czynniki genetyczne, upośledzenie umysłowe, właściwości systemu nerwowego m.in. uszkodzenie mózgu, życie płodowe (np. nadużywanie przez matkę alkoholu, narkotyków itp. w czasie ciąży), moment narodzin (uszkodzenia okołoporodowe), zaburzenia hormonalne, zaburzenia czynności biochemicznych mózgu (niski poziom serotoniny predysponuje jednostkę do zachowań impulsywnych oraz agresywnych).

Można przyjąć, że czynniki środowiskowe będące podłożem nieprzystosowania społecznego dzieci i młodzieży tkwią w :

1. Åšrodowisku rodzinnym

2. Åšrodowisku szkolnym,

3. Środowisku rówieśniczym

4. Åšrodkach masowego przekazu

5. Czynnikach makrospołecznych

Åšrodowisko rodzinne

Najważniejszym czynnikiem wywoÅ‚ujÄ…cym problem nieprzystosowania spoÅ‚ecznego dzieci i mÅ‚odzieży sÄ… warunki Å›rodowiska rodzinnego WÅ›ród czynników „rodzinnych” najwiÄ™ksze znaczenie majÄ…:

1. Struktura rodziny (sieroctwo, półsieroctwo, rodzina rozbita, wpływ macochy, ojczyma). Dzieci wychowujące się w rodzinach z jednym rodzicem, mają wyższy poziom ryzyka uwikłania się w poważne i agresywne zachowania przestępcze. Utrata jednego z rodziców, ich rozwód, brak możliwości identyfikacji z rodzicami, zazdrość o rodziców, wytwarzają sytuacje konfliktowe i przyczyniają się do rozwoju zachowań nieprzystosowawczych u dzieci i młodzieży.

2. Status społeczno - ekonomiczny rodziny.

Ciężka sytuacja materialna rodziny może popchnąć młodego człowieka do kradzieży,

zwłaszcza gdy porównuje stan zaspokojenia swoich potrzeb ze stopą życiową innych

dzieci. Zła sytuacja materialna może przyczynić się do utraty możliwości zapewnienia

dziecku opieki (gdy oboje z rodziców pracują zawodowo). W ostatnim czasie można

zaobserwować wzrost liczby młodzieży nieprzystosowanej społecznie pochodzącej z tzw.

„dobrych domów”. Jest to skutkiem zaniedbywania emocjonalnego kontaktu z dzieckiem,

skupianie się tylko na wysokim standardzie jego życia. W rodzinach o wysokim

standardzie życia często zmniejsza się stymulacja dziecka do wysiłku (np. fizycznego),

przez co wzrasta ilość wolnego czasu i brak pomysłów na jego zagospodarowanie, co

może sprzyjać nieprzystosowaniu społecznemu (np. w formie popełniania drobnych

przestępstw, kradzieży).

3. Postawy wychowawcze rodziców: brak wsparcia, zrozumienia, kontroli i opieki z ich strony, obojętny stosunek do dziecka, lekceważenie jego potrzeb, niekonsekwentne oddziaływania wychowawcze, stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych, liberalny lub nadmiernie rygorystyczny system wychowawczy, przecenianie lub niedocenianie możliwości i umiejętności dziecka, wczesne odrzucenie lub zaniedbywanie dziecka (brak dbałości o stworzenie warunków do prawidłowego rozwoju, o wykształcenie się u dziecka podstawowych nawyków), deprecjonowanie dziecka w oczach innych, nieprawidłowe stosunki uczuciowe w rodzinie (nieokazywanie ciepła, czułości, negatywny stosunek rodziców do siebie, konflikty rodzinne, obserwowanie i doświadczanie przemocy w rodzinie), brak zainteresowania problemami dziecka (osobistymi, szkolnymi, rozwojem jego zainteresowań), niezaspokajanie potrzeb biologicznych, psychologicznych i społecznych dziecka.

4. Dużą rolę przypisuje się takim czynnikom jak brak kontroli i opieki ze strony matki oraz udziałowi ojca w procesie wychowawczym.

Surowe oddziaływania rodziców, zwłaszcza nagłe wybuchy gniewu u ojca, także brak ojca

w procesie wychowawczym, wpływają na stany lękowe dziecka, zaburzenia w

funkcjonowaniu oraz przystosowaniu się do środowiska.

Nieprzystosowane dzieci i młodzież mają często ojców prezentujących niewłaściwe

postawy wychowawcze (nadmiernie rygorystyczni lub pobłażliwi).

Brak uczestnictwa ojca w opiece nad dzieckiem (wynikający zarówno z jego fizycznej jak

i emocjonalnej nieobecności) powoduje, że chłopcy nie mają pozytywnych męskich

wzorców socjalizacyjnych. Uczestnictwo w grupie przestępczej jest często dla nich

poszukiwaniem wzorów męskości, które mogliby naśladować i jednym ze sposobów

kompensacji braku ojca.

6. Stan zdrowia rodziców i opiekunów.

Przewlekle (lub psychicznie) chorzy rodzice nie są w stanie prawidłowo opiekować się

dzieckiem.

7. Inne czynniki.

Alkoholizm rodziców i opiekunów, samobójstwa w rodzinie, przestępczość rodziców,

niski statut zawodowy rodziców, częste zmiany miejsca zamieszkania, przebywanie od

urodzenia w trudnych warunkach środowiskowych.

Osoby funkcjonujące w rodzinie, w której występowały sytuacje trudne, a postawy rodziców cechowało emocjonalne odrzucenie i wadliwy system wychowawczy są częściej nieprzystosowani społecznie, a w przyszłości może u nich dojść do natężenia zachowań negatywnych. Im większe nasilenie nieprawidłowych postaw rodzicielskich, tym wyższy stopień nieprzystosowania społecznego wśród dzieci i młodzieży.

Åšrodowisko szkolne

W układzie wzajemnych stosunków pomiędzy nauczycielami a uczniami często tkwi źródło różnych konfliktów, których rozładowaniem mogą być pewne formy nieprzystosowania społecznego. Dziecko może przejawiać negatywny stosunek do obowiązków szkolnych i nie wywiązywać się z nich, może mieć niski poziom zaangażowania w naukę i życie szkoły, może wagarować, lekceważąco odnosić się do nauczycieli. Z kolei nauczyciel może dyskredytować ucznia w oczach innych, stawiać niesprawiedliwe oceny i wydawać nieadekwatne do możliwości ucznia sądy o nim.

Środowisko rówieśnicze

Rozwój dzieci i młodzieży jest zależny od jakości grup społecznych do jakich należą. Rola środowiska rówieśniczego wzrasta w sytuacjach, gdy słabnie więź dziecka z rodziną, gdy dzieci i młodzież w obliczu nowych trudności nie znajdują wsparcia w rodzinie, gdy zaniedbuje się ich potrzeby. Grupa rówieśnicza stanowi więc wyjątkowo atrakcyjną wartość dla młodego człowieka, szukającego akceptacji w otoczeniu.

Zwrócić należy tu uwagę na wzajemne stosunki z rówieśnikami, przynależność do rówieśniczych grup przestępczych, przebywanie wśród osób z rodzin patologicznych, odrzucenie przez grupę rówieśniczą, brak wsparcia w grupie rówieśniczej, przeżywanie własnej pozycji nierówności (np. ekonomicznej) w konfrontacji z sytuacją kolegów. Próba zniesienia tej nierówności i poszukiwanie wyższej pozycji w układzie stosunków między rówieśnikami przez kradzieże, akty agresji, wybryki chuligańskie.

Åšrodki masowego przekazu

Obecnie środki masowego przekazu mają znaczący wpływ na kreowanie wzorców osobowych dzieci i młodzieży. Telewizja, prasa, radio, internet, gry komputerowe wpływają na kształtowanie postaw, zachowanie, system wartości. Zdarza się, że wpływają także na rozwój zachowań nieakceptowanych społecznie i przestępczych.

Czynniki makrospołeczne

Wśród czynników makrospołecznych leżących u podłoża nieprzystosowania społecznego można wymienić osłabienie kontroli społecznej oraz konflikty i frustracje grup społecznych i jednostek.

Analizy psychologiczne i kryminologiczne pokazują, że nieprzystosowanie społeczne w okresie dziecięcym i szkolnym często poprzedza późniejsze naruszenie prawa. Im wcześniejszy początek zachowań nieprzystosowawczych, tym większe prawdopodobieństwo, że młody człowiek stanie się przestępcą.

Prowadzone na przestrzeni wielu lat badania nad przyczynami niedostosowania społecznego ukazały, że największy wpływ na to zjawisko ma występowanie nieprawidłowości i patologii w rodzinie. Najistotniejsze było:

• brak akceptacji dziecka

• brak pozytywnych wzmocnieÅ„ i wsparcia

• stosowanie metod wychowawczych opartych na przymusie

• niekonsekwentne oddziaÅ‚ywania wychowawcze ze strony rodziców

• brak syntonii w dążeniach rodziców i dzieci

• wychowanie w rodzinie rozbitej, skłóconej

• zÅ‚e warunki domowe

• niski status spoÅ‚eczno - ekonomiczny rodziców

• patologia spoÅ‚eczna rodziców (alkoholizm, karalność)

• brak miÅ‚oÅ›ci, akceptacji i zainteresowania ze strony rodziców

• nieobecność w domu któregoÅ› z rodziców

• przemoc w rodzinie (dziecko jako zarówno jako ofiara, jak i obserwator)

• niekonsekwentne postawy rodzicielskie

III. Åšrodki stosowane przez sÄ…d rodzinny wobec nieletnich

Celem wprowadzenia ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich było dążenie do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzania warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa (inwokacja)

Art. 4 upn nakłada na każdego, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji nieletniego, w szczególności naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych, społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienia o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego organu. Ponadto każdy, kto dowie się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję.

Szczególny obowiązek powyższy artykuł nakłada na instytucje państwowe(w tym szkoły) i organizacje społeczne. Jeśli dowiedzą się one o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję oraz przedsięwziąć czynności nie cierpiące zwłoki, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu.

Czyn karalny w upn określony jest jako przestępstwo, przestępstwo skarbowe albo następujące wykroczenie określone w Kodeksie Wykroczeń:

• zakłócanie porzÄ…dku publicznego

• znÄ™canie siÄ™ nad zwierzÄ™tami

• niszczenie i uszkadzanie znaków umieszczonych przez organ paÅ„stwowy

• uszkadzanie znaków lub urzÄ…dzeÅ„ zapobiegajÄ…cych niebezpieczeÅ„stwu

• rzucanie kamieniami w pojazd bÄ™dÄ…cy w ruchu

• samowolna zmiana znaków lub sygnałów drogowych

• prowadzenie pojazdów przez osobÄ™ bÄ™dÄ…cÄ… po użyciu alkoholu

• kradzież lub przywÅ‚aszczenie mienia o wartoÅ›ci do 250 zÅ‚

• paserstwo mienia o wartoÅ›ci do 250 zÅ‚

• niszczenie i uszkadzanie mienia, jeÅ›li szkoda nie przekracza 250 zÅ‚

• spekulacja biletami wstÄ™pu

• utrudnianie korzystania z urzÄ…dzeÅ„ przeznaczonych do użytku publicznego

Nieletnim w rozumieniu upn jest osoba:

1. która nie ukończyła 18 roku życia i przejawia oznaki demoralizacji lub

2. która ukończyła 13 rok życia a nie ukończyła 17 roku życia i popełniła czyn karalny

2. wobec której wykonywane są środki wychowawcze lub środek poprawczy, nie dłużej jednak niż do ukończenia 21 roku życia

Stwierdzając u nieletniego przejawy demoralizacji lub że dopuścił się czynu karalnego, sąd rodzinny może:

1. zastosować wobec niego środki wychowawcze

2. środek poprawczy w postaci umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.

3. w wyjątkowych przypadkach może zastosować karę określoną kodeksem karnym.

Stosując środki wychowawcze sąd może:

1. Udzielić nieletniemu upomnienia

2. Zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia

3. Ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna

4. Ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego

5. Zastosować nadzór kuratora

6. Skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją

7. Orzec zakaz prowadzenia pojazdów

8. Orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego

9. Orzec umieszczenie w rodzinie zastępczej, w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, młodzieżowym ośrodku socjoterapii albo w ośrodku szkolno-wychowawczym

10. Zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym

11. Zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego

12. Zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego

13. Zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym

Wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, jeżeli przemawiają za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne środki wychowawcze okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego - sąd rodzinny może orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym. Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym można warunkowo zawiesić, jeżeli właściwości i warunki osobiste oraz środowiskowe sprawcy, jak również okoliczności i charakter jego czynu uzasadniają przypuszczenie, że pomimo niewykonania środka poprawczego cele wychowawcze zostaną osiągnięte. W trakcie warunkowego zawieszenia umieszczenia w zakładzie poprawczym, wobec nieletniego stosowane są środki wychowawcze wymienione wyżej.

Jeżeli nieletni dopuścił się czynu karalnego i zachodzą podstawy do umieszczenia go w zakładzie poprawczym ale w chwili orzekania ukończył 18 rok życia, sąd rodzinny może zastosować wobec niego karę zgodnie z kodeksem karnym jeśli uzna, że stosowanie środka poprawczego nie już jest celowe. Przy wydawaniu wyroku skazującego, sąd stosuje nadzwyczajne złagodzenie kary.

W przypadku stwierdzenia u nieletniego upośledzenia umysłowego, choroby psychicznej lub innego zakłócenia czynności psychicznych bądź nałogowego używania alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym odpowiednim zakładzie leczniczym. Jeżeli zachodzi potrzeba zapewnienia nieletniemu jedynie opieki wychowawczej, sąd może orzec umieszczenie go w młodzieżowym ośrodku wychowawczym lub w młodzieżowym ośrodku socjoterapii, a w przypadku gdy nieletni jest upośledzony umysłowo w stopniu głębokim i wymaga jedynie opieki - w domu pomocy społecznej.

Na podstawie:

1. Materiały szkoleniowe Instytutu Ekspertyz Sądowych w Krakowie

2. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich

1

2

---