KONCEPCJE INTERAKCYJNE I SYSTEMOWE ORAZ ICH ZNACZENIE DLA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ (Lidia Cierpiałkowska)
Wyróżniamy dwa modele wyjaśniania zdrowia i zaburzeń w psychologii klinicznej:
Linearny (tradycyjny, przyczynowo-skutkowy) - rodzina jako ważny, determinujący rozwój jednostki kontekst; założenia:
Związek pom. zdrowiem a zaburzeniami psych. ma char. przyczynowo skutkowy, zaburzenia psych. są efektem oddziaływania środ. rodzinnego, urazów wczesnodziecięcych lub bieżących oddziaływań rodziny;
W postępowaniu diagnostycznym należy koncentrować się na odkryciu albo minionych albo aktualnych doświadczeń jednostki w relacjach z rodzicami; odp. na pytanie: dlaczego jednostka ujawnia określone zachowania?
Terapii podlega osoba z zaburzeniami psych. pomimo trudności leżących po stronie rodziny; zakłada się, że rodzina jest zdrowa.
Cyrkularny (kołowy) - wykorzystywany w systemowej teorii terapii rodzin (rodzina jako złożona, wielopoziomowa siatka transakcji i komunikacji pomiędzy członkami, które przebiegają zgodnie z określonymi dla danej rodziny regułami), skoncentrowany na opisywaniu wewnątrzrodzinnych mechanizmów; założenia:
Zach. jednostki są regulowane zasadami, które tworzą się i stabilizują we wzajemnych kontaktach członków rodziny; nie można tłumaczyć zach. jednostki jeżeli nie zna się zasad regulujących funkcjonowanie systemu rodzinnego;
W postępowaniu diagnostycznym należy ustalić znaczenie objawów występujących u jednostki dla utrzymywania się dotychczasowych sposobów funkcjonowania rodziny;
Terapii podlega cała rodzina, a jej głównym celem jest zmiana zasad regulujących funkcjonowanie systemu rodzinnego.
Źródła teorii systemów w psychologii rodziny:
Realizm cybernetyczny (system otwarty, granice półprzepuszczalne, naprzemienne występowanie sprzężeń zwrotnych dodatnich i ujemnych; celem jest utrzymanie stałości i równowagi pomiędzy tendencjami do zmiany i stałości; mech.
regulujący - procesy homeostatyczne; ekwipotencjalność i ekwifinalność);
Konstruktywizm biologiczny (system zamknięty-samoregulujący się, granice nieprzepuszczalne, równoczesne występowanie sprzężeń zwrotnych dodat. i uj., cel-względna równowaga pom, morfostazą i morfogenezą, mech. regulujący - proc. homeostatyczne na bazie morfostazy i morfogenezy; powiązania cyrkularne i pętle sprzężeń zwrotnych); rzeczywistość zewn. nie istnieje niezależnie od percepcji podmiotu, poznawanie jest zjaw. biologicznym, zdeterminowanym przez strukturę organizmu, obserwator nie odkrywa rzeczywistości, ale ją tworzy w proc. dialogowania z innymi.
Sposoby rozumienia terapii rodzin i małżeństw - grupy koncepcji:
Nowa szkoła ontologiczno-epistemologiczna - teoria systemów+konstruktywizm wywodzący się z psych. narracyjnej; rodzina jako zdefiniowany przez jej członków system posiadający wspólną mapę wydarzeń rodzinnych; dialog (problem) tworzy system (dialogowy); L. Boscolo, G. Cecchini;
Klasyczna systemowa terapia rodzin - teoria systemów+epistemologia subiektywizmu Batesona; rodzina jako struktura składająca się z elementów (członków) połączonych ze sobą siecią transakcji, regulowanych określonymi regułami, w terapii uczestniczy cała rodzina, terapeuta - ekspert, zadaje pytania cyrkularne, aby poznać reguły funkcjonowania rodziny;
Terapia i edukacja rodzinna - model linearny; terapia skoncentrowana na rozwiązywaniu dysfunkcjonalnych wzorców transakcji;
Klasyfikacja teorii terapii rodzin wg Kaslowa (na podstawie wyróżnionych przez siebie kryteriów wyodrębnił on 10 podstawowych podejść w terapii rodzin):
Kryteria |
Zdarzenia z przeszłości Zjawiska intrapsychiczne Niektóre założenia teorii systemów Realizm Nieświadomość Model linearny |
Zdarzenia teraźniejsze Zjawiska interpersonalne Większość założeń teorii systemów Konstruktywizm Model cyrkularny |
Podejścia |
Psychoanalityczna terapia par Terapia kontekstualna i transgeneracyjna Terapia behawioralno-poznawcza Terapia interakcyjno-komunikacyjna Strukturalna terapia rodzin
|
Strategiczna terapia rodzin Ewolucyjna terapia systemowa Zespoły reflektujące Terapia narracyjna Integracyjne terapie rodzin |
Kontekstualna terapia rodzin, teoria systemów rodzinnych, koncepcja delegacji rodzinnych - wspólne założenia:
Związki międzypokoleniowe stanowią o sile i tożsamości rodziny, mogą mieć char. rozwojowy lub patologiczny;
W trakcie wychowania powst. proc. delegacji, więzi lojalnościowe, dziedzictwo oczekiwań, ego rodzinne;
Dzieci najstarsze i najmłodsze dostają najwięcej delegacji i oczekiwań;
Procesy te mają często źródła w doświadczeniach wczesnodziecięcych rodziców; natomiast źródeł różnicowania ego rodzinnego i jednostkowego należy szukać na przestrzeni przynajmniej 3 pokoleń;
Diagnoza i terapia powinna obejmować wewnątrzrodzinne, wielopokoleniowe powiązania.
Stierlin - w okresie adolescencji symptomy u dziecka powstają w wyniku niezrównoważenia pomiędzy siłami dośrodkowymi a odśrodkowymi; przewaga tych pierwszych -> wiązanie, utrudnione procesy separacyjne i dojrzewanie; przewaga drugich -> odrzucenie, przedwczesne usamodzielnienie się, izolowanie się; odbywa się to na 3 poziomach: afektywnym, poznawczym i lojalnościowym.
Interakcyjna i komunikacyjna teoria systemów rodzinnych:
Rozwinęła się na gruncie pragmatycznej koncepcji komunikacji Watzlawicka oraz koncepcji rodziny jako systemu interakcyjnego. Rodzina jako system otwarty stanowi pewną całość, składa się z podsystemów a jednocześnie jest częścią ekosystemu; relacje pomiędzy podsystemami rozpatrujemy zarówno w płaszczyźnie horyzontalnej (podsystemy sąsiadujące) jak i wertykalnej (cały system rodzinny). Sieć powtarzających się interakcji (przekazów) tworzy strukturę interakcyjno-komunikacyjną rodziny, która rządzi się określonymi prawami:
Ludzie nie mają możliwości uniknięcia komunikacji bo każde zach. werbalne i niewerbalne ma znaczenie komunikacyjne;
Każdy komunikat niesie informację - treść (aspekt informacyjny, treściowy) oraz aspekt dyspozycyjny (relacyjny), który wskazuje na to jak komunikat ma być przez odbiorcę przyjęty, określa relację pomiędzy rozmówcami;
Punktacja sekwencji zdarzeń - każda osoba inaczej może spostrzegać przyczyny i skutki jakiegoś wydarzenia, każdy element wzajemnej wymiany jest jednocześnie bodźcem, odpowiedzią i wzmocnieniem;
Używamy języka cyfrowego (werbalnego - gł. aspekt treściowy) i analogowego (niewerbalnego - gł. aspekt relacyjny);
W wyniku długotrwałych relacji tworzy się relacja komplementarna (partnerzy zajmują odmienne pozycje i dążą do zachowania tej różnicy) lub symetryczna (pozycje wyrównane, dążenie do zachowania równowagi).
Wg tej koncepcji objawy powstają w wyniku nasilenia i zaostrzenia się codziennych problemów, jeśli rodzina uporczywie powtarza nieskuteczne sposoby rozwiązania problemu; wskazuje to na homeostatyczne funkcje symptomów wobec systemu interakcyjnego.
Strategiczna terapia rodzin (klasyczna postać terapii systemowej) - mediolańska szkoła Selvini-Palazzoli, G. Prata, L. Boscolo, G. Cecchin, terapia strategiczno komunikacyjna J. Haleya i współpracowników z Palo Alto, częściowo strukturalna terapia Minuchina
Rodzina w klasycznej systemowej terapii rodzin to otwarty, samoregulujący się system, wszystkie zach. jej członków to przejawy komunikacji, jej struktura podlega char. dla danej rodziny ogólnym regułom, pom. członkami toczy się swoista gra rodzinna, której celem jest zaspokojenie ich pragnień i potrzeb. Kontrola interakcji poprzez dyskwalifikowanie prób zdefiniowania relacji przez innych członków rodziny. Wszyscy członkowie oddziałują na siebie i na system, często pozostają w grze całe życie - nakaz lojalności wobec rodziny.
Zgodnie z tą koncepcją indywidualne problemy jednostki są przejawem zaburzeń działania reguł systemu rodzinnego. Np. w okresie dorastania dzieci mogą zostać wspólnie wytworzone reguły relacji, które powstrzymują dzieci przed opuszczeniem domu. Mogą się wtedy pojawić u dzieci objawy, które utrzymują homeostazę rodzinną na takim poziomie, który nie grozi rozpadem rodziny.
Gry, przechodząc z pokolenia na pokolenie, nasilają się aż do momentu, gdy systemowi grozi rozpad i wtedy pojawia się symptom, najczęściej o char. psychotycznym.
Współczesne nurty - rodzina nie istnieje jako coś obiektywnego, jest tym co zostało przez różne osoby zdefiniowane. Autopoietyczna organizacja - system regulowany procesami autonomicznymi, na który otoczenie nie ma większego wpływu. System rodzinny to konstrukt lingwistyczny - ma inne znaczenie dla każdego z jej członków; pozostają oni razem po to, aby nadać sens swoim relacjom.
We współczesnych koncepcjach terapii narracyjnej przyjmuje się, że objawy mają char. lingwistyczny. Koncentrują się one na wytwarzanej przez rodzinę opowieści wokół objawu i sensu nadawanemu mu przez rodzinę.
Dzięki teorii terapii rodzin, która zaczęła się rozwijać w połowie ubiegłego stulecia, rodzice przestali być postrzegani jako osoby „winne” wystąpienia zaburzeń psychicznych u ich dzieci. Zaburzenia psych. związane są z dezadaptacyjnymi strukturami lub wzorcami interakcyjno-komunikacyjnymi, których funkcjonowanie należy wyjaśniać regułami homeostazy i zmienności (model cyrkularny), odrzuca się model linearny. Terapia powinna obejmować zmiany w całym systemie. Współcześnie rozwijają się dwa podstawowe nurty systemowej terapii rodzin - jeden opiera się na epistemologicznym realizmie ( strategiczna terapia grupy z Palo Alto, zespół mediolański), drugi - na konstruktywizmie (postmediolańskie zespoły reflektujące, terapia narracyjna).