Temat nr 3

RYZYKO - JAKO ELEMENT BEZPIECZEŃSTWA PRACY

• Definicje ryzyka

• Rodzaje ryzyka

• Postępowanie w sytuacji ryzyka

• Teorie podejmowania ryzyka

• Ocena ryzyka

• Wiedza o ryzyku a postępowanie

• Cechy osobowości a postępowanie w sytuacji ryzyka

• Akceptacja ryzyka w decyzjach indywidualnych i zbiorowych

• Opłacalność podejmowania ryzyka

• Podejmowanie decyzji w sytuacji niepewności

DEFINICJE RYZYKA

• definicja potoczna - ryzyko to kuszenie losu, to brak pewności co do pomyślnego zakończenia podjętego przedsięwzięcia i możliwość utraty określonej wartości.

Ryzyko = niebezpieczeństwo - zagrożenie

• definicja naukowa - ryzyko to: niepewność, prawdopodobieństwo, zmienność lub dyspersja skutków oraz niepożądane skutki.

• def. dystrybucyjne - wiążą ryzyko z wielkością rozkładu możliwych wyników (Coombs, Lehner 1981) - np. ryzyko jest funkcją zakresu zmienności możliwych do uzyskania wyników (gry liczbowe)

• def. parametryczne (Slovic i Lichtenstein 1968) koncentrują się na prawdopodobieństwie powstania strat i ich wielkości

• def. parametryczne ujmują ryzyko na trzy rodzaje:

• ryzyko - to prawdopodobieństwo powstania straty,

• ryzyko - jest tym większe im większa może być strata

• ryzyko - to iloczyn prawdopodobieństwa poniesienia straty i jej wielkości

• def. bliskoznaczne ryzyka

• niebezpieczeństwo - to potencjalna możliwość spowodowania szkody (np. wybuchu wulkanu)

• zagrożenie - to uaktywnienie się niebezpieczeństwa w obecności podmiotów mogących ponieść szkodę (np. wybuch wulkanu w sąsiedztwie osiedla)

• niebezpieczne wydarzenie - to sytuacja, w której powstaje szkoda

• szkoda - może dotyczyć ludzi lub środowiska. Szkody niewymierne - to krzywda, wymierne - to strata.

RODZAJE RYZYKA

• Ryzyko odnosi się do postępowania ludzi lub podejmowanych przez nich działań

• Ryzyko obiektywne - jest faktycznym (opartym na danych statystycznych) prawdopodobieństwem zajścia niebezpiecznego wydarzenia oraz rzeczywistą wielkością możliwych strat

• Ryzyko subiektywne - zależy od sposobu postrzegania ryzyka obiektywnego - może być większe lub mniejsze (niedoszacowanie lub przeszacowanie)

• Ryzyko czyste - występuje w sytuacji, w której może powstać wyłącznie strata (np. kradzież, pożar). Od ryzyka czystego można się ubezpieczyć.

• Ryzyko spekulacyjne - występuje w sytuacji, w której można zarówno zyskać i stracić (np. gra na giełdzie).

• Ryzyko statystyczne - to stale obecne w społeczeństwie elementy ryzyka (np. palenie papierosów, używanie alkoholu, itp.)

• Ryzyko dynamiczne - jest następstwem rozwoju techniki i zmian zachodzących w gospodarce i polityce (np. rozwój transportu lotniczego)

• Ryzyko podstawowe (zbiorowe) - dotyczy całego społeczeństwa lub znacznej jego części (np. powodzie, epidemie, bezrobocie itp.)

• Ryzyko szczegółowe (indywidualne) - dotyczy niektórych ludzi lub grupy zawodowej (np. górnicy, policjanci itp.)

POSTĘPOWANIE W SYTUACJI RYZYKA

• Podjęcie ryzyka poprzedzone jest analizą:

• możliwych do uzyskania korzyści,

• prawdopodobieństwa strat,

• własnych możliwości

• Analiza ryzyka może być:

• dokładna - oparta na materiałach źródłowych i badaniach,

• pobieżna - podjęta „ad hock”

• Ryzyko podejmowane jest przez:

• jednostki (indywidualnie)

• grupy społeczne (zawodowe)

• społeczeństwa (np. wojna)

TEORIE PODEJMOWANIA RYZYKA

(Wildawski i Dake 1990)

• Teorie poznawcze - ryzyko podejmowane jest dla zdobycia nowego doświadczenia (np. sporty ekstremalne)

• Teorie osobowości - ryzyko podejmowane jest dla sprawdzenia się, dla samooceny - spowodowane jest poziomem aspiracji, potrzebą utrzymania napięcia (poziom adrenaliny)

• Teorie ekonomiczne - bogate społeczeństwa (jednostki) podejmują większe ryzyko, gdyż oczekują większych korzyści

• Teorie polityczne - grupa sprawująca władzę popiera ryzyko, które przyniesie jej korzyści, odrzuca ryzyko stanowiące dla niej zagrożenie (np. podwyżka cen żywności)

• Teorie kulturowe - akceptacja ryzyka uwarunkowana jest społecznymi preferencjami. Społeczeństwa tolerują ryzyko lub probezpieczne zachowania.

Ryzyko podejmowane pod przymusem lub nieznane jest przeceniane.

Ryzyko dające przyjemność (np. palenie papierosów) jest niedoceniane.

OCENA RYZYKA

• Zachowanie wobec ryzyka uzależnione jest od:

• reakcji na informacje o ryzyku,

• emocji zakłócających prawidłowy odbiór informacji (np. chęć popisania się odwagą)

• postaw środowiska lub otoczenia - preferowanie działań ryzykownych

• Podejmujący ryzyko

• bada (pobieżnie lub dokładnie) cechy ryzyka,

• ocenia własne możliwości względem ryzyka,

• ocenia możliwe korzyści,

• ocenia możliwe straty

• Niedoszacowanie ryzyka stwarza możliwość poniesienia straty

• Przeszacowanie ryzyka podwyższa koszty przedsięwzięcia czyniąc je nieopłacalnym

• Cechy zagrożenia wpływające na ocenę ryzyka (Slovic 1987):

• małe ryzyko:

• znane zagrożenia,

• zagrożenia podatne na oddziaływanie ludzi,

• zagrożenia podejmowane dobrowolnie,

• zagrożenia towarzyszące często podejmowanym czynnościom,

• zagrożenia o skutkach odroczonych,

• zagrożenia indywidualne,

• zagrożenia towarzyszące czynnościom dającym satysfakcję

• duże ryzyko:

• brak wiedzy o zagrożeniu,

• zagrożenia, na które ludzie nie mają wpływu,

• narażenie jest odbierane jako skutek przymusu

• zagrożenie występuje rzadko,

• zagrożenie o skutkach nagłych,

• zagrożenia zbiorowe, obejmujące grupy lub społeczeństwo,

• zagrożenia występujące w czynnościach nie lubianych

WIEDZA O RYZYKU A POSTĘPOWANIE

• Wiedza o ryzyku i doświadczenie dają możliwość redukcji ryzyka i zmniejszenia jego skutków

• Wiedza o ryzyku powinna dostarczać odpowiedzi na pytania:

• co zagraża i jaki jest mechanizm powstawania szkody,

• jakie jest prawdopodobieństwo kontaktu człowieka z zagrożeniem,

• czy narażenie ma charakter pojedynczego zdarzenia, czy skutków chronicznych lub skumulowanych,

• jakie jest prawdopodobieństwo powstania szkody lub krzywdy (czy istnieje możliwość wyjścia z zagrożonej sfery)

• jaka jest lokalizacja zagrożenia, kto jest najbardziej narażony,

• czy zagrożenie dotyczy w tym samym stopniu dzieci, kobiet, lub starszych,

• czy zagrożenie działa synergicznie z innymi czynnikami,

• jakie są cechy charakterystyczne ryzyka: wielkość, trwanie, skutki,

• jak duża populacja jest objęta ryzykiem,

• jak można przeciwdziałać ryzyku (wczesne ostrzeganie, ograniczenie skutków)

• Doświadczenie z ryzykiem ułatwia postępowanie (np. powódź i jej skutki) i umożliwia:

• zmianę sytuacji niebezpiecznej na bezpieczną (wiedza, sprzęt itp.)

• akceptacja ryzyka (rutyna, zobojętnienie)

CECHY OSOBOWOŚCI A POSTĘPOWANIE W SYTUACJI RYZYKA

• Wielkość podejmowanego ryzyka jest wypadkową:

• sytuacji,

• nabytych doświadczeń,

• cech osobowości,

• potrzeb

• Nie istnieje osobowość „ryzykanta” w każdej sytuacji (Kozielecki 1992) - np. pirat drogowy jest bardzo ostrożny w biznesie (asekurant może być ryzykantem i odwrotnie)

• Cechy osobowe określające skłonność do podejmowania ryzyka (Nosal 1993):

• poziom aspiracji,

• zapotrzebowanie na stymulacje,

• styl kontroli poznawczej

• Aspiracja określa strategię działań człowieka

• ważne jest uzyskanie założonego wyniku (ludzie o wysokiej aspiracji)

• ważne jest osiągnięcie celu, ale może on być na niskim poziomie (ludzie o niskiej aspiracji)

• Sprawność funkcjonowania człowieka w działaniu (ryzykownym) uzależniona jest od poziomu przeżywania emocji (Leube 1965, Hebb 1969)

• Poziom emocji powinien być optymalny, właściwy dla każdego człowieka indywidualnie

• Osoby o małym zapotrzebowaniu na pobudzenie emocjonalne wybierają aktywność bezpieczną, nie podejmują ryzyka

• Osoby o dużym zapotrzebowaniu na pobudzenie emocjonalne uczestniczą w sytuacjach bogatych w stymulacje i chętnie podejmują ryzyko

• Styl kontroli poznawczej = typ umysłowości - wyjaśnienie na gruncie teorii temperamentu (Strelau 1985). Ujmuje sposób postrzegania świata i wyjaśnianie zachodzących w nim zmian

• ludzie ujmujący rzeczywistość w kategoriach szerokich nie dostrzegają szczegółów - skłonni są akceptować duże ryzyko

• jednostki impulsywne oceniają i korygują fakty, które już miały miejsce (szybciej działają niż myślą) - duże ryzyko

• jednostki refleksyjne prognozują rzeczywistość i oceniają wartość przewidywanych wyników. Nie są skłonni do podejmowania dużego ryzyka

• Lokalizacja kontroli zachowania (Rotter 1957, 1966)

• wewnętrzna - zarówno działania jak i ich skutki zależą wyłącznie od jednostki podejmującej te działania (wewnątrzsterowność) - skłonne do podejmowania ryzyka

• zewnętrzna - jednostka jest przekonana, że podlega wpływom zewnętrznym, przypadkom, nic od niej nie zależy (zewnątrzsterowność) - mniej skłonne do podejmowania ryzyka

AKCEPTACJA RYZYKA W DECYZJACH INDYWIDUALNYCH I ZBIOROWYCH

• Ludzie podejmujący decyzje samodzielnie akceptują mniejsze ryzyko (Wallach 1965, Clarc 1971) niż podejmujący decyzję zbiorowo

• Przyczyny podejmowania większego ryzyka zbiorowo:

• oczekiwany wzrost prestiżu (w przypadku sukcesu)

• redukcja odpowiedzialności (odpowiedzialność rozkłada się - kibice)

• rola procesów poznawczych w sytuacji decyzyjnej (ilość i jakość informacji)

• rola procesów interakcyjnych, zachodzących między uczestnikami zbiorowego decydowania (rywalizacja grup)

OPŁACALNOŚĆ PODEJMOWANIA RYZYKA

• Ryzyko może być podjęte świadomie lub nieświadomie

• Motywacją do podjęcia ryzyka jest:

• ryzykowne przedsięwzięcie jest opłacalne

• przekonanie o powodzeniu w realizacji przedsięwzięcia (ocena subiektywna)

• Duże ryzyko podejmowane jest w przypadku oczekiwania dużych korzyści (Vlek i Stalen 1981)

• Ryzyko jest podejmowane wówczas, gdy przewidywany zysk przewyższa konieczny do poniesienia koszt

• Ryzykowane działanie umożliwia osiągnięcie większych korzyści niż podczas działania pozbawionego ryzyka lub tę samą korzyść uzyskuje się mniejszym kosztem (prestiż w środowisku)

• Ryzyko nie jest podejmowane jeśli przewidywane straty są duże lub bardzo prawdopodobne (jednostki, grupy, społeczeństwa)

• Dla szczegółowego określenia motywów ryzykownego postępowania należy odpowiedzieć na następujące pytania:

• jakie korzyści są możliwe do uzyskania przez podjęcie ryzyka?

• Kto w następstwie ryzyka odnosi korzyści i w jaki sposób?

• Jakie jest prawdopodobieństwo, że korzyści zostaną osiągnięte?

• Jakie zdarzenia lub warunki mogą przeszkodzić w uzyskaniu korzyści lub co może spowodować zmniejszenie korzyści?

• Z jakim prawdopodobieństwem mogą nastąpić przeszkody uniemożliwiające lub zmniejszające osiągnięcie przewidywanych korzyści?

• Czy dystrybucja korzyści jest proporcjonalna do wielkości ponoszonego ryzyka?

• Czy decyzje o podjęciu ryzyka podejmują ci, którzy są narażeni na jego negatywne skutki?

• Jakie są jakościowe właściwości korzyści: skrócenie czasu wykonania zadania, zmniejszenie wysiłku, kosztów, zwiększenie zysków itp.?

• Jaka jest ogólna suma społecznych korzyści?

• Oszacowanie znanego ryzyka jest łatwiejsze niż ryzyka związanego z nową sytuacją, nową technologią, nowym materiałem.

PODEJMOWANIE DECYZJI W SYTUACJI NIEPEWNOŚCI

• W sytuacjach niepewności ludzie podejmują ryzyko dające duże korzyści z dużym prawdopodobieństwem ich uzyskania. Są to oceny subiektywne - często przeceniane.

• Sytuacja przeciwna: można osiągnąć duże korzyści, ale tylko wypełniając wszystkie czynności precyzyjne. Błąd powoduje duże straty, zamiast korzyści (często ryzyko nie jest podejmowane)

• Badania empiryczne pokazują, że błędne decyzje o przystąpieniu do ryzyka są skutkiem niewłaściwego oszacowania trudności zadania oraz niewłaściwej oceny własnych możliwości (brak kwalifikacji, predyspozycje itp.)

• Złudzenie posybylne (Kozielecki 1992) to przekonanie, że chcieć to móc.

• Ludzie nie podejmują decyzji optymalnych (brawura lub asekuranctwo). Jest to skutek ludzkich ułomności takich jak (Sanders i Peay 1988):

• ludzie informację otrzymaną później oceniają jako mniej ważną od informacji otrzymanej wcześniej,

• ludzie odbierają mniej informacji niż dostarcza źródło,

• w przypadku możliwości alternatywnego działania - podejmowana decyzja nie jest optymalna,

• ludzie często podejmują pochopną decyzję, a potem szukają jej uzasadnienia,

• różna pod względem jakości informacja jest traktowana jednakowo,

• ludzie mają ograniczoną zdolność jednoczesnego stawiania hipotez w wielowariantowych sytuacjach (trzy lub cztery, doświadczenia)

• ludzie mają tendencję do ogniskowania uwagi jednocześnie tylko na kilku cechach i rozważają 2-4 opcji, gdy może być ich więcej,

• ludzie mają tendencje do poszukiwania informacji wzmacniających obrany kierunek działania i unikają argumentacji przeciwnej, zmuszającej do zmiany zdania,

• możliwe straty są wyolbrzymione, a możliwy zysk pomniejszany,

• ludzie wierzą, że wyniki „lekko pozytywne” mają większa szansę zaistnienia niż wyniki „lekko negatywne”,

• w przewidywaniu wyników ludzie oczekują, że wyniki wysoce negatywne są mniej prawdopodobne od wyników „lekko negatywnych” (nie będzie tak źle)

METODY SZACOWANIA I OCENY RYZYKA

• SZACOWANIE - to określanie parametrów i wskaźników, niezbędnych do oceny ryzyka,

• OCENA - to podejmowanie decyzji o tym czy ryzyko jest:

• akceptowalne,

• akceptowalne po redukcji,

• nieakceptowane

• METODY OCENY RYZYKA

• jakościowe

• ilościowe

• METODY jakościowe to:

• metody matrycowe,

• metody wskaźnikowe,

• grafy ryzyka

• METODY ilościowe stosuje się do czynników mierzalnych. Zmierzoną wartość parametru ryzyka porównujemy z dopuszczalną (PN-N- 18002:2000)

• METODA matrycowa - to MPHA (z ang. Preliminary Hazard Analysis)

R=S ∙ P

• S, P - szacuje się na sześciu poziomach (wg tabel)

• poziomy 1-5 dotyczą zakładu pracy,

• poziom 6 - dotyczy otoczenia zakładu (szerszy zasięg).

• METODA wskaźnikowa - to metoda Pięciu Kroków (z ang. Five Steps, lub Five Steps to risk assessment)

R= S ∙ P ∙ F ∙ L

• dodatkowo uwzględnia się: częstotliwość narażenia (ekspozycja) oraz liczbę osób narażonych.

• METODA Graf Ryzyka

P3 P2 P1

S1

O2

S2

START

S3 T1

T2

S4

Rys. 3.1. Graf Ryzyka.

T - czas ekspozycji

O - możliwość zastosowania osłony (dane z tabel)

9

-

-

1

O1

-

1

2

T1

1

2

3

O1

T2

2

1

3

O2

3

1

4

4

2

5

3

5

6

3

5

7

---