Materiał pomocniczy e-lekcja

Postęp społeczny i naukowo-techniczny sprawia, że solidne wykształcenie ogólne i oparte

na nim gruntowne wykształcenie zawodowe stało się nie tylko pierwszoplanową potrzebą

społeczną, ale i potrzebą jednostki - jako norma jej uczestnictwa w życiu społeczno-

kulturalnym kraju czy w pracy zawodowej, tudzież jako fundament wszelkiego dalszego

kształcenia, które stopniowo staje się kształceniem ustawicznym, kształceniem przez całe

życie. Potrzeby te wynikają również z procesu demokratyzacji życia społecznego. Proces

demokratyzacji, stawiający jednostki i grupy ludzi wobec nowych zadań społecznych,

wymaga coraz solidniejszego przygotowania do tych zadań, zwłaszcza odpowiedniego

przygotowania społeczno-ekonomiczno-prawnego i zawodowego, a także ukształtowania

postaw obyczajowo-moralnych, odpowiadających warunkom współżycia w społeczeństwie.

Przygotowanie to staje się jednak wtedy szczególnie efektywne, gdy już w czasie pobytu

w szkole młodzież zaczyna wiązać swe osobiste kariery i losy z losami i rozwojem własnego

kraju, gdy stopniowo w miarę dojrzewania umysłowego i społeczno-politycznego zaczyna być

współodpowiedzialna za prawidłowe funkcjonowanie szkoły, to jest tej cząstki

ogólnonarodowej rzeczywistości, która została przez społeczeństwo przekazana pod jej

opiekę. Tylko w tej atmosferze można rozwijać prawdziwe wychowanie patriotyczne, które

się bierze nie z wyciągania ręki po wszystko, lecz ze współodpowiedzialności za wspólne

dobro.

Spośród wielu rodzajów kształcenia wyróżnić należy dwa podstawowe:

ogólne – zapewnienie wszystkim uczącym się (odpowiednio do ich możliwości)

optymalnego rozwoju intelektualnego;

zawodowe – wyposażenie uczących się w wiedzę i umiejętności zawodowe

podstawowe,

dotyczące

całej

grupy

zawodów

pokrewnych,

oraz

specjalistyczne, niezbędne w przyszłości do wykonywania konkretnego zawodu,

a także rozwijanie u uczniów zainteresowań związanych z danym zawodem i

wdrożenie ich do stałego podnoszenia kwalifikacji.

Wszelkie kształcenie (w tym ogólne i zawodowe) jest ukierunkowane na cele. Od

zrozumienia tych celów oraz umiejętności posługiwania się nimi zależy wartość pracy

nauczyciela – wykładowcy kursów szkoleniowych i uzyskane efekty.

Cele kształcenia odnoszą się do uczniów (wychowanków), słuchaczy, uczestników

szkolenia i opisują zmianę, jaką chcemy w nich uzyskać. Ponieważ punkt wyjścia tej zmiany

jest różny w odniesieniu do każdego ucznia, zwykliśmy - upraszczając - ograniczać się do

scharakteryzowania stanu końcowego.

Cele kształcenia określamy jako zamierzone właściwości uczniów, wymieniając główne

rodzaje opanowanych wiadomości i umiejętności, uformowanych działań i postaw. To, że

cele kształcenia odnoszą się bezpośrednio do uczestników procesu kształcenia, wymaga

podkreślenia, nie mówi się o osiągnięciu celu, gdy uczniowie nie uzyskali przewidzianych

wyników lub, gdy nie wiemy czy je uzyskali(stąd niezwykle istotne jest późniejsze badanie

efektywności i jakości przeprowadzonych działań).

Cele kształcenia są formułowane w rozmaity sposób. Ze względu na sposób formułowania

wyróżniamy dwa rodzaje celów: ogólne i operacyjne.

Cele ogólne wskazują kierunki dążeń. Na przykład jeden z celów ogólnych szkolenia

okresowego pracowników służb BHP mógłby brzmieć: „Kształtowanie indywidualnych

zachowań bezpiecznych z punktu widzenia wykonywanej pracy”.

Takie formułowanie celów kształcenia ma wiele zalet:

1. Jest bogate znaczeniowo.

2.

Akcentuje ważne wartości społeczne.

3.

Jest perswazyjne.

4. Jest zwięzłe.

Lista wad ogólnego formułowania celów kształcenia jest równie długa:

1.

Wieloznaczność, nieokreśloność.

2.

Założenia idealizujące.

3.

Deklaratywność.

4. Niejasny adresat.

Obok celów ogólnych spotykamy w dokumentach oświatowych cele operacyjne — zwykle

węższe i bardziej sprecyzowane. Cele operacyjne stanowią opis wyników, które mają być

uzyskane. Opis ten powinien być na tyle dokładny, by umożliwić rozpoznanie, czy cel został

osiągnięty, a przynajmniej — określenie sposobu dokonania operacji sprawdzenia wyniku.

Na przykład jeden z celów operacyjnych kształcenia zawodowego studentów mógłby brzmieć

następująco:

„Umiejętność przygotowania stanowiska pracy do wykonywania pracy bezpiecznie z

punktu widzenia wymagań regulaminu pracy”.

Rozważmy zalety takiego formułowania celów kształcenia:

1. Jest — praktycznie biorąc — jednoznaczne.

2. Wskazuje sposób zademonstrowania, iż cel został osiągnięty.

3. Odnosi się wprost do uczestnika.

Oto niewątpliwe wady operacyjnego formułowania celów kształcenia:

I. Względne ubóstwo znaczenia.

2. Rozłączenie poznania i motywacji.

3. Poszatkowanie przedmiotu szkolenia.

4. Pracochłonność.

Rozłączenie poznania i motywacji a także odłączenie sprawności ruchowych — utrudnia

nam intuicyjne projektowanie i pojmowanie celów kształcenia. Przynosi wszakże istotne

korzyści. W każdej z tych dziedzin cele mogą być dalej klasyfikowane, a wyodrębnione

kategorie mogą być uporządkowane hierarchicznie. Hierarchiczną klasyfikację celów

będziemy nazywać taksonomią celów.

Taksonomia – (gr. taksis – układ, porządek, nomos – prawo) , względnie ścisły zespół

zasad jakiejś klasyfikacji i opis wyodrębnionych jej członów.

Taksonomia celów kształcenia – zespół zasad porządkujących cele dydaktyczne.

Najbardziej popularną taksonomię celów kształcenia opracował zespół amerykańskich

psychologów pod kierownictwem B.S. Blooma. Obejmuje ona trzy dziedziny: poznawczą,

emocjonalną i praktyczną, a w ich obrębie wiele szczegółowych celów. (W. Okoń, Nowy

słownik pedagogiczny, 1998)

Hierarchiczność taksonomii polega na tym, że wyższe kategorie mieszczą w sobie

kategorie niższe, a więc osiągnięcie celu wyższego mówi nam, że cel niższy został także

osiągnięty.

Zajmiemy się najpierw taksonomią celów dziedziny poznawczej, inaczej: taksonomią

celów nauczania. Najpopularniejszą w Polsce ramową taksonomią celów nauczania jest

taksonomia ABC:

Taksonomia celów nauczania

Poziom

Kategoria

Wiadomości

A. Zapamiętanie wiadomości

Wychowanek zapamiętuje pewne terminy, fakty, prawa i

teorie, zasady działania, wykazuje się elementarnym

poziomem ich zrozumienia, nie myli ich ze sobą i nie

zniekształca

B. Zrozumienie wiadomości

Wychowanek potrafi własnymi słowami opisać, streścić

przyswojone wiadomości

Umiejętności

C. Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych

Umiejętność praktycznego posługiwania się wiadomościami

według podanych mu uprzednio wzorów

D. Stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych

Opanowanie

przez

wychowanka

umiejętności

formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy

nowych dla niego zjawisk, formułowania planu działania,

tworzenia oryginalnych przedmiotów, wartościowania

przedmiotów według pewnych kryteriów.

Źródło: pod red. K. Kruszewskiego, 1991, Sztuka nauczania. Czynności

nauczyciela, Warszawa 1991.

Taksonomia ABC jest ponadprzedmiotowa. Jej terminologia jest neutralna, nie związana

z żadną grupą przedmiotów szkolnych. Pozwala to na szerokie wykorzystanie taksonomii, ale

nie zapewnia dostatecznej precyzji klasyfikowania celów poszczególnych przedmiotów

nauczania i zagadnień poruszanych podczas szkolenia. Dlatego pojawiły się liczne taksonomie

przedmiotowe, bardziej rozwinięte i dostosowane do danego materiału.

Do jakiej kategorii taksonomii ramowej ABC należy przyporządkować poprzednio przyto-

czony cel ogólny szkolenia okresowego pracowników służb BHP „Kształtowanie

indywidualnych zachowań bezpiecznych z punktu widzenia wykonywanej pracy”?

Nie ma wątpliwości, że jest to dla typowego uczestnika „stosowanie wiadomości w

sytuacjach problemowych”, a więc kategoria D celu nauczania. Natomiast dla

doświadczonego pracownika, który jak zwykło się mówić „nie z jednego pieca chleb jadł”

można wskazać na kategorię C.

Dziedziny motywacyjnej. Tradycje hierarchicznego klasyfikowania celów są tu wyraźnie

mniejsze. W Polsce zaproponowano dotychczas tylko jedną taksonomię celów tej dziedziny:

Taksonomia celów wychowania

Poziom

Kategoria

Działania

A. Uczestnictwo w działaniu

Wychowanek ani nie unika danego rodzaju działania, ani też go nie

podejmuje z własnej woli, natomiast chętnie dostosowuje się do

sytuacji – nie przejawia inicjatywy

B. Podejmowanie działania

Wychowanek nie tylko dostosowuje się do sytuacji, w jakiej się

znalazł, ale i organizuje ją w pewien sposób, samoistnie podejmuje

działanie

Postawy

C. Nastawienie na działanie

Wychowanek konsekwentnie wykonuje dane działania na skutek

trwałej potrzeby wewnętrznej, zachęca do nich innych

D. System działań

Wychowanek

realizuje

działania

wg.

określonego,

uporządkowanego

zbioru

zasad

postępowania,

z

którym

identyfikuje się, nie zawodzi nawet w trudnych sytuacjach, działa w

swoim stylu

Źródło: pod red. K. Kruszewskiego, 1991, Sztuka nauczania. Czynności

nauczyciela, Warszawa 1991.

Posługiwanie się taksonomią celów wychowania nie jest łatwe, mimo iż ujmuje ona

głównie działania wychowanka, które są w zasadzie obserwowalne, a dopiero wtórnie —

nieobserwowalne uczucia.

Spróbujemy teraz określić cele motywacyjne studenta uczącego się rozróżniania celów

kształcenia. Cel: „Wdrożenie do analizowania celów kształcenia z wykorzystaniem

taksonomii celów” — mieści się w kategorii A taksonomii celów wychowania. Student

uzyskuje takie wdrożenie przez poprawne i chętne wykonywanie przewidzianych ćwiczeń.

Nie zakłada się tu żadnej szczególnej inicjatywy z jego strony.

Wyższą kategorię motywacji reprezentuje cel: „Zainteresowanie publikacjami na temat

celów kształcenia w przedmiocie specjalizacji”, zakładający samorzutne podejmowanie

działania. Nie można osiągnąć tego celu bez własnej inicjatywy w poszukiwaniu

i komentowaniu lektur na temat celów kształcenia w odpowiednim przedmiocie. Jest to,

więc kategoria B. Wspiera się na osiągnięciach niższej kategorii, wdrożeniu do analiz

i studiowaniu publikacji.

Cele ogólne kształcenia i cele operacyjne nie stanowią światów odrębnych. Granica

między nimi jest płynna, a nadto musi być często przekraczana. Bywa, że pragniemy określić i

poddać ocenie społecznej cele ogólne, jakie reprezentuje jakiś szczegółowy program

nauczania, a więc uogólniamy jego cele. Znacznie częściej jednak zamieniamy cel ogólny na -

w zamierzeniu równoważny - zbiór celów operacyjnych, czyli dokonujemy operacjonalizacji

celu.

Operacjonalizacja celów kształcenia jest zabiegiem niezbędnym. Cele ogólne są

formułowane po to, aby wytyczyć kierunek pracy szkoły. Występują w manifestach

politycznych, uchwałach, statutach, planach państwowych i lokalnych, a także w programach

nauczania i planach dydaktyczno-wychowawczych poszczególnych placówek oświatowych.

Aby ich realizacja nie zawisła w próżni, trzeba je sprecyzować, uszczegółowić

i skonkretyzować. Te właśnie procesy składają się na operacjonalizację celów.

Operacjonalizacja celów kształcenia jest trudna. Wymaga dobrej znajomości

zewnętrznych i wewnętrznych warunków kształcenia. Potrzebna jest zarówno precyzja

językowa, jak i wyobraźnia. Nade wszystko jednak brak nauczycielom przygotowania do

takich działań i wyćwiczenia w ich wykonywaniu i ocenie.

Procedura operacjonalizacji celów kształcenia, którą przedstawia tablica 3, może pomóc

nauczycielowi w tym procesie i zwiększyć samokontrolę.

Tabl. 3.

Operacjonalizacja celów kształcenia

Etapy

Techniki pomocnicze

1. Zapisanie celu w postaci ogólnej

2. Intuicyjny obraz ucznia osiągającego cel

3. Luźne zapisy celów operacyjnych

4. Selekcja luźnych zapisów

5. Klasyfikacja luźnych zapisów

6. Sformułowanie celów operacyjnych

7. Sprawdzenie celów operacyjnych

8. Ewentualne powtórzenie etapów 2 — 7

A. Wyobrażenie populacji wzorcowej

B. Burza mózgów

C. Próba inscenizacji

D.

Wykorzystanie

taksonomii

celów

kształcenia

E. Próba komunikacji

F. Egzamin pomyślany (techniki A — F)

Źródło: pod red. K. Kruszewskiego, 1991, Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela,

Warszawa 1991.