38

www.elektro.info.pl

9/2002

iluminacja

architektury

monumentalnej

Klasztor OO. Paulinów

na Jasnej Górze w Czêstochowie

Iluminowanie to dzia³alnoœæ

oœwietleniowa funkcjonuj¹ca na

granicy sztuki i techniki œwietlnej.

Jej istot¹ jest wykorzystanie

œwiat³a do specyficznych celów –

realizacji subiektywnych koncepcji

estetycznych bazuj¹cych na

wra¿eniach wzrokowych. Istniej¹

pewne regu³y poprawnego projek-

tu iluminacyjnego, ale swoboda

kreowania indywidualnych wizji

oœwietleniowych projektanta

jest doœæ du¿a.

Z

wykle celem projektanta
oœwietlenia jest takie
oœwietlenie konkretnego

obiektu (lub grupy obiektów po-
wi¹zanych ze sob¹), aby jego

nocny wizerunek wywo³ywa³
jak najkorzystniejsze wra¿enie
estetyczne. Wa¿ne jest tak¿e,
aby projekt jednoczeœnie spe³-
nia³ wiele kryteriów œciœle
technicznych, co niekiedy jest
trudne do wykonania. Inne mu-
si byæ podejœcie koncepcyjne
do samotnie stoj¹cego budynku
w parku, inne do elewacji fron-
towej kamienicy bêd¹cej czêœ-
ci¹ zwartej architektury miejs-
kiej, a jeszcze inne do rozbudo-
wanych kompleksów (np. zam-
ki, pa³ace, klasztory).

Realizacjê praktyczn¹ pro-

jektu poprzedzaj¹ zazwyczaj
próby terenowe i ostateczny wy-
bór najw³aœciwszej metody ilu-
minacyjnej. Etap testów tereno-
wych znacznie siê komplikuje
w przypadku realizacji du¿ych
projektów. Alternatyw¹ dla du-
¿ych kompleksów architekto-
nicznych jest ewentualnoϾ wy-
korzystania komputerowych
programów wizualizacyjnych.
Metody te zyskuj¹ obecnie co-
raz szersz¹ popularnoœæ.

charakterystyka

obiektu

W zachodniej czêœci Czêsto-

chowy, na wapiennym wzgórzu
wznosi siê XIV-wieczny kom-
pleks zabudowañ sakralnych
i mieszkaniowych, nazywany
potocznie Jasn¹ Gór¹. Z racji
swojego po³o¿enia na wzgórzu
i strzelistej wie¿y, Sanktuarium
dominuje nad miastem i wi-
doczne jest z odleg³oœci kilku-
nastu kilometrów (fot. 1). W tej
chwili jest to zwarty kompleks
architektoniczny, otoczony
z trzech stron parkiem, a od
strony wschodniej placem o po-
wierzchni ponad 32 000 m

2

, na

którym odbywaj¹ siê uroczys-
toœci religijne.

Cech¹ charakterystyczn¹

Sanktuarium Jasnogórskiego
jest wieloϾ niepowtarzalnych
geometrycznie obiektów – od
dzwonnicy, przez o³tarz polowy
po zieleñ. Zasadniczym cz³o-
nem zespo³u klasztornego s¹
budowle sakralne, wokó³ któ-

mgr in¿. Henryk Wachta,

mgr in¿. Daniel Szopniews-

ki

39

9/2002

www.elektro.info.pl

rych stopniowo powstawa³y ko-
lejne elementy budowli, two-
rz¹c z czasem zlepek architek-
tury kilku epok. Ca³oœæ zabu-
dowañ otacza czworobok wyso-
kich wa³ów obronnych z cha-
rakterystycznymi bastionami
w naro¿ach. Jego dodatkowe
walory architektoniczne czyni¹
go znakomitym przyk³adem
architektury monumentalnej.
Czynnikiem wzmacniaj¹cym
argumentacjê przemawiaj¹c¹
za podjêciem prac projekto-
wych w odniesieniu do tego
obiektu, jest aktualny stan oœ-
wietlenia iluminacyjnego Sank-
tuarium (fot. 2).

Iluminacja jest fragmenta-

ryczna, bazuj¹ca na przestarza-
³ym energoch³onnym sprzê-
cie. Czêœæ zamontowanych
naœwietlaczy nie jest urucha-
miana. £atwo zauwa¿yæ, ¿e
fragmenty elewacji wschodniej
– widocznej na zdjêciu – by³y
iluminowane sukcesywnie.
Niestety takie dzia³anie prowa-
dzi zazwyczaj do du¿ych trud-
noœci we w³aœciwym dopaso-
waniu parametrów fotometrycz-
nych zestawu sprzêtowego do
istniej¹cej ju¿ instalacji ilumi-
nacyjnej. Istotnym wyzwaniem
jest du¿a rozpiêtoœæ wieku bu-
dowli i zwi¹zana z tym ró¿no-
rodnoœæ stylów architektonicz-
nych. Projektuj¹c iluminacjê,
nale¿y zaproponowaæ takie roz-
wi¹zania oœwietleniowe, które
tworzy³yby wra¿enie spójnoœci
iluminacyjnej ca³ego Sanktua-

rium. Zdecydowano siê wyko-
rzystaæ metodê mieszan¹ (za-
lewowo-punktow¹), z uwagi na
du¿y stopieñ zwartoœci archi-
tektonicznej obiektu. Dla kaplic
starano siê zaproponowaæ jed-
nolity sposób iluminowania
he³mów. Wszêdzie tam, gdzie
by³o to uzasadnione, starano
siê tworzyæ punktowe lub stre-
fowe akcenty œwietlne (np.
w odniesieniu do gzymsów)
o zbli¿onych poziomach lumi-
nancji.

Mimo przyjêcia znacznego

poziomu uproszczeñ detali,
³¹czny czas wykonania modelu
komputerowego kompleksu
(siatki przestrzennej Klasztoru
oraz fotorealistycznych tekstur),
na podstawie dokumentacji
technicznej i fotograficznej,
przekroczy³ dwa lata.

strefy

iluminacji

W analizie tak du¿ych zespo-

³ów architektonicznych, jak
Klasztor OO. Paulinów, bardzo
przydatne s¹ zdjêcia lotnicze,
które pomagaj¹ w ustaleniu
g³ównych kierunków obserwa-
cji obiektu.

Ca³oœæ Sanktuarium pod-

zielono wstêpnie na trzy grupy
obiektów. Pierwsza: elementy
architektury widoczne z du¿ej
odleg³oœci – jest to dzwonnica
góruj¹ca nad ca³ym Sanktua-
rium, druga: elementy o œred-

niej wzglêdnej wielkoœci anali-
zowanej powierzchni pozornej
widzianej z rozpatrywanego kie-
runku obserwacji, takie jak dach
Bazyliki oraz elewacje wschod-
nie Bazyliki i zabudowania
klasztorne, wreszcie trzecia: ele-
menty architektoniczne stosun-
kowo niskie, s³abo widoczne
z daleka (kaplice, a raczej ich
he³my, fragmenty œcian niskich
zabudowañ).

Wiêksza czêœæ obiektu oto-

czona jest parkiem, co skutku-
je eliminacj¹ z projektu elemen-
tów zabudowy usytuowanych
w tym rejonie ju¿ na etapie
opracowywania modelu prze-
strzennego, wzglêdnie wykona-
nia ich z bardzo du¿ym przybli-
¿eniem. Po bli¿szych obser-
wacjach okazuje siê, ¿e dla
czêœci wa³ów, zabudowañ
klasztornych, elewacji Bazyliki,
o³tarza polowego i kaplic, istot-

ne s¹ dwa g³ówne kierunki ob-
serwacji (fot. 3). Wyprowadzo-
ne one s¹ z kierunku wschod-
niego i z po³udniowo-wschod-
niego, z uwagi na przylegaj¹cy
do Klasztoru du¿y plac i ruchli-
wy ci¹g komunikacyjny.

Oddzielnym zagadnieniem

jest ustalenie kierunków obser-
wacji wie¿y (dzwonnicy). Jest
ona widoczna z odleg³oœci kil-
kunastu kilometrów ze wszyst-
kich kierunków. Istnieje zatem
koniecznoϾ iluminacji wszyst-
kich œcian wie¿y oraz he³mu.

Dla tak wydzielonych ele-

mentów Klasztoru konieczne
jest kolejne wyodrêbnienie pew-
nych autonomicznych stref, któ-
re winny byæ poddane szczegó-
³owej analizie pod k¹tem wy-
boru najw³aœciwszej propozycji
iluminacyjnej, ale równoczeœnie
takiej, która bêdzie harmonizo-
waæ z pozosta³ymi segmentami

Fot. 1 Widok ogólny Zespo³u Klasztornego (3)

Fot. 2 Obecny stan iluminacji Klasztoru Jasnogórskiego (Henryk Wachta)

Fot. 3 Komputerowy model klasztoru – widok ogólny

F

40

www.elektro.info.pl

9/2002

iluminowanej struktury archi-
tektonicznej.

iluminacja

wie¿y

(dzwonnicy)

Dolna, kamienna czêœæ wie-

¿y zosta³a praktycznie niezmie-
niona w swej formie. Cokó³ wy-
konano z granitu szwedzkiego,
arkady i podcienie wykonano
z bloków kamiennych. Œrodko-
w¹, oœmiok¹tn¹ kondygnacjê
ozdabiaj¹ kolumny, a dooko ³ a
ustawiono figury. Opracowuj¹c
iluminajcê, nale¿a³o uwzglêd-
niæ wymiary zewnêtrzne wie¿y
oraz jej wielostrefow¹ charakte-
rystykê architektoniczn¹. Gene-
ralnie wiêc wie¿ê mo¿na pod-
zieliæ na trzy czêœci, ró¿ni¹ce
siê w znacz¹cy sposób od sie-
bie (fot. 4).

Niska luminancja t³a przy

zak³adanym poziomie lumi-
nancji œciany wynosz¹cej ok.
16 cd/m

2

sprzyja dobrej widocz-

noœci wie¿y oraz eksponuje j¹
wœród pozosta³ych zabudowañ
klasztornych. Zaplanowano
u¿ycie metalohalogenowych
Ÿróde³ œwiat³a o du¿ej sku-
tecznoœci œwietlnej, iluminuj¹-
cych bry³ê coko³u z czterech
kierunków. Kru¿ganki wie¿y
w wykonanym modelu zosta³y
oœwietlone od œrodka sodowy-
mi Ÿród³ami œwiat³a, umiesz-
czonymi w oprawach o szero-
kim rozsyle strumienia œwietl-
nego. Œrodkowa, oœmiok¹tna
kondygnacja stanowi swoisty
³¹cznik miêdzy coko ³ e m
a he³mem wie¿y. Zapropono-
wano u¿ycie sodowych
naœwietlaczy akcentuj¹cych,
umiejscowionych bezpoœrednio
u podstawy ka¿dej z czterech

œcian bry³y oœmiok¹tnej i skie-
rowanych ku górze. W tym roz-
wi¹zaniu naro¿ne figury i ko-
lumny pozostan¹ w cieniu.

Ze wzglêdu na smuk³oœæ

he³mu, nale¿y ostro¿nie specy-
fikowaæ sprzêt oœwietleniowy
do tego rodzaju zadañ – optyka
naœwietlaczy musi cechowaæ
siê bardzo wysok¹ koncentracj¹
wi¹zki œwietlnej. Nieodpowied-
ni dobór sprzêtu mo¿e spowo-
dowaæ powstawanie smug
œwietlnych na niebosk³onie
w warunkach obni¿onej przej-
rzystoœci powietrza. Do intere-
suj¹cego wydobycia barwy pa-
tynowanego he³mu zaleca siê
stosowaæ Ÿród³a metalohalo-
genkowe.

bazylika

i kaplice

Pierwotna Bazylika trójnawo-

wa wybudowana zosta³a w sty-
lu gotyckim, ale obecna jest
monumentalnym dzie³em sztu-
ki barokowej, wybudowanym
z ceg³y i kamienia, o wyd³u¿o-
nym i wychylonym ku pó³nocy
korpusie. Do nawy bocznej, od
strony po³udniowej, przylegaj¹
trzy kaplice.

Z tego kierunku pe³n¹ wi-

docznoϾ elewacji Bazyliki
mocno ograniczaj¹ wa³y, spo-
wiednica i zieleñ. W praktyce
obserwator widzi jedynie frag-
ment œciany i zadaszenie kapli-

czek. Dobrze widoczny jest stro-
my dach Bazyliki z ozdobn¹
sygnaturk¹. Elewacja po³ud-
niowa w przyjêtej koncepcji
zosta³a oœwietlona kilkoma
œredniostrumieniowymi naœ-
wietlaczami o ciep³ej barwie,
skierowanymi w górê, w rejony
miêdzy przypory nawy bocznej.
Dobrze widoczne s¹ tak¿e oz-
dobne dachy kapliczek – oœ-
wietlone, ka¿da z dwu pó³noc-
nych naro¿ników, ch³odnym
œwiat³em Ÿróde³ metalohalo-
genowych naœwietlaczy œred-
niostrumieniowych (konsekwen-
tnie regu³a ta obejmuje wszys-
tkie elementy dachów Sanktua-
rium).

Do iluminacji dachu Bazyliki

u¿yto czterech naœwietlaczy,
rozmieszczonych symetrycznie.
S¹ to naœwietlacze o dwóch
wzajemnie prostopad³ych
p³aszczyznach symetrii. Zada-
nie uzyskania odpowiedniego
poziomu luminancji dachu,
szczególnie o ma³ej spadzistoœ-
ci, jest bardzo trudne do wyko-
nania. Sygnaturkê oœwietlono
trzema naœwietlaczami w¹skos-
trumieniowymi, z kierunków po-
³udniowo-zachodniego, po³ud-
niowo-wschodniego i pó³noc-
no-wschodniego. Jest to ele-
ment niezwykle dekoracyjny.
Zdecydowanie najlepszym roz-
wi¹zaniem jest prezentowanie
ornamentyki sygnaturki
w œwietle zalewowym (fot. 5).

Fot. 4 Propozycja iluminacji dzwonnicy

Fot. 5 Wizualizacja iluminacji po³udniowej elewacji Bazyliki

F

Fot. 6 Zastosowanie naœwietlaczy specjalnych do prezentacji projektorowej

42

www.elektro.info.pl

9/2002

Kolejnym iluminowanym ele-

mentem bry³y Bazyliki jest jej
œciana wschodnia, która jest
jednolit¹, p³ask¹ powierzch-
ni¹. Jedynie jej górna czêœæ oz-
dobiona jest licznymi gzymsami
i figurkami. Du¿a p³aszczyzna
elewacyjna o niskim stopniu
komplikacji geometrycznej zos-
tanie wykorzystana jako ekran
projekcyjny. Pomys³ mo¿e wy-
dawaæ siê nieco ekscentryczny,
niemniej mo¿na dziêki niemu
iluminowaæ zalewowo p³askie
œciany, wprowadzaj¹c na ich
powierzchniach dodatkowe ele-
menty informacyjne (fot. 6).
Dostêpny specjalistyczny sprzêt
pozwala na praktyczn¹ realiza-
cjê takich zadañ. Nowoczesne
projektory umo¿liwiaj¹ tworze-
nie dowolnych wzorów, a pakie-

ty komputerowe tak¿e pozwala-
j¹ na wizualizowanie takich
efektów.

o³tarz polowy

W zwi¹zku z rosn¹c¹ liczb¹

osób pielgrzymuj¹cych, po-
wsta³a koniecznoœæ odprawia-
nia nabo¿eñstw na placu przed
Sanktuarium. Wybudowany
zosta³ o³tarz polowy o nowo-
czesnej formie architektonicz-
nej, a tak¿e niedaleko od o³ta-
rza, powsta³y trybuny. Tworz¹c
koncepcjê iluminacji elewacji
wschodniej Sanktuarium, nale-
¿a³o uwzglêdniæ i te elementy
zabudowy. Filary noœne i krzy¿
o³tarza polowego umieszczony

na szczycie konstrukcji zosta³y
oœwietlone w¹skostrumienio-
wymi naœwietlaczami o barwie
ch³odnej. Dziêki temu oraz
dziêki nieco wiêkszej luminan-
cji elementów noœnych o³ta-
rza, kontrastuje on z ciep³¹
barw¹ iluminowanej œciany
projekcyjnej Bazyliki (fot. 7),
odcinaj¹c siê form¹ przestrzen-
n¹ od t³a.

Zadaszenie o³tarza polowe-

go zosta³o oœwietlone naœwiet-
laczem o ciep³ej barwie i sze-
rokostrumieniowej optyce for-
muj¹cej rozsy³ strumienia
œwietlnego Ÿród³a œwiat³a,
skierowanego do góry – podob-
nie rozœwietlono podest. Ca-
³oœci efektu dope³nia rozpra-
szaj¹ce „dzia³anie” œwiat³a,
ukazuj¹ce a¿urow¹ strukturê
konstrukcji o³tarza, dziêki do-
datkowym refleksom œwietlnym
na linach noœnych.

zabudowania

klasztorne

i o³tarzyk Mat-

ki Boskiej

W

pó³nocno-wschodniej

czêœci wzniesienia opasanego
wa³ami, usytuowany jest czwo-
robok pomieszczeñ klasztor-
nych – dziœ olbrzymi, trójkon-
dygnacyjny masyw zabudowañ
jest uzupe³niony siedmioma
cztero- i trzykondygnacyjnymi

basztami (fot. 8). Koncepcja
iluminacji zak³ada³a zastoso-
wanie nowoczesnego sprzêtu
oœwietleniowego w postaci linii
œwietlnych. Zosta³y one
umieszczone dooko³a ka¿dej
z trzech baszt, od strony
wschodniej na gzymsach ka¿dej
kondygnacji. Wykreowany zos-
ta³ dziêki temu ciekawy efekt
warstwowego oœwietlenia œcian
wie¿. Koñcowym elementem
iluminacji kompleksu klasztor-
nego jest oœwietlenie mocno
spadzistego dachu. Planowana
rozbudowa trybun umo¿liwi³a
w próbach symulacyjnych „in-
stalacjê” modeli naœwietlaczy
odpowiednio wysoko na kon-
strukcjach wsporczych.

Iluminacja œcian miêdzy

wie¿ami zosta³a zaproponowa-
na w postaci zalewowej, za po-
moc¹ kilku naœwietlaczy œred-
niostrumieniowych o ciep³ej
barwie, skierowanych do góry
i usytuowanych przy podstawie
elewacji. Dach zosta³ oœwietlo-
ny podobnie jak baszty – œwiat-
³em naœwietlaczy metalo-
halogenkowych o ch³odnej bar-
wie.

Na wschodniej œcianie go-

tyckiej kaplicy Matki Boskiej
znajduje siê bogato zdobiony
o³tarz. W 1904 o³tarz zosta³
poddany przebudowie przez do-
danie szerokich schodów, które
zosta³y ozdobione figurami
anio³ów. Prowadz¹ one na

Fot. 7 Iluminacja o³tarza polowego i wschodniej œciany Bazyliki

Fot. 8 Iluminacja czêœci zabudowy klasztornej

F

Fot. 9 Iluminacja zieleni wraz z pos¹giem na jednym z bastionów

44

www.elektro.info.pl

9/2002

doϾ obszerny balkon (fot. 6).
Jest to niezwykle wa¿ny ele-
ment Sanktuarium. Do jego ilu-
minacji zosta³a u¿yta grupa
œredniostrumieniowych naœ-
wietlaczy o ciep³ej barwie. Ko-
pia Cudownego obrazu zosta³a
wyeksponowana dziêki u¿yciu
dwóch projektorów, skierowa-
nych w dó³ i umiejscowionych
nad ram¹ wizerunku Matki Bos-
kiej. Do zaakcentowania figur
anio³ów u¿yto w¹skostrumie-
niowych naœwietlaczy o ch³od-
nej barwie. Na koniec nale¿a³o
doœwietliæ elewacje pod tara-
sem.

iluminacja

zieleni

Oddzieln¹ kwesti¹ jest ilumi-

nacja terenów zielonych. Jako
charakterystyczny przyk³ad
traktuje siê rejon bastionu po-
³udniowo-wschodniego poroœ-
niêtego drzewami i krzewa-
mi, z usytuowanym centralnie
pos¹giem Ojca Augustyna Kor-
deckiego. Ten fragment zieleni
jest obsadzony na planie okrê-
gu, a centrum to figura zakonni-
ka (fot. 9).

Zaproponowana iluminacja

zak³ada zachowanie koncen-
trycznej struktury przestrzennej
zieleni przez zdecydowane
zwrócenie uwagi na figurê. Zie-
leñ w zamyœle koncepcyjnym

ma stanowiæ t³o dla pos¹gu,
jednoczeœnie komponuj¹c siê
z pozosta³ymi elementami
Klasztoru. Za³o¿ono ilumino-
wanie pomnika mocniejszym,
ch³odnym œwiat³em. W dal-
szej kolejnoœci ni¿sze poziomy
luminancji przewidziano dla
krzewów. Naœwietlacze dla rea-
lizacji zak³adanego poziomu lu-
minancji zosta³y usytuowane
w pewnej odleg³oœci od krze-
wów, ze wzglêdu na ich bardzo
zwarte listowie i wynikaj¹cy
st¹d du¿y poziom luminancji.
Drzewa zosta³y podœwietlone
naœwietlaczami, które rozloko-
wano bezpoœrednio pod nimi na
pod³o¿u, na krawêdzi zasiêgu
korony.

inne elementy

kompleksu

Do wa¿nych elementów ze-

spo³u klasztornego zaliczone
zosta³y fragmenty wa³ów oraz
elementy bastionu pó³nocno-
wschodniego. Wa³y zaplanowa-
no iluminowaæ na ca³ej d³u-
goœci odcinka wschodniego me-
tod¹ zalewow¹. Rozœwietlenie
strefy wa³ów korzystnie wp³y-
wa na odbiór estetyczny ca³oœ-
ci iluminacji – wyeliminowane
zostaje wra¿enie „zawieszenia”
zabudowy nad ziemi¹. Do reali-
zacji praktycznej zaproponowa-
ne zosta³y naœwietlacze reali-

zuj¹ce nieco ni¿sze ni¿ na ele-
wacjach zabudowy poziomy lu-
minancji.

Na pó³nocno-wschodnim

bastionie znajduje siê pomnik
Papie¿a Jana Paw³a II. Jest on
dobrze widoczny z g³ównych
kierunków obserwacji – zdecy-
dowano siê go dodatkowo wy-
eksponowaæ za pomoc¹ dwóch
naœwietlaczy metalohalogeno-
wych.

wnioski

W ci¹gu toku prac koncep-

cyjnych nale¿a³o mieæ na uwa-
dze zabytkowy, a przede wszys-
tkim sakralny charakter kom-
pleksu klasztornego.

W zwi¹zku z tym, ograni-

czono wachlarz stosowanych
temperatur barwowych Ÿróde³
œwiat³a i zrezygnowano z wy-
korzystania filtrów barwnych.
Wprowadzona ró¿norodnoœæ
poziomowa luminancji na ilumi-
nowanych p³aszczyznach mia-
³a na celu dyskretne wskazanie
g³ównych akcentów architektu-
ry oraz wprowadzenie hierarchi-
zacji planów przestrzeni. Osta-
teczny rezultat stworzonej kon-
cepcji iluminacyjnej powinien
efektownie zaprezentowaæ noc-
ny wizerunek Sanktuarium
i sprzyjaæ wytworzeniu atmosfe-
ry skupienia (fot. 10). Wykona-
nie przestrzennego modelu ca-

³ego Zespo³u Klasztornego za-
jê³o ponad dwa lata pracy.

&

literatura

1. AGABEKOV – Katalog 2001.
2. Dokumentacja techniczna Zespo-

³u Klasztornego OO Paulinów na

Jasnej Górze w Czêstochowie.

3. http://www.jasnagora.pl/polski/
4. Jasna Góra – Czêstochowa. Wy-

dawnictwo Paulinianum, Czêsto-

chowa 1998.

5. Jasna Góra – Informator. Wydaw-

nictwo Paulinianum, Czêstochowa

1991.

6. Pabjañczyk W.: Systemy liniowe

w oœwietleniu iluminacyjnym,

Elektroinstalator 4/2001.

7. PROLIGHT – Katalog 2001.
8. Wie¿a Jasnej Góry. Wydawnictwo

Zakonu Paulinów, Czêstochowa

1997.

9. Ziemianek A.: Oœwietlenie i ilumi-

nacja terenów zielonych. Praca

dyplomowa magisterska. Politech-

nika Warszawska 2000.

Fot. 10 Wizualizacja ca³oœciowa propozycji iluminacji Sanktuarium Jasnogórskiego:a) widok z kierunku pó³nocno-wschodniego, b) widok z kierunku

po³udniowo-wschodniego

a)

b)

Program prac projektowych
i obliczeniowych wykonano
dziêki udostêpnieniu przez
W³adze Klasztoru OO. Pa-
ulinów w Czêstochowie
dokumentacji technicznej,
niezbêdnej do wykonania
komputerowego modelu
przestrzennego Sanktu-
arium Jasnogórskiego.