183

Nr 7–9

WIADOMOŚCI LEKARSKIE 2008, LXI, 7–9

Justyna Paprocka, Ewa Jamroz, Ewa Głuszkiewicz, Andrzej Klimczak*, Ewa Kluczewska**, Elżbieta Marszał

ZESPOŁY BÓLOWE KRĘGOSŁUPA U DZIECI

Z Kliniki Pediatrii i Neurologii Wieku Rozwojowego, z *Oddziału Neurochirurgii Kliniki Chirurgii Dziecięcej

oraz z **Zakładu Radiologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach

Bóle kręgosłupa i otaczających struktur ze względu na złożony patomechanizm stwarzają duże trudności diagnostyczne i terapeutyczne.

Są objawem dużej liczby procesów chorobowych, mogących w różnym stopniu przyczyniać się do bólowej manifestacji objawów. W 80–90%

przypadków przyczyna dolegliwości pozostaje nieznana, jedynie u 10–20% dorosłych pacjentów w czasie rocznej obserwacji udaje się ustalić

czynnik etiologiczny. W przeciwieństwie do dorosłych, u ponad 50% dzieci można ustalić podłoże zgłaszanych dolegliwości. Autorzy przed-

stawili czynniki etiologiczne i objawy kliniczne u 44 pacjentów hospitalizowanych w Klinice Pediatrii i Neurologii Wieku Rozwojowego

SUM w Katowicach w latach 2004–2007 z powodu zespołu bólowego kręgosłupa (ZBK). [Wiad Lek 2008; 61(7–9): 183–189]

Słowa kluczowe: zespół bólowy kręgosłupa (ZBK), dzieci.

Częstość występowania zespołów bólowych kręgo-

słupa (ZBK) nie została dokładnie określona. Wynika to

m.in. z braku dokładnej definicji zespołu, a w związku

z odmiennymi kryteriami rozpoznania dane z badań

epidemiologicznych są różne [1,2]. Ponadto zmienny,

przebiegający z okresami remisji i zaostrzeń charakter

dolegliwości stwarza trudności z klasyfikacją bólu jako

stanu ostrego lub przewlekłego [3]. Klasyfikację ZBK

można przeprowadzić w zależności od [4]: czasu trwa-

nia dolegliwości bólowych, miejsca ich powstawania,

lokalizacji bólu, patomechanizmu powstawania bodźców

bólowych, lokalizacji patologii powodującej dolegliwo-

ści oraz czynnika etiologicznego.

Zależnie od czasu trwania dolegliwości bólowych

wyróżnia się bóle ostre (trwające do 1 miesiąca) oraz

przewlekłe, utrzymujące się ponad 3 miesiące. Ból ostry

może mieć charakter miejscowy, wówczas odczuwany

jest w jednym lub w kilku segmentach kręgosłupa, lub

może być bólem udzielonym, z promieniowaniem do

odległych okolic (np. kończyny dolnej). Wyróżniono

3 rodzaje promieniowania bólu [4]: 1) ból rzutowany

– promieniujący lub odczuwany w innym miejscu niż

źródło powstania, jest to ból głęboki i rozlany; 2) ból

korzeniowy – neurogenny, powstający w wyniku po-

drażnienia zakończeń nerwów unerwiających korzenie,

zwoje i nerwy rdzeniowe; czynnikiem drażniącym może

być ucisk, stan zapalny lub niedokrwienie tych struktur;

ból ma charakter przeszywający; 3) radikulopatia – ból

neuropatyczny z towarzyszącymi zaburzeniami czucia

lub osłabieniem siły mięśniowej, powstaje w ogniskach

uszkodzenia nerwu; może występować łącznie z bólem

miejscowym, rzutowanym lub korzeniowym. W pato-

mechanizmie ostrego bólu kręgosłupa rolę odgrywają

złożone mechanizmy, m.in. drażnienia: mechanicznego,

chemicznego nocyceptorów oraz korzeni i nerwów rdze-

niowych, a także stawów i więzadeł kręgosłupa.

Do najczęstszych przyczyn objawowych zespołów

bólowych należą [1,2,5,6,7]:

– miejscowe – patologia struktur kręgosłupa: zmiany

degeneracyjne, procesy zapalne o podłożu infekcyj-

nym i immunologicznym, wady rozwojowe kręgosłu-

pa i rdzenia kręgowego, zmiany naczyniopochodne

– zakrzepica naczyń rdzenia, nowotwory pierwotne

i przerzutowe, urazy oraz ich następstwa,

– w przebiegu chorób narządów sąsiadujących (układu

oddechowego, krążenia, pokarmowego, moczowo-

-płciowego, chłonnego, krwiotwórczego),

– w zaburzeniach metabolicznych, m.in. dna, osteopo-

roza, osteomalacja, choroba Pageta,

– początkowe stadium ostrego poprzecznego zapalenia

rdzenia i zespołu Guillaina i Barrégo,

– bóle mięśniowe,

– zaburzenia psychogenne.

Według danych literaturowych, zespół bólowy

dolnego odcinka kręgosłupa (low back pain – LBP)

występuje u 70–80% osób do 20 roku życia [1,8,9]. Czę-

stość jego występowania wzrasta z wiekiem i częściej

dotyczy płci żeńskiej. Dla większości dzieci LBP jest

niespecyficznym i samoograniczającym się procesem.

U 75% pacjentów dolegliwości bólowe ustępują po

4 tygodniach, u 15% trwają do 3 miesięcy, u pozostałych

10% przechodzą w ból przewlekły [8,9]. Rokowanie

we wtórnych zespołach bólowych jest uzależnione od

choroby podstawowej.

MATERIAŁ I METODY

W latach 2004–2007 u 44 pacjentów hospitalizowa-

nych w Klinice Pediatrii i Neurologii Wieku Rozwojo-

wego SUM w Katowicach rozpoznano ZBK. Materiał

badawczy stanowiła retrospektywna analiza historii

chorób pacjentów oraz prospektywna ocena dzieci ho-

spitalizowanych z powodu ZBK. Wiek dzieci wahał się

w granicach 2–18 lat (średnia wieku 13 lat), przeważała

płeć żeńska (n = 24, tj. 55,6%). Większość pacjentów

(72,8%) była w wieku 11–18 lat. Rozkład wieku i płci

184

Nr 7–9

J. Paprocka i wsp.

ilustruje rycina 1. U 66% pacjentów dolegliwości bólowe

miały charakter ostry, u większości (61,4%) obejmo-

wały odcinek lędźwiowo-krzyżowy. Bóle kręgosłupa

zlokalizowane w odcinku szyjnym zgłaszało 9 dzieci

(20,4%), w odcinku piersiowym 8 pacjentów (18,2%).

Zgodnie ze standardami postępowania, u wszystkich

pacjentów wykonano badania laboratoryjne, mające na

celu wykluczenie procesu zapalnego, badania immu-

nologiczne, oznaczono miano przeciwciał przeciwko

Borrelia burgdorferi, w pojedynczych, uzasadnionych

przypadkach przeprowadzono diagnostykę w kierunku

chorób odzwierzęcych czy badanie ogólne płynu mózgo-

wo-rdzeniowego. Diagnostykę uzupełniono o rezonans

magnetyczny (magnetic resonance – MR), elektrony-

stagmografię i elektromiografię (EMG), ultrasonografię

jamy brzusznej oraz ocenę psychologiczną (ewentualna

somatyzacja zgłaszanych dolegliwości).

WYNIKI

Badania neuroobrazowe ujawniły występujące

z równą częstością (18,2%) procesy ekspansywne kanału

kręgowego, przepuklinę jądra miażdżystego, zmiany po-

urazowe, rzadziej (6,8%) wadę rozwojową czy procesy

Czynnik etiologiczny

Liczba pacjentów (%)

Guz kanału kręgowego

8 (18,2%)

Przepuklina jądra miażdżystego:

odcinka L-S

odcinka C

8 (18,2%)

6 (13,6%)

2 (4,6%)

Pourazowy zespół bólowy:

odcinka L-S

odcinka C

złamania kompresyjne kręgów L2-L4

8 (18,2%)

4 (9,0%)

3 (6,9%)

1 (2,3%)

Wada rozwojowa:

jamistość rdzenia

złożona wada rozwojowa – zaburzenia indukcji grzbietowej

zakotwiczenie rdzenia kręgowego

3 (6,9%)

1 (2,3%)

1 (2,3%)

1 (2,3%)

Proces zapalny:

ropień wewnątrzkanałowy L3-S2

poprzeczne zapalenie rdzenia kręgowego

zapalenie krążka międzykręgowego L3-L4

3 (6,9%)

1 (2,3%)

1 (2,3%)

1 (2,3%)

Inne przyczyny:

1. Choroby układowe

– ZZSK

– osteoporoza

– łuszczyca

2. Przyczyny psychogenne

3. Torbiel jajnika

4. Borelioza

5. Zakażenie dróg moczowych

14 (31,8%)

5 (11,5%)

2 (4,6%)

2 (4,6%)

1 (2,3%)

4 (9,0%)

3 (6,9%)

1 (2,3%)

1 (2,3%)

Tabela I. Etiologia zespołu bólowego kręgosłupa

ZZSK – zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa.

Ryc. 1. Rozkład wieku i płci w grupie pacjentów z zespołem bólowym kręgosłupa.

185

Nr 7–9

Zespół bólowy kręgosłupa

zapalne (tab. I, ryc. 2). U 14 dzieci (31,8%) przyczyną

dolegliwości bólowych były inne czynniki, do których

należą choroby zapalne tkanki łącznej, zaburzenia emo-

cjonalne, torbiel jajnika, zakażenie dróg moczowych.

W tabeli II i na rycinie 3 przedstawiono najczęściej,

poza zespołem bólowym, obserwowane odchylenia

w badaniu przedmiotowym i neurologicznym zależnie

od lokalizacji patologii.

Czas od wystąpienia dolegliwości bólowych do po-

stawienia rozpoznania w przypadku ostrego charakteru

dolegliwości wynosił średnio 8 dni (4–14 dni). Diagno-

styka przewlekłego ZBK trwała około 11 miesięcy. Tak

długi czas uwarunkowany był przedłużającą się obserwacją

i leczeniem w warunkach ambulatoryjnych. W opisywa-

nej grupie pacjentów u 36 dzieci zastosowano leczenie

zachowawcze (leczenie farmakologiczne, fizykoterapia,

kinezyterapia). Ośmiu pacjentów z procesem ekspansyw-

nym kanału kręgowego poddano leczeniu operacyjnemu.

Leczenie farmakologiczne obejmowało zastosowanie

nieopioidowych leków przeciwbólowych, leków mio-

relaksacyjnych oraz zabiegów fizykoterapeutycznych.

Prezentujemy opis 2 dzieci z ZBK, u których na

podstawie badań dodatkowych potwierdzono organiczną

przyczynę dolegliwości.

Pacjentka 1

Dziewczynka 2-letnia z nieobciążonym wywiadem

rodzinnym i ciążowo-porodowym przyjęta w celu

diagnostyki zespołu bólowego odcinka lędźwiowo-

-krzyżowego kręgosłupa. Od urodzenia obserwowano

asymetrię długości kończyn dolnych z płasko-kośla-

wym ustawieniem stopy prawej, od 2 tygodnia życia

rozpoczęto rehabilitację. Kamienie milowe rozwoju

psychoruchowego dziecko osiągało o czasie.

Tabela II. Objawy kliniczne w zespole bólowym kręgosłupa zależnie od lokalizacji

Lokalizacja dolegliwości

Objawy

Liczba

pacjentów (%)

Odcinek szyjny
n = 9 (20,4%)

ograniczenie ruchomości czynnej i biernej
wzmożone napięcie mięśni obręczy barkowej
wyrównanie lordozy szyjnej
niedowład kończyny górnej
odcinkowe zaburzenia czucia
osłabienie odruchów ścięgnisto-okostnowych

9 (20,4%)
8 (18,2%)

4 (9,1%)
4 (9,1%)
2 (4,5%)
2 (4,5%)

Odcinek piersiowy
n = 9 (20,4%)

niedowład kończyn dolnych
bolesność palpacyjna wyrostków kolczystych
skolioza

6 (13,6%)

4 (9,1%)
2 (4,5%)

Odcinek lędźwiowo-
-krzyżowy
n = 26 (59,2%)

wzmożone napięcie mięśni przykręgosłupowych
dodatni objaw Lasequ’a
zaburzenia chodu
odcinkowe zaburzenia czucia
osłabienie odruchów ścięgnisto-okostnowych
obniżona siła mięśniowa w kończynach dolnych
zaniki mięśniowe
zaburzenia funkcji zwieraczy
wady postawy: hiperlordoza, skolioza, asymetria
długości kończyn dolnych
zatoka skórna okolicy L-S

19 (43,2%)
14 (31,8%)

9 (20,4%)
9 (20,4%)
6 (13,6%)
5 (11,4%)

2 (4,5%)
2 (4,5%)

6 (13,6%)

1 (2,3%)

Ryc. 2. Czynniki etiologiczne zespołów bólowych kręgosłupa.

Ryc. 3. Lokalizacja dolegliwości bólowych.

186

Nr 7–9

W badaniu fizykalnym (2 rok życia) stwierdzono po-

jedynczą plamę café au lait (około 4 cm) na powierzchni

grzbietowej lewej dłoni, asymetrię długości kończyn

dolnych (lewa dłuższa o około 2 cm), przykurcz prawego

stawu skokowego. W badaniu neurologicznym ujawnio-

no osłabienie siły mięśniowej w prawej kończynie dolnej,

asymetrię odruchów kolanowych i skokowych (L > P),

zaniki mięśniowe w obrębie prawego pośladka.

W MR odcinka lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa

uwidoczniono szereg wad rozwojowych – diastemato-

mielię na poziomie L2-S1 z częściowym zakotwiczeniem

rdzenia i wytworzeniem jamy syringomielicznej, niepra-

widłowości kręgów lędźwiowo-krzyżowych od poziomu

L3 w postaci niespojeń łuków i zaburzeń kształtu (ryc. 4,

6). Ponadto stwierdzono wadę nerek pod postacią nerki

podkowiastej (ryc. 5, 7). Przewodnictwo w nerwach ob-

wodowych i badanie EMG w obrębie prawej kończyny

dolnej były prawidłowe.

Pacjentka 2

Dziewczynka 3-letnia przyjęta na oddział neurochi-

rurgii z powodu niedowładu spastycznego kończyny

dolnej lewej oraz dolegliwości bólowych odcinka

krzyżowo-lędźwiowego kręgosłupa. Wywiad rodzinny

i ciążowo-porodowy nieobciążony. Dotychczasowy

rozwój psychoruchowy przebiegał prawidłowo.

Przy przyjęciu w badaniu przedmiotowym nie

stwierdzono istotnych odchyleń od stanu prawidłowego.

W badaniu neurologicznym – niedowład spastyczny

lewej kończyny dolnej. W badaniach obrazowych

uwidoczniono cechy zakotwiczenia rdzenia kręgowego

poprzez tłuszczak nici końcowej. Wykonano zabieg

neurochirurgiczny odbarczenia rdzenia kręgowego.

W przebiegu pooperacyjnym w 5 dobie wystąpił nie-

wielkiego stopnia płynotok, który ustąpił po założeniu

szwu wtórnego.

DYSKUSJA

Przeprowadzone w latach 2003–2004 badania wyka-

zały, iż około 50% ludzi cierpi na dolegliwości bólowe

kręgosłupa, w tym u 20% są one przyczyną czasowej nie-

zdolności do pracy. W Wielkiej Brytanii bóle kręgosłupa

aż u 26% dzieci są powodem absencji szkolnej [10].

U 40% populacji dzieci przynajmniej raz w życiu wystę-

puje ból kręgosłupa, u 13% ból ma charakter nawrotowy

[11]. Uważa się, że około 80% ludzi przynajmniej raz

w życiu odczuwa dolegliwości bólowe tej okolicy

[12]. Na okresowe bóle odcinka krzyżowo-lędźwio-

wego uskarża się około 10% dzieci w wieku szkolnym

[10,11].

Bóle kręgosłupa mogą być wywołane przez różne

czynniki, u 90% pacjentów ich przyczyną są uszko-

dzenie krążka międzykręgowego (dyskopatia), zmiany

zwyrodnieniowe krążka międzykręgowego (spondyloza)

Ryc. 4. Badanie w sekwencji SE/T2 w płaszczyźnie strzałkowej.

Wady rozwojowe trzonów kręgów lędźwiowych L4-L5 – brak

łuków i typowych wyrostków kolczystych oraz wada kości

krzyżowej. Wymiar strzałkowy kanału kręgowego znacznie

poszerzony.

Ryc. 5. Badanie w płaszczyźnie strzałkowej w sekwencji SE/T2

uwidacznia dużą, zrotowaną do przodu nerkę.

Ryc. 6. Badanie w sekwencji SE/T2 w płaszczyźnie strzałko-

wej. Wady rozwojowe kręgów lędźwiowych i kości krzyżowej.

Zakotwiczenie rdzenia kręgowego oraz jama syringomieliczna

w zakotwiczonym rdzeniu.

J. Paprocka i wsp.

187

Nr 7–9

i stawów międzywyrostkowych (spondyloartroza) [13].

U opisywanej grupy pacjentów przyczyna ta dominowała

w najstarszej grupie wiekowej.

Na podstawie badań prospektywnych prowadzonych

przez Kjaer i wsp. stwierdzono, iż objawy choroby

degeneracyjnej krążka międzykręgowego są obecne

u 1/3 badanej populacji dzieci w wieku 13 lat [14,15].

Nieprawidłowy sygnał w obrębie krążka oraz niere-

gularny kształt jądra miażdżystego występują u 3–6%

pacjentów z LBP [1,10]. U płci żeńskiej czynnikiem etio-

logicznym LBP znacznie częściej jest przepuklina jądra

miażdżystego czy spondylolisteza ze spondylolizą lub

bez spondylolizy. W prezentowanej grupie przepuklina

jądra miażdżystego wystąpiła u 18% pacjentów.

W przypadku ZBK, podobnie jak w uszkodzeniach

układu nerwowego o innym umiejscowieniu, dokładne

rozpoznanie zależy od znajomości anatomii i fizjologii.

Obserwowane objawy są związane z obszarem zaopa-

trzenia czuciowego i ruchowego włókien nerwowych,

na których przebiegu wystąpiło uszkodzenie. Główną

przyczyną uszkodzeń korzeni grzbietowych są guzy

zewnątrzrdzeniowe wewnątrzkanałowe. Choroby

kręgosłupa, którym towarzyszą uszkodzenia krążków

międzykręgowych, stanowią najczęstszą przyczynę

radikulopatii z lokalizacją zmian głównie w odcinkach

szyjnym i lędźwiowym kręgosłupa, sporadycznie

w odcinku piersiowym.

U dzieci dyskopatia ma najczęściej charakter jedno-

poziomowy, do większości protruzji dochodzi między

L4 a L5 lub między L5 a S1 [16]. Stosunek częstości

występowania zmian na tych odcinkach wynosi 2:3.

Uwypuklone jądro miażdżyste uciska nerw rdzeniowy

przebiegający przez otwór międzykręgowy jeden seg-

ment poniżej. Podobnie w badanej grupie, jedynie u 2

pacjentów obserwowano dwupoziomową dyskopatię

L4-L5 i L5-S1. W prezentowanej grupie większość pa-

cjentów z protruzją krążka międzykręgowego w wyniku

leczenia zachowawczego (farmakoterapia, fizykoterapia)

Ryc. 9. Badanie w sekwencji SE/T2 w płaszczyźnie strzałkowej.

Cechy zakotwiczenia rdzenia kręgowego.

Ryc. 7. Badanie w sekwencji SE/T2 w płaszczyźnie poprzecznej.

Widoczna jama syringomieliczna oraz wada rozwojowa nerek

– nerka podkowiasta.

Ryc. 8. Badanie w sekwencji SE/T1 w płaszczyźnie strzałkowej.

Uwidoczniono cechy zakotwiczenia rdzenia kręgowego.

wróciła całkowicie do zdrowia. Leczenie operacyjne

było konieczne w przypadku braku skuteczności leczenia

zachowawczego, w przypadku objawów ubytkowych

oraz w zespole ogona końskiego.

Dokładna częstość występowania bólów kręgosłupa

u dzieci nie jest dokładnie znana, wzrasta z wiekiem.

W opisywanej grupie pacjentów przeważały dzieci

w wieku 11–18 lat (72,8%). Dolegliwości bólowe krę-

gosłupa mogą pojawiać się szczególnie w okresie doj-

rzewania, w związku z dynamicznym wzrostem układu

kostnego i brakiem należytej równowagi hormonalnej

[17]. Potwierdzeniem tej hipotezy są prace opisujące

związek między pokwitaniowym skokiem wzrostu

Zespół bólowy kręgosłupa

188

Nr 7–9

a zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa, wzrostem

podatności na występowanie mikrourazów i następo-

wym ujawnieniem się dolegliwości bólowych [1,10,11].

W badaniach kanadyjskich również stwierdzono zna-

mienny związek między skokiem wzrostowym a poja-

wieniem się ZBK po upływie około roku. Wytłumacze-

niem tego może być fakt, iż skok wzrostowy występuje

w 3 i 4 stadium dojrzałości według Tannera, wcześniej

u dziewcząt [17]. Z drugiej strony, zachodzące w okre-

sie dojrzewania zmiany hormonalne mogą wpływać na

percepcję bólu.

Wady postawy, uznawane za potencjalny powód bólu

pleców, rzadko są przyczyną dolegliwości [2]. Stosun-

kowo częstą przyczyną bólów pleców u nastolatków

jest choroba Scheuermanna. Mimo iż patomechanizm

choroby nie został ustalony, uważa się, że jest ona

konsekwencją zaburzeń ukrwienia trzonów kręgów,

powodującą miejscową martwicę i następowe boczne

skrzywienie kręgosłupa. Dotyczy to najczęściej odcin-

ka piersiowego, ale może również obejmować odcinek

lędźwiowy.

Zespół bólowy dolnego odcinka kręgosłupa defi-

niowany jest jako ból zlokalizowany poniżej 12 żebra

i powyżej dolnych fałdów pośladkowych, z ewentualnie

towarzyszącym bólem kończyn dolnych [18]. Często

pojawia się po raz pierwszy w dzieciństwie lub w mło-

dości, później przeważnie u osób między 25 a 64 rokiem

życia [19]. Określenie czynnika etiologicznego LBP

napotyka duże trudności. W badaniach neuroobrazowych

w przypadku LBP najczęstszymi nieprawidłowościami

są zmiany zwyrodnieniowe i przepuklina krążka mię-

dzykręgowego [20,21].

Według raportów opracowanych przez Światową

Organizację Zdrowia, wystąpienie LBP jest uzależnione

od wieku, aktywności fizycznej, palenia papierosów,

nadwagi/otyłości, siły mięśniowej mięśni grzbietu

i brzucha [18,22,23,24]. Nie bez znaczenia są czynniki

natury psychogennej, szczególnie rozdrażnienie, depre-

sja, niestabilność emocjonalna, zaburzone odczuwanie

bólu oraz psychosocjalne aspekty zdrowia i warunków

nauki czy pracy. Badania epidemiologiczne wskazują, iż

dolegliwości bólowe kręgosłupa coraz częściej pojawiają

się u młodzieży, czemu sprzyja ograniczona aktywność

fizyczna lub przeciwnie – wyczynowe uprawianie sportu

nieakceptujące ograniczeń rozwojowych, przewaga sie-

dzącego trybu życia, wadliwa postawa ciała [25].

Większość badań poświęconych nawrotowym lub

przewlekłym dolegliwościom bólowym kręgosłupa

u dzieci ogranicza się do prób oceny stopnia nasilenia

dolegliwości bólowych i czasu ich trwania [26,27].

Jedno z niewielu badań Roth-Isigkeit i wsp. [28] oprócz

cech związanych z bólem (lokalizacja, intensywność,

częstość i czas trwania) oceniało wpływ przewlekłego

bólu na aktywność życiową i codzienne funkcjonowanie

pacjentów w wieku szkolnym. Bóle kręgosłupa (30,2%)

ze względu na częstość występowania zajmowały

4 miejsce po bólach głowy (60,5%), brzucha (43,3%)

i kończyn (33,6%) [28]; 8,9% badanych uznało doleg-

liwości bólowe kręgosłupa za najbardziej dokuczliwe.

Grupa pacjentów szukająca pomocy lekarskiej była

największa w przypadku ZBK, wynosiła 56,7%.

Stosunkowo nieliczne opracowania w języku pol-

skim poruszają tematykę bólów spondylogennych

w wieku rozwojowym. Rostropowicz-Denisiewicz

i wsp. [29] podjęli próbę oceny dolegliwości ze strony

układu ruchu u uczniów warszawskich szkół ponad-

podstawowych. Badania wykazały, że u młodzieży

dominowały zmiany niezapalne kręgosłupa (n = 20),

u 4 osób zmiany radiologiczne sugerowały zapalenie

stawów krzyżowo-biodrowych, u 1 dziewczynki zapa-

lenie stawu kolanowego [29]. Z tego wynika, iż u 14%

badanych rozpoznano wczesny okres choroby reuma-

tycznej. Celem pracy Romickiej i wsp. [30] była ocena

częstości występowania bólów spondylogennych u 3386

dzieci w wieku 6–15 lat, na próbie losowej z populacji

dzieci ze szkół ponadpodstawowych z użyciem kwe-

stionariusza uwzględniającego kryteria diagnostyczne

młodzieńczej spondyloartropatii (MSA). Częstość bólów

spondylogennych oceniono na 10,14%; dotyczyły one

głównie odcinka piersiowego kręgosłupa, dominowały

w przedziale wiekowym 12–15 lat [30].

Należy również pamiętać o psychogennych przyczy-

nach dolegliwości bólowych kręgosłupa (w prezetowa-

nym badaniu u 9% pacjentów). Wyraźna somatyzacja

zgłaszanych dolegliwości ujawniła problemy rodzinne

i szkolne wymagające dalszej opieki psychologicznej.

Piśmiennictwo

[1] Duncan R, Campbell-Hewson G. Back pain in children: dig a bit deeper. Eur J Emerg Med 2005; 12: 317–319. [2] Jones GT, Macfarlane GJ. Epidemiology

of low back pain in children and adolescents. Arch Dis Child 2005; 90: 312–316. [3] Burton AK, Clarke RD, McClune TD, Tillotson KM. The natural history of

low back pain in adolescents. Spine 1996; 21: 2323–2328. [4] Sołowiej E, Sobaniec W. Bóle krzyża u pacjentów wieku rozwojowego – standardy postępowania.

Stand Med Lek Pediatr 2003; 5: 1354–1358. [5] Garg S, Dormans JP. Tumors and tumor-like conditions of the spine in children. J Am Acad Orthop Surg 2005;

13: 372–381. [6] Loh JK, Lin CK, Hwang YF, Hwang SL, Kwan AL, Howng SL. Primary spinal tumors in children. J Clin Neurosci 2005; 12: 246–248. [7] Young JP,

Young PH. Degenerative disc disease in childhood and adolescence. Mo Med 2005; 102: 70–72. [8] Kone-Paut J. Back pain in children. Arch Pediatr 2006; 13:

761–763. [9] Sales de Gauzy J, Accadbled F, Abid A, Knorr G. Back pain in children. Arch Pediatr 2006; 13: 766–769. [10] Skaggs DL, Early SD, D’Ambra P, Tolo VT,

Kay RM. Back pain and backpacks in school children. J Pediatr Orthop 2006; 26: 358–363.

[11] Petersen S, Brulin C, Bergström E. Recurrent pain symptoms in young schoolchildren are often multiple. Pain 2006; 121: 145–150. [12] Gunzburg R,

Balague R, Nordin M, Szpalski M, Duyck D, Bull D, Mélot C. Low back pain in a population of school children. Eur Spine J 1999; 8: 439–443. [13] Early SD,

Kay RM, Tolo VT. Childhood diskitis. J Am Acad Orthop Surg 2003; 11: 413–420. [14] Kjaer P, Leboeuf-Yde C, Sorensen JS, Bendix T. An epidemiological

J. Paprocka i wsp.

189

Nr 7–9

study of MRI and low back pain in 13-year-old children. Spine 2005; 30: 798–806. [15] Limon S, Valinsky LJ, Ben-Shalom Y. Children at risk: risk factors for

low back pain in the elementary school environment. Spine 2004; 29: 697–702. [16] Mustard CA, Kalcevich C, Frank JW, Boyle M. Childhood and early adult

predictors of risk of incident back pain: Ontario Child Health Study 2001 follow-up. Am J Epidemiol 2005; 162: 779–786. [17] Wedderkopp N, Andersen LB,

Froberg K, Leboeuf-Yde C. Back pain reporting in young girls appears to be puberty-related. BMC Musculoskelet Dis 2005; 6: 52–57. [18] Riddle LD. Clas-

sification and low back pain: a review of the literature and critical analysis of selected systems. Phys Ther 1998; 78: 708–737. [19] Leboeuf-Yde C, Kyvik KO.

At what age does low back pain become a common problem? A study of 29.424 individuals aged 12–41 years. Spine 1998; 23: 228–234. [20] Diard F. Imaging

of back pain in children. Arch Pediatr 2006; 13: 763–766.

[21] Faingold R, Saigal G, Azouz EM, Morales A, Albuquerque PA. Imaging of low back pain in children and adolescents. Semin Ultrasound CT MR 2004;

25: 490–505. [22] Jensen S. Back pain – clinical assessment. Aust Fam Physician 2004; 33: 393–401. [23] Wedderkopp N, Leboeuf-Yde C, Andersen LB, Fro-

berg K, Steen Hansen H. Back pain in children: no association with objectively measured level of physical activity. Spine 2003; 28: 2019–2024. [24] Burton AK,

Balagué F, Cardon G, Eriksen HR, Henrotin Y, Lahad A, Leclerc A, Müller G, van der Beek AJ; COST B13 Working Group on European Guidelines for Preven-

tion in Low Back Pain. How to prevent low back pain. Best Pract Res Clin Rheumatol 2005; 19: 541–555. [25] Lynch AM, Kashikar-Zuck S, Goldschneider KR,

Jones BA. Psychosocial risks for disability in children with chronic back pain. J Pain 2006; 7: 244–251. [26] Dobrogowski J, Wordliczka J. Medycyna bólu.

Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Warszawa 2005. [27] Feldman DS, Straight JJ, Badra MI, Mohaideen A, Madan SS. Evaluation of an algorithmic approach

to pediatric back pain. J Pediatr Orthop 2006; 26: 353–357. [28] Roth-Isigkeit A, Thyen U, Stöven H, Schwarzenberger J, Schmucker P. Pain among children

and adolescents: restriction in daily living and triggering factors. Pediatrics 2005; 115: 152–162. [29] Rostropowicz-Denisiewicz K, Romicka AM, Moskalewicz B.

Dolegliwości ze strony układu ruchu wśród młodzieży ze szkół ponadpodstawowych. Reumatologia 2002; 40: 246–249. [30] Romicka AM, Rostropowicz-

-Denisiewicz K, Moskalewicz B, Wojtyniak B. Bóle spondylogenne u dzieci. Med Wieku Rozw 2003; 7: 165–172.

Adres pierwszej autorki: Justyna Paprocka, Klinika Pediatrii i Neurologii Wieku Rozwojowego SUM, ul. Medyków 16, 40-752 Katowice, tel. [phone],

e-mail: [e-mail]

J. Paprocka, E. Jamroz, E. Głuszkiewicz, A. Klimczak, E. Kluczewska, E. Marszał

BACK PAIN IN CHILDREN

Summary

Back pain and pain of the surrounding structures leads to significant diagnostic and therapeutic difficulties which result from a complex

pathomechanism. They are the symptom of a large number of pathologic processes that may to a varying extent contribute to pain related

manifestation of symptoms. In 80–90% of cases the cause of the back pain remains unknown, only in 10–20% adult patients it is feasible to

establish the etiological factor during one year observation. Contrary to the situation in adults, in over 50% of children it is possible to identify

the cause of the reported ailments. The authors present etiological factors and clinical symptoms in 44 patients, hospitalized because of back

pain in Child Neurology Department of Medical University of Silesia in Katowice in the period between 2004 and 2007.

Key words: back pain, children.

Zespół bólowy kręgosłupa