34. Wyjaśnij jakie czynniki sprzyjają powstawaniu tendencji i ruchów
autonomicznych i separatystycznych w Europie Zachodniej.

Czynnik narodowy odgrywa dużą rolę w stosunkach międzynarodowych, choć ulega on zmianom. Ponownie nabrał znaczenia w stosunkach w Europie, gdzie renesans przeżywają ideologie nacjonalistyczne nadające pierwsze miejsce wartościom narodowym. Jedną z konsekwencji tego jest przeciwstawienie nacjonalizmowi państwowemu partykularyzmów regionalnych czy narodowych

Ideologie narodowe, z których najważniejszą jest nacjonalizm, powstały w XIX w., kiedy rozwinęły się dążenia separatystyczne narodów podkreślane przez ich odrębność, która miała usprawiedliwiać potrzebę posiadania własnego państwa. Od lat 60. XX w. obserwujemy odrodzenie tendencji separaty-stycznych w krajach Europy Zachodniej. Zagrażają one stabilności państw wielonarodowych, gdyż nie ograniczają się do żądań zagwarantowania i przestrzegania praw narodu, ale przyznania autonomii, a czasem nawet niepodległości.

Przyczyną konfliktów staje się także fakt niepokrywania się granic etnicznych z państwowymi. W Hiszpanii najbardziej radykalne żądania wysuwają Baskowie, ale także Katalonia – jeden z najbogatszych regionów kraju – dąży do decentralizacji; zaś w Galicji ruchy autonomiczne ogranicza tylko słaba pozycja gospodarcza. W Belgii antagonizmy między Flamandami a Walonami doprowadziły do przyjęcia struktury federalnej kraju, co jednak nie wyciszyło haseł separatystycznych Flamandów. W Wielkiej Brytanii (poza problemem Irlandii Północnej, gdzie mniejszość irlandzka nie zaakceptowała podziału wyspy w 1921 r. i walczy o przyłączenie sześciu hrabstw Ulsteru do Republiki Irlandii) dążenia secesjonistyczne pojawiły się także w Szkocji i w mniejszym zakresie w Walii. Podobnym tendencjom we Francji na Korsyce i w Bretanii towarzyszą działania terrorystyczne. Na tle różnic gospodarczych sformułowano hasła oderwania Padanii od Włoch.

Równolegle z tymi dążeniami realizują się procesy integracyjne na poziomie państw stymulujące silniejsze związki między narodami. Wymiana kulturowa i naukowa, zwiększenie powiązań gospodarczych, poczucie przynależności do większej grupy (sankcjonowane np. poprzez obywatelstwo Unii Europejskiej czy zniesienie kontroli granic w ruchu osobowym) odnoszą się bezpośrednio do jednostek. Integracja wymaga woli współpracy i wyciszenia antagonizmów, ale jednocześnie może stać się motorem nasilenia procesów odśrodkowych w państwie i być wykorzystywana przez separatystów jako alternatywa wobec dotychczasowych państw, gdyż zapewnia ewentualnym nowym podmiotom gotowy system bezpieczeństwa i współpracy.

Wraz z kształtowaniem się narodów czynnik etniczny stał się kolejną przyczyną zarówno integracji, jak i fragmentaryzacji państw. Współcześnie w Europie Zachodniej także występują obie tendencje. Mamy więc do czynienia z dążeniami do ujednolicenia, wskazywania wartości wspólnych, a równolegle – do podkreślania odrębności i własnej tożsamości w stosunkach zewnętrznych i wewnątrz państw wielonarodowych.

Grupy narodowe tworzą się nawiązując do tradycji, języka, religii i historii. Świadomość różnic i chęć ich utrzymania powodują wewnętrzną integrację w ramach poszczególnych grup oraz wyraźne określenie środowiska zewnętrznego. Naród dąży do uzyskania i następnie zachowania odrębności lub niepodległości, gdyż własna państwowość, w mniejszym stopniu autonomia, umożliwiają realizację własnych interesów. Dążenie do oddzielenia się, wyodrę-bnienia z jakiejś całości określamy mianem separatyzmu.

Na odmienność separatyzmów w Europie Zachodniej wpływają zarówno ich rodowód, jak i współczesne przejawy. Podstawą ich wyodrębnienia spośród innych ruchów narodowych są odmienne okoliczności ich powstania oraz funkcjonowania.

Michael Brown przedstawił cztery typy przyczyn konfliktów wewnętrznych. Wyróżnił czynniki:

1) strukturalne,

2) polityczne (m.in. ideologie narodowe, dyskryminujący charakter zwyczajów politycznych, strategie grup narodowych),

3) gospodarczo-społeczne (np. problemy gospodarcze, dyskryminujący system),

4) kulturowe (m.in. dyskryminacja kulturowa).Z pewnymi zastrzeżeniami podział ten można zastosować do badania przesłanek separatyzmów w państwach Europy Zachodniej.

Grupy narodowe wyrażające tendencje separatystyczne w Europie Zachodniej są terytorialnie zwarte. Naturalny charakter granic ułatwiał obronę i stanowił zaporę dla mieszania się ludności, stąd silne wśród narodów przywiązania do określonego terytorium. Poza tym wszystkie mniejszości, z wyjątkiem Basków, zamieszkują na obszarze jednego państwa. Wśród omawianych tendencji brak jest, w odróżnieniu od krajów Europy Środkowej i Wschodniej, grup mniejszościowych wywodzących się z narodu dominującego w państwie sąsiednim. Jedynie mniejszość irlandzka zamieszkująca sześć hrabstw Ulsteru (integralną część Wielkiej Brytanii) walczy o ich zjednoczenie z Republiką Irlandii.

Państwa Europy Zachodniej, w których występują ruchy opowiadające się za autonomią regionalną, tj. Francja, Wielka Brytania, Belgia i Hiszpania miały po II wojnie światowej strukturę unitarną. Centralne zarządzanie regionami okazało się jednak nieefektywne; zmianę polityki państwa spowodował także wzrost dążeń separatystycznych w latach 60. i 70. Federalizacja została prawnie usankcjonowana w Belgii, zaś Hiszpania pozostaje niepodzielna, ale jednocześnie uznaje prawo do autonomii narodów i regionów.

Elity polityczne spełniają różną rolę w procesie walki o samostanowienie. Niektóre ruchy zostały stworzone przez swego przywódcę, jak np. Bossiego pragnącego odłączenia Padanii od Włoch. Przywódcy formułują podstawy ideologiczne, cele, decydują o metodach działania. Rola liderów zależy od tego, czy naród jest podzielony czy zjednoczony pod silnym przywództwem. (Np. w ramach separatyzmu baskijskiego nie ma odpowiedniej współpracy tworzących go ugrupowań.)

Jedną z przyczyn występowania ruchów narodowych są problemy gospodarcze regionu. Zacofanie, recesja lub niższy od spodziewanego rozwój względem reszty kraju wywołują nastroje nacjonalistyczne. Tak było w Walii na skutek wzrostu bezrobocia; na Korsyce i w Bretanii w wyniku kryzysu rolnictwa

Dyskryminujący system gospodarczy stwarzający nierówne możliwości rozwoju oraz różnice w poziomie życia i dostępie do czynników produkcji stanowi kolejną przyczynę nastrojów separatystycznych. Paradoksalnie, rozwój gospodarczy może także pogłębić znaczenie tego czynnika, jeśli uzyskane korzyści nie będą w sposób równoprawny dystrybuowane. Wzbogacanie tylko określonych grup czy regionów prowadzi do zwiększenia podziałów i w konsekwencji nowych napięć.

Elementy kultury: zwyczaje, język, religia stanowią podstawę kształtowania i istnienia narodu, stąd jego silne reakcje na próby dyskryminacji kulturowej. Historyczne doświadczenia, nierówne możliwości edukacji, zakaz używania własnego języka, ograniczenie wolności religijnej zaowocowały wzmożonym działaniem na rzecz podkreślenia swojej kulturowej odrębności. Służą temu między innymi symbole narodowe i religijne, jak Montserrat w Katalonii czy kult św. Patryka w Irlandii. Tendencjom separatystycznym towarzyszy także podtrzymywanie tradycji narodowych i dbałość o rozwój języka. Na początku XIX wieku nastąpiło odrodzenie języka i literatury katalońskiej (La Renaixença) i celtyckiej (Celtic Renaissanse).

Historia wzajemnych stosunków między narodami zamieszkującymi jedno państwo odbija się także we wzajemnym postrzeganiu. Gloryfikacja własnej historii, kult bohaterów, wybielanie lub usprawiedliwianie wyrządzonych krzywd przy jednoczesnym oczernianiu innych mają służyć legitymizacji własnych dążeń autonomicznych lub z drugiej strony – usprawiedliwieniu dominacji. Marsze oranżystów w Irlandii Północnej są symbolem dominacji Anglików nad Irlandczykami wywołując w tych drugich nienawiść i hamują proces pokojowy.

Wymienione przyczyny separatyzmów występują wspólnie, choć w różnym nasileniu, tworząc indywidualny układ przesłanek dla każdego ruchu separatystycznego. Znaczenie poszczególnych czynników jest różne dla każdego z regionów i zależy od położenia geograficznego, sytuacji ekonomicznej, więzi z państwem zamieszkania i polityki prowadzonej przez to państwo w przeszłości i współcześnie.

35. Wyjaśnij przyczyny szczególnej roli czynnika narodowego w Europie Środkowo- Wschodniej i Południowo- Wschodniej.

Wpływ czynnika narodowego był tu znacznie większy i bardziej destrukcyjny niż w innych częściach Europy (permanentny brak stabilizacji polit., zmiany granic i ogromne prześladowania różnych nar.)

Destabilizacja może przynieść dobre i złe skutki- kryterium oceny: 1. jakie są przyczyny zmiany układu 2. jak się ona dokonuje, jakie towarzyszą koszty ludzkie 3. czy nowy układ daje szansę bardziej zgodnego współżycia nar., zmniejsza dyskryminację 4. czy tkwią w nim zarzewia nowych konfliktów i destabilizacji

Elementy niestabilności polit.- zmiana liczby państw od końca XIX w; częste zmiany granic (Rumunia- od tr. w San Stefano w 1878- 10x), powstawanie nowych państw i zmiany granic- z reguły w wyniku konfliktów zbrojnych, dyktatu lub ingerencji mocarstw, masowe migracje i masowe mordy dokonane na ludziach tylko ze względu na ich narodowość.

Przyczyny ww. biegu rzeczy w ESW:

1. Procesy narodotw. dokonywały się często w opozycji do społ. której proces narodotw. był bardziej zaawansowany i w opozycji do państw(a) w których się urzeczywistniały- nasilały się antagonizmy (np. tworzenie nar. estońskiego i łotew.- w opozycji do dominujących Niem. bałtyckich, litewskiego- w opozycji do Pl.) procesy narodotw. były zazwyczaj procesami dezintegracji a nie, jak u Francuzów, Niem. czy Wł.- integracji (nie „udał się” nar. czechosłowacki czy jugosł.)

2. Przed I w. św.- 18 narodów (w tym 4 wielkie: Rosjanie, Żydzi, Niem. i Turcy), po II w. św. do uważających się za narody dołączyli: Macedończycy, Muzułmanie bośniaccy, Gagauzowie, Austriacy…

3. Państwa nar. powstawały nie poprzez scalanie odrębnych państw (jak w EZ) lecz przez odrywanie się od istniejących p., często w opozycji do nich i identyfikujących się z nimi nar. (gł. na Bałkanach gdzie powstało dużo małych p.)

4. P. powstałe po I w. św. też nie były homogeniczne

5. Istnienie wielu obszarów zamieszkałych przez 2 lub więcej dużych społ. narod. (Bukowina: Ukr., Rumuni, Żydzi, Niem.), do tego doszły migracje- niektóre społ. przenosiły się na inne ter. (np. Kosowo- kolebka Serbów zamieszkała teraz gł. przez Albańczyków) reg. te nie były pomostami między nar. lecz ogniskami wrogości.

6. podziały społ. nakładające się na nar.- wielcy właściciele ziemscy byli zwykle innej nar. niż chłopi (np. Ukraina pocz. XX w- Polacy i Rosjanie to wielcy posiadacze, Ukr. to chłopi; w Zalitawii wielcy właśc. to Węgrzy a chłopi- Słowacy, Rumuni). Narodowość ludności miejskiej i wiejskiej- Litwini-10% w miastach, zdominowanych przez Żydów i Pl., w Galicji Wsch. przed I w. św. 94% Ukr. było chłopami. Wysoki odsetek kupców i rzemieślników w EWS stanowili Żydzi.

7. negatywnie na stos. między nar. wpływało zacofanie i kryzysy gosp. oraz trudności w modernizacji (to potęgowało konflikty klasowe i nar.)

8. zróżnicowanie nar. i społ. pokrywało się często z religijnym: prawosławie, katolicyzm rzymski, grecki, judaizm i protestantyzm. Na Bałkanach liczni byli mahometanie. Silna identyfikacja nar. z rel. (etnicyzacja religii). Skłonność do traktowania wyznawców innej rel. jako żyjących w błędzie, grzeszników (np. stosunek chrześcijan do Żydów). Odmienna organizacja religijna, kościołów- niekiedy uczestniczyły one w ruchach nar. (szkolnictwo w j. rum. w Zalitawii prowadził Kościół prawosł. i unicki, biskupi polscy w Galicji w ’13 r ¹ reformie prawa wyborczego która miała zmniejszyć dyskryminację Ukr.) Milczenie kościołów lub zdawkowa krytyka były uważane za akceptację pogromów (np. postawa KK wobec masowych zbrodni chorwackich w NPCh). Wpływ duchowieństwa na stos. między nar.- wielu duch. chrześcijańskich propagowało antysemityzm, w ustaszowskiej Chorw. wielu aktywnie uczestniczyło w zbrodniach przeciw Serbom.

4 9. ww. czynniki potęgowały ksenofobię nawet wobec większości sąsiadów, towarzyszyły jej negatywne stereotypy a w czasie wojen prowadziła do agresji fizycznej

4 10. podatny grunt dla ideologii nacjonal.- u Polaków już na pocz. XX w pojawiła się w postaci w pełni ukształtowanej, ale dopiero po I w. św. nacjonal. stał się poważną siłą polit. w p. ESW

4 11. dyskryminacja mn. w XX- leciu była niemal powszechna, wzmacniała tendencje odśrodkowe i antagonizmy oraz konflikty między p. (pozytywnym przykładem były Estonia i Łotwa), sys. LN był mało skuteczny.

4 12. Brak u większości nar. głęboko zakorzenionych tradycji liberalnych i demokratycznych (gł. tolerancji)

4 13. Sytuacja geopolityczna- p. między Niem. a Rosją i na Bałkanach były z reguły nie podmiotami lecz obiektami pol. mocarstw ( zwłaszcza do I w. św.)- w kryzysie jugosł. RFN, Francja, UK a potem USA wywierały wielki, czasem decydujący wpływ na przebieg dezintegracji Jug. i tragiczne jego następstwa.

4 14. trwałe poczucie zagrożenia narodowej i państwowej egzystencji przez inne p. lub nar.Þpodejrzliwość, skłonność do agresji

4 15. trwała pamięć historyczna o doznanych od innych nar. krzywd, żaden antagonizm nie wygasł w sposób naturalny (jeśli nastąpiło pojednanie, to po rozdzieleniu nar. w drodze przesiedleń).

4 Tendencja do przypisywania okr. mentalności p. ESW- np. Węg. István Bibó „Nędza małych państw Europy Wschodniej”- przypisuje im okr. charakter narod., deformację kultury polit. wynikającą z trudności z ukonstytuowaniem się w nar., obawie o zachowanie wspólnoty nar. i teryt., różnicy między granicami etnicznymi a hist.- spory graniczne, nieumiejętność zachowania równowagi między realiami a aspiracjami, klimat zagrożenia uniemożliwił urzeczywistnienie się zasad demokracji.

4 Zwycięstwo zasady p. narodowego nie osłabiło konfliktów i antagonizmów, problem mniejszości nar. był w l.90. wciąż obecny.