Czynniki religijne w warunkach kształtowania się nowego ładu międzynarodowego
Uwagi wstępne
Artykuł ukazuje znaczenie czynnika religijnego i płaszczyzna jego oddziaływania na kształt ładu międzynarodowego.
Czynnik ten w dotychczasowym dyskursie był mało eksponowany lub wręcz pomijany, często pojawiał się jako część wpływu kulturowego. Wynikało to z poglądu, iż wspólnoty religijne(ale także i etniczne i narodowe) odgrywa małą role we współczesnym społeczeństwie i racjonalnym wyjaśnianiu mechanizmów funkcjonowania świata. Opierając badania na zlaicyzowanym zachodzie, uważano iż w reszcie świata w ramach modernizacji także nastąpi osłabienie wpływów religijnych, tak się jednak nie stało. Aktualnie po wyraźniej aktywizacji grup religijnych, podejmujących działania które wpłynęły na politykę wielu państw(np. ataki terrorystyczne) należy ponownie przeanalizować faktyczne znaczenie religii w kształtowaniu się ładu międzynarodowego.
Kształtowanie się nowego ładu międzynarodowego
Żyjemy w „erze globalizacji” - jest to jedno z wielu określeń na okres w którym żyjemy, koncentrujące się na procesie globalizacji jako jednym z najważniejszych czynników zmian,
Era globalizacji(wg Friedmana) zaczyna się z upadkiem muru berlińskiego; wszystkie zasady sprzed tego wydarzenia przestały być adekwatne do nowej rzeczywistości.
Back dzieli współczesność na pierwszą i drugą nowoczesność(analogicznie do friedmanowskiej pierwszej i drugiej globalizacji):
pierwsza nowoczesność - opierała się na ustaleniu granic: narodowych, naukowych, społecznych, itp.,
druga nowoczesność - podważa wszystkie granice tworząc nowe,
A.Giddens wskazuje, iż żyjemy w czasach gdy wydarzenia lokalne mogą mieć globalne implikacje i to nie tylko w aspekcie gospodarczym - globalizacja to związki obejmujące cały świat. Co więcej, to powiązania kulturowe maja mieć większe znaczenie niż gospodarcze(Casey).
Działania integracyjne i rozdrobnienie to procesy komplementarne(Bauman) w ramach postępującego nowego podziału władzy, suwerenności i wolności. Kształtuje się nowa struktura władzy oparta o relacje między państwami, państwem a gospodarką i państwem a jednostką.
Ameryka wyrasta na imperium ery globalizacji stając się najatrakcyjniejszym wzorcem kulturowym(Friedman) i rozstrzygającym aktorem areny międzynarodowej.
wzrasta znaczenie „elektronicznego stada” - międzynarodowej grupy inwestorów, którym elektronika dała możliwość działania na całym świecie - które ma coraz silniejszy, choć wciąż niejasny, wpływ na funkcjonowanie państw; arena międzynarodowa pełna jest konkurencyjnych i zróżnicowanych podmiotów, państwo choć wciąż jest najważniejszym aktorem, zmienia swoje funkcje,
ze względu na powszechny dostęp do informacji jednostka ma większy niż kiedykolwiek wpływ na bieg wydarzeń,
państwa maja alternatywę - przyjąć „złoty kaftan bezpieczeństwa”(wg Firdmana) czyli zasady jakimi rządzi się globalizacja(wolny rynek, demokracja) na co naciska m.in. „elektroniczne stado” - lub odrzucić to rozwiązanie(inne ustroje, centralne planowanie, itp.) co może skończyć się odrzuceniem - trzeciej, efektywnej, drogi nie ma,
Wg Friedmana u podstaw globalizacji leży:
demokratyzacja technologii,
demokratyzacja finansów,
demokratyzacja informacji,
obecnie mamy do czynienia z czwartą demokratyzacją, w sferze podejmowania decyzji(dekoncentracja władzy).
Efekt oddziaływania na każdego z nas tych procesów nazwany został globalnością globalizacji.
Czynnik religijny w dyskursie uczonych
Na początku lat 90 powstały dwie koncepcje:
Wg Fukuyamy demokracja liberalna nie jest zagrożona ze strony żadnego innego systemu, podzielił on dzieje człowieka na trzy okresy:
do zakończenia zimnej wojny,
przejściowy,
dominacji wizji liberalnej demokracji,
Uznawał on możliwość konfliktów na tle ideologicznym ale nie będą one stanowiły zagrożenia dla demokracji.
P latach uznał on jednak iż może ono zaistnieć ze strony: nacjonalizmu, konfliktów etnicznych, muzułmańskiej teokracji, neobolszewizmu i azjatyckiego autorytaryzmu.
Wg Huntingtona po zakończeniu zimnej wojny to właśnie kultura i tożsamość kulturowa - a dokładniej uniwersalistyczne aspiracje zachodu w konfrontacji z regionalizmami - stanie się głównym powodem konfliktów na świcie. Religia stanie się ważnym czynnikiem jako jeden z elementów tożsamości cywilizacyjnej.
Podobna koncepcję, opartą na dualizmie dżihad(tradycjonalizm i fundamentalizm) kontra McŚwiat(ponowoczesność) opracował Barber. Wielu badaczy uważa iż konfrontacja zachodnich wzorców z tradycjami regionalnymi itp. doprowadzi do konfliktów w których ważnym wyznacznikiem będzie religia.
Wartościami przypisanymi globalizacji są polityka konsumpcjonizmu i sekularyzacja państwa - co budzi wyraźny sprzeciw w tradycjonalistycznych społeczeństwach, które obierają za wroga ucieleśnienie globalizacji czyli zachód.
Wg Caseya wolność i religia się nie wykluczają, oraz jest wiele dróg do nowoczesności.
Procesy prywatyzacji i deprywatyzacji religii
Prywatyzacja religii - Luckmann wskazuje iż maleje znaczenie religijności zinstytucjonalizowanej(kościoła w społeczeństwie), na rzecz prywatnych wierzeń - sprywatyzowana religia jest wg niego dominującą formą religii(duchowy supermarket),
Wg Casanovy dochodzi do deprywatyzacji religii w trzech formach:
sprzeciw wobec zawłaszczeniu religii przez rynek czy państwo,
wspólnoty religijne wkraczają na scenę publiczną, by zakwestionować zlaicyzowane prawodawstwo,
propagowanie dobra wspólnego w miejsce koncepcji liberalnych,
Te dwa procesy wskazują dla religii dwie drogi rozwoju, w których muszą się odnaleźć - jest to szczególnie trudne dla wielkich organizacji religijnych.
Czynnik religijny w procesie integracji europejskiej
Wspólne podstawy chrześcijańskie powinny być czynnikiem integrującym Europę, trzeba jednak pamiętać (za Suchem) że może być to też element różnicujący - co łączy się z rozbiciem chrześcijaństwa na 3 wyznania oraz obecnością i tolerancja wobec wyznawców innych religii i niewierzących.
W dokumencie Komisji Konferencji Episkopatu Francji wskazano na dwa projekty europy: polityczny(P) i etyczny(E); oraz wydzielono trzy cywilizacyjne płyty Europy:
zachodnią; (E) dziedzictwo Rzymu i Grecji, wspływy chrześcijańskie(katolickie i protestanckie), filozofia oświecenia; (P) kolonializm, demokracja parlamentarna, uprzemysłowienie, kapitalizm, socjalizm - państwa obecnej Unii,
wschodnią; (E) prawosławie; (P) brak doświadczeń z ekspansją, demokracją, laicyzacją, uprzemysłowieniem, itp.; ale za to realny socjalizm, obrona przed koczowniczymi ludami Wschodu, ekspansja turecka i niemiecką,
otomańska; (E) muzułmanie, (P)panturkizm,
Kościół powinien przystąpić do nowej ewangelizacji i otworzyć się na nowoczesność, potrzebna jest trzecia droga między laicyzmem a fundamentalizmem religijnym,
W konstytucji europejskiej może to być rozwiązane poprzez:
brak odwołań do boga,
odwołanie do boga,
określenie znaczenia źródeł religijnych,
wyszczególnienie elementów tradycjonalnych i religijnych,
Występuje na tym polu wiele kontrowersji, także pomiędzy wyznawcami a przedstawicielami kościołów.
Fundamentalizm religijnych
Na gruncie religijnego odrodzenia dochodzi także do nawrotu fundamentalizmu
Za Beethamem wyróżnia się legitymizację n trzech poziomach:
reguł - gdy władza jest nabyta i sprawowana zgodnie z prawem,
przekonań - gdy reguły są zgodne z przekonaniami ludności,
zachowań - wyraża zezwolenie na zależność władczą,
Powoływanie się na źródło władzy powinno mieć oparcie w przekonaniach poddanych i w niepodważalnym autorytecie, np. boskim. Dążeniem każdego władcy jest wykazanie swojej wyższości w czym wielce pomocna jest religia.
Wg LeBona do uczuć religijnych należy: uwielbienie dla istoty boskiej, obawa przed jej potęgą, całkowite posłuszeństwo, bezdyskusyjne przyjmowanie i rozpowszechnianie dogmatów, wrogość wobec innowierców - mogą one być skierowane zarówno do boga jak i idei czy bohatera. Twierdzi on ze lud potrzebuje religii, tak więc może dojść do wytworzenia świeckiej religii, rytualizacji, która wymaga od wyznawców bezdyskusyjnego przyjmowania twierdzeń.
Wg Bassam Tibi, konflikt między cywilizacjami przekształci się w walkę między rożnymi rodzajami fundamentalizmów, nie religii. Dlatego, że fundamentalizmy są chwytliwymi filozofiami politycznymi, oddziaływają na masy które łatwo zaprzęgnąć do realizacji własnych celów. Może się on stać narzędziem politycznym.
Wskazuje on następujące elementy konstytutywne fundamentalizmu:
przeciwko narodowemu państwu sekularnemu(ucieleśnionemu przez państwa zachodu),
nawołuje do wojny cywilizacji,
odwołuje wartości świeckie i ponadkulturowe,
religijne kategoryzuje cywilizacje,
stanowi bunt wobec zasad zachodniego społeczeństwa(demokracja, prawa człowieka),
powołanie na tradycje religijności,
Wg autorki występuje 6 istotnych cech fundamentalizmu:
krytyka elit za odejście od zasad religijnych, w czym upatrują źródła wszelkiego zła,
idea powrotu do korzeni, odrodzenia religijnego jako remedium na całe zło,
uznawanie własnego monopolu naprawdę,
wszyscy inni są wrogami,
religia jest rozciągnięta na wszystkie sfery ludzkiego życia,
duża aktywność skierowana na zniesienie starego porządku i ustanowienie nowego,
Z tego punktu widzenia, krytykowana była koncepcja Huntingtona - jakoby miała skierować uwagę świata wyłącznie na problem islamu. Nie zmienia to faktu iż część jego koncepcji stałą się prorocza.
Fundamentaliści są o tyle niebezpieczni iż są całkowicie nieprzewidywalni. Terroryzm stanowi radykalną formę działania fundamentalistów podejmowane bez skrupułów i oparte o boski autorytet. Należy jednak oddzielić fundamentalizm, jako działanie o politycznych podstawach, od samej religii.