CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE WSPÓŁCZESNE STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
Dzielimy je na:
Tradycyjne - statyczne, np. geograficzne, demograficzne, ideologiczne (religie);
Dynamiczne (które się zmieniają, rozwijają) np. ekologiczne
Drugi podział to:
Obiektywne, istnieją i ludzie nie mają na nie wpływu, np. geografia
Subiektywne, np. czynniki ekonomiczne
CZYNNIK GEOGRAFICZNY
Ma ogromny wpływ na politykę międzynarodową.
klimat, jest to czynnik, na który mamy najmniejszy wpływ
położenie geograficzne państwa
1066 - udana inwazja na Wielką Brytanię - Wilhelm Zdobywca
położenie tzw. morskie - Wielka Brytania, Norwegia, USA, Grecja
położenie tzw. lądowe - np. ZSRR
Granice państwa
lądowe
sztuczne USA-Kanada
naturalne (bagna, puszcze, morza)
morskie (XVII wiek - Hugo Grotius -Po raz pierwszy przedstawił kompletny system prawa międzynarodowego, jako niezależnej dziedziny prawa, stąd zwany ojcem prawa narodów. Jego podział prawa międzynarodowego na prawo pokoju i prawo wojny był powszechnie stosowany aż do początków XX w.)
12 mil morskich - ok. 20 km
morskie wody wewnętrzne
wody terytorialne (1852 rok; 12 mil)
powietrzne
Po II wojnie światowej USA wysunęły postulat „wolnego nieba”
surowce mineralne
1911 rok - Churchill zadecydował o przejściu z węgla na ropę naftową - zaczęto interesować się Kuwejtem
sieć komunikacyjna (znaczenie dróg)
TEORIE GEOPOLITYCZNE
Geopolityka - nauka, która próbuje w sposób trwały powiązać geografię z polityką i na odwrót, to polityka w wymiarze geograficznym.
XIX/X wiek - wzrost znaczenia
„zimna wojna” - obniżenie, zmniejszenie znaczenia geopolitycznego.
Twórcą jest niemiecki geograf, socjolog i politolog F. Ratzel. Uważał on, że państwa przypominają żywe organizmy i przechodzą przez różne okresy. Jego rozważania miały decydujący wpływ na krystalizację podstawowych założeń geopolityki. Tak jak celem zdrowego biologicznie organizmu jest wzrastanie, a chorego obumieranie, tak celem zdrowego państwa jest terytorialna ekspansja tj. rozszerzanie własnej przestrzeni życiowej.
Teoria Hausofer'a - każdy naród ma prawo do swojej przestrzeni życiowej (lebensraum - przestrzeń życia). Nie stworzył on samodzielnego geopolitycznego modelu jak poprzednicy, sformułował natomiast szereg wytycznych dla polityki niemieckiej.
Teoria Mackinder'a - aby zapanować nad światem należy zdobyć Eurazję. Kto panuje nad „sercem lądu”, panuje nad lądem, „sercem świata” - nad całym światem. Uważał, że świat należy do tego, kto zdobędzie północny Atlantyk.
Nicolas Spykman - kontynuował myśl Mackindera do punktu północnego Atlantyku, wystarczy zdobyć obszary kluczowe- Rimland (strefa brzegowa - Bliski i Środkowy Wschód, Azja Południowo-Wschodnia, Filipiny, Europa Południowa); kto kontroluje Rimland (strefa brzegowa), panuje nad Euroazją, kto kontroluje Eurazję panuje nad światem. Rozważania Spykmana miały duży wpływ na ukształtowanie amerykańskiej doktryny powstrzymywania tzw. contaiment (NATO, CENTO, SEATO, ANZUS - amerykańskie sojusze po II wojnie światowej). Teza Spykmana o przewadze Rimlandu w zasadzie się nie przyjęła - panuje przekonanie o równoważności Rimlandu i Heartlandu.
Teorie morskie
Alfred Mahan - uznawany jest za twórcę geopolityki państw morskich; „Panowanie nad morzem”; aby państwo miało potęgę, musi posiadać potężną flotę morską. Dwa bieguny - Niemcy i Wielka Brytania.
Mahan wymienia 6 głównych czynników decydujących o mocarstwowym statusie, a mianowicie:
Geograficzne położenie państwa (dostęp do morza, bliskość morskich szlaków) - dobre położenie umożliwia morskiej flocie blokadę konkurenta;
Geograficzne ukształtowanie powierzchni państwa (ukształtowanie wybrzeży, wielkość i liczba morskich portów) - od tego zależy rozwój handlu;
Wielkość państwa, długość linii wybrzeży;
Liczba mieszkańców - w dużej mierze określa wielkość morskiej floty;
Charakter narodowy - istotne jest czy mentalność narodowa nie będzie przeszkodą w rozwoju handlu - strategicznego celu państwa morskiego;
Ustrój państwa - w dużej mierze od niego zależy mobilność czynnika ludzkiego.
Dla Mahana, jak widać, kluczowym narzędziem polityki imperialnej państw morskich jest handel. Typ społeczeństwa morsko - handlowego stanowi najwyższy, wedle niego, stopień cywilizacji, jemu więc historia przekaże panowanie nad światem.
XIX/XX wiek - Do 1914 trwa wyścig zbrojeń Anglii i Niemiec
Zbigniew Brzeziński - kładł nacisk na geopolitykę Atlantyzmu (NATO)
Po upadku komunizmu w Rosji rozwinęły się teorie geopolityczne - Aleksander Dugin - są dwa kręgi cywilizacji
Kontynentalna - Europa, Rosja
Wodna (atlantycka, morska) - USA, Filipiny, Kanada
Tak naprawdę istnieją tylko dwie cywilizacje: Lądu i Morza, które skazane są przez geografię na rywalizację. Kompromisu być nie może, gdyż abstrakty organizujące życie społeczności morskich są dokładnym przeciwieństwem idei, wokół których organizuje się Cywilizacja Lądu. Najogólniej można powiedzieć, że Morze to symbol wartości płynnych i zmiennych - a więc liberalnych, pozbawionych stałych punktów odniesienia, podczas gdy Ląd symbolizuje wartości stałe i niezmienne, charakterystyczne dla społeczeństw konserwatywnych.
Bliższa zagranica - kraje postkomunistyczne
Dalsza to np. Polska i Francja
Teorie kosmosu
Kosmos bliższy i dalszy
Cywilizacje są zjawiskiem historycznym
Cywilizacja chińska - konfucjańska, podporządkowanie jednostki ogółowi; szacunek dla władzy, wieku i wiedzy; rodzina ponosi odpowiedzialność, za to czego nie nauczyła swoich członków.
Cywilizacja wschodnioazjatycka - japońska - I połowa pierwszego tysiąclecia; większe poświęcenie dla ogółu.
Cywilizacja hinduska - hinduistyczna (Azja południowo-wschodnia), oderwanie się od rzeczywistości; zmiana wewnętrzna samego siebie - NIRWANA; wiara w reinkarnację - wędrówka dusz.
Islam
Cywilizacja prawosławna - chińska + bizantyjska, podporządkowanie Kościoła władzy.
Cywilizacja latynoska - około 200 lat; kult siły i przemocy; machizm; bardzo silny antyamerykanizm.
Cywilizacja afrykańska (czarna Afryka) - bardzo silne więzy rodzinne, plemienne; trybalizm (tendencja do utrzymywania się podziałów i odrębności plemiennych w społeczeństwach).
Cechy cywilizacji zachodu - od Finlandii do Chorwacji - Polska, Węgry, Litwa, Łotwa i Estonia
Dziedzictwo antyku, grecka filozofia - logika, rzymskie prawo, estetyka - poczucie piękna, kultura, sztuka, łacina
Dwa wyznania: katolicyzm i protestantyzm
Rozdział sacrum od profanum
Języki: wyjątkowe bogactwo języków, wspólna gramatyka
Przywiązanie do praworządności
Pluralizm społeczny (daleko posunięty)
Indywidualizm
Przywiązanie do systemu przedstawicielskiego
Jest cywilizacją najbardziej ekspansywną. Powoduje różnego rodzaju reakcje, np. odrzucenie Europy (przez Japonię), tzw. Ata Turk - ojciec Turków; kemalizm - narzucenie cywilizacji europejskiej; reformizm - przejmowanie symboliki, znaczeń.
Cywilizacja Islamu
Mahomet, islam - poddanie się woli Allaha - monoteizm
Szyici - Iran, Kuwejt, Wybrzeże Arabii Saudyjskiej.
3 sfery zacofania/ opóźnienia:
Brak wolności wynikający z braku mobilności
Brak dostępu do edukacji, informacji, technologii
Upośledzenie kobiet
Polityka Islamu
Świat islamu jest światem rozbitym, nie ma konkretnego ośrodka centralnego
Renesans Islamu - takie określenie pojawiło się jakieś 10 lat temu w publicystyce światowej
Wynika on z poczucia zagrożenia - grudzień 1979 Afganistan - przełomowe wydarzenie
Wojna z Izraelem jest również przyczyną renesansu Islamu
Bunt młodzieży
Narastająca ksenofobia - strach przed obcymi
Zjawiska związane z renesansem Islamu
Próba modernizacji Islamu - stwarzanie ideologii dostosowanej do zewnętrzności
Próba budowy islamskich instytucji społecznych i politycznych, np. własne banki
Etapyzm:
I etap - powrót do renesansu
II etap - powstanie instytucji
III etap - islamizacja polityczna, wprowadzenie partii (Egipt)
Rola i miejsce jednostki w stosunkach międzynarodowych
Plutarch - „Żywoty sławnych bohaterów” - I wiek p.n.e.
Wolter - wybitni władcy to wybitni przestępcy
Czynnik militarny
Wojna to zorganizowany konflikt zbrojny między państwami, narodami lub grupami etnicznymi.
Wojna to (wg Carla von Clausewitza) jedynie kontynuacją polityki innymi środkami.
Świat cywilny jest ważniejszy od wojska. Wojsko jest zawsze kontrolowane przez polityków.
Celem wojny jest:
osiągnięcie zwycięstwa,
zniszczenie armii przeciwnika,
zajęcie terytorium przeciwnika
uniemożliwienie przeciwnikowi odbudowy potęgi.
Elementy wymierne będące częścią wojska:
liczebność armii
uzbrojenie armii
nakłady finansowe
doktryna wojska
Elementy niewymierne:
duch wojska
postać wodza
znaczenie przeciwnika
Ewolucja wojska
Alvin Tofller
* pierwsza fala - agrarna (przedprzemysłowa) - związana była zdaniem Tofflera z pojawianiem się około 10 000 lat temu wynalazkami i umiejętnościami związanymi z rolnictwem i upowszechnieniem osiadłego trybu życia, do I połowy XIX wieku.
Armie niewielkie, tymczasowe, prymitywnie uzbrojone;
Wojny krótkotrwałe, lokalne.
* druga fala - przemysłowa to związane z wynalazkiem druku i maszyny parowej pojawienie się industrializmu; wzbierająca około 300 lat temu fala przyniosła wytwarzanie stali, elektryczność, nowe środki transportu i masowej komunikacji, standaryzację i uniformizację, kończy się w latach 90-tych XX wieku.
Armie masowe, służba obowiązkowa;
Uzbrojenie coraz bardziej techniczne.
* trzecia fala - poprzemysłowa - doświadczana zdaniem Tofflera obecnie, związana jest bezpośrednio z powstaniem nowych technologii umożliwiających nieograniczoną komunikację między jednostkami dzięki rozwojowi usług i odejściu od masowej produkcji; trzecia fala jest jedynie w początkowej fazie i spotyka opór obrońców drugiej fali.
Bronie jądrowe, Internet, broń promieniotwórcza, nowoczesne uzbrojenia, nowe środki transportu;
Armia zawodowa, coraz wyższy stopień wykształcenia w armii, technizacja wojska, organizacja wojska.
Wojna dzisiaj
Konflikty asymetryczne - określa ono sytuację, w której walkę toczą ze sobą dwie strony o nierównych potencjałach bojowych. Jedna strona (słabsza) atakuje drugą przy wykorzystaniu środków o mniejszym potencjale niż te, które znajdują się w posiadaniu strony atakowanej. Słabość wykorzystywana jest jako atut - np. ataki terrorystyczne.
Wojna prewencyjna - zapobiegawcza - podjęta w celu uprzedzenia ataku przeciwnika i zmuszeniu go do zaniechania agresywnych zamiarów lub zyskania dogodnych warunków do dalszego prowadzenia wojny. Są coraz częściej brane pod uwagę ze względu na istnienie broni nuklearnej.
1967 rok - wojna Izraela z krajami Arabskimi
Wojny informacyjne - Internet, wojny wirusowe, hakerzy - zmiana danych, itp.
Wojna wirtualna - przeciwnik jest wirtualny. Wojnę tę miała prowadzić (i wygrywać!) elita półboskich, prawie nieśmiertelnych profesjonalistów. Brak strat (własnych!) sprawiał, że uznano ją za dobrą metodę rozwiązywania konfliktów.
Wojny sukcesywne (sukcesyjne) - wojny w państwach; w ich wyniku państwa się rozpadają.
Wojna rozrywająca
Wojna klasyczna - tradycyjne zaopatrzenie, broń.
Wojna interwencyjna - interwencje pokojowe, które mogą się przekształcić w interwencje wojskowe (Somalia).
Wojsko
Wyspecjalizowany organ państwa, podporządkowany władzy centralnej, którego celem jest ochrona i obrona interesów państwa przy użyciu siły.
Funkcje i role:
Środek prowadzenia polityki zagranicznej - ułatwia tę politykę.
Jest elementem prowadzenia polityki pokojowej - różnego rodzaju misje
Wewnętrzna: różnego rodzaju akcje ratownicze na skale masową (pożary lasów, trzęsienia ziemi) oraz ostateczny środek przymusu państwowego.
Odstrasza przeciwnika.
Wojsko jako źródło wpływów.
Rola integrująca - społeczeństwo cywilne z wojskiem (np. poprzez defilady).
Typy sił zbrojnych:
Armie masowe (powszechny pobór) - obywatelski charakter wojska, egalitaryzm - równość, miejsce edukacji poborowych. Wady: niski profesjonalizm, niska dyspozycyjność, silny wpływ polityki na armię poborową.
Armie zawodowe - wysoka dyspozycyjność i profesjonalizm, niezależna od polityki. Wady: skłonność do alienacji, bardzo wysokie koszty, skład społeczny wojska
Armie milicyjne (żołnierze w cywilu) - łatwość mobilizacji, działa w regionie, który zna, znajomość terenu, precyzyjność. Wady: bardzo niski profesjonalizm, nastawiona na obronę - prewencyjna.
Wojska prywatne - (np. legia cudzoziemska we Francji), są nielegalne z punku widzenia prawa międzynarodowego.