Ćwiczenia 1, 2

Lista zagadnień:

1. Mity greckie w literaturze dla dzieci i młodzieży.

2. Tradycje orientalne w literaturze dla dzieci.

3. Charakterystyka bajek i legend indyjskich.

4. Wpływ bajek na psychikę dziecka.

5. Aspekty rozwojowe w baśniach dla dzieci.

6. Motywy orientalne w polskiej literaturze dla dzieci.

7. Afryka w polskiej literaturze dla dzieci i młodzieży.

8. Moralizatorskie elementy w polskiej literaturze dla dzieci i młodzieży.

9. Motyw góry (gór) w baśniach i bajkach polskich.

10. Archetypy w literaturze dziecięcej.

11. Sierota w literaturze dla dzieci XIX wieku.

12. Folklor dziecięcy w literaturze dla dzieci.

13. Konstrukcja świata przedstawionego w Muminkach Tove Jansson.

14. Świat dziecka w poezji Juliana Tuwima.

15. Aspekt religijny w literaturze dla dzieci.

16. Motyw krasnoludków w bajce dla dzieci.

17. Wiedźmy i czarownicy.

18. Miłość nastolatki w powieści młodzieżowej.

19. Wartość wychowawcza w literaturze dla dzieci i młodzieżowej okresu PRL-u.

20. Literatura dla dzieci i młodzieży w okresie socrealizmu.

21. Znaczenie snu i wizji w literaturze dla dzieci.

22. Tatry w literaturze dla dzieci i młodzieży.

23. Tradycje narodowe i kulturalne w literaturze dla dzieci.

24. Tradycje arabskie w literaturze dla dzieci.

25. Motywy wojenne literaturze dla dzieci.

26. Fantastyka w literaturze dla dzieci.

27. Przyroda w literaturze dla dzieci okresu oświecenia.

28. Motyw przyrody w literaturze dla dzieci w Młodej Polsce.

29. Obrazy wiejskie w literaturze dla dzieci.

30. Znaczenie twórczości Andersena w literaturze dla dzieci.

31. Znaczenie i rola bajki zwierzęcej okresu oświecenia.

32. Książka przygodowa dla dzieci okresu oświecenia.

33. Charakterystyka baśni okresu romantyzmu.

34. Baśń skandynawska w okresie współczesnym.

35. Współczesna baśń w Polsce.

36. Miejsce opowiadań o świecie zwierząt we współczesnej literaturze dla dzieci.

37. Powieść obyczajowa we współczesnej literaturze dla dzieci.

38. Tajemnica sukcesu cyklu powieści o Harrym Potterze.

39. Miejsce powieści fantastyczno-naukowej w literaturze dla dzieci okresu współczesnego.

40. Motyw diabła w bajkach i baśniach.

41. Analiza stylistyczno-językowa wybranych powieści dla dzieci i młodzieży Kornela Makuszyńskiego.

42. Powieść moralizatorska (na wybranych przykładach).

DEFINICJA LITERATURY DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

Literatura dla dzieci i młodzieży - twórczość literacka, której tematyka, sposób przedstawiania świata i styl wyznaczone są przez stopień rozwoju umysłowego, zakres wiedzy oraz potrzeby emocjonalne młodych adresatów.

Oddziaływanie estetyczne współistnieje w niej z silnie zaznaczonymi funkcjami wychowawczymi i poznawczymi, z dążnością do kształtowania postaw, wzorów osobowych i wrażliwości emocjonalnej, głównie przez apelowanie do wyobraźni i elementami fantastyki, poprzez zainteresowanie zjawiskami niezwykłymi, wzruszającymi czy kosmicznymi. Do tych zadań dostosowane są zarówno gatunki epickie: opowiadanie, powieść (zwł. przygodowa, historyczna, fantasy, science fiction), baśni, jak i utwory liryczne, w których dużą rolę odgrywają nawiązania do motywów ludowych, dowcip językowy, eksponowanie walorów rytmicznych i instrumentacyjnych (rym, onomatopeja) wypowiedzi.

W europejskiej tradycji literackiej pierwsze utwory dla dzieci i młodzieży powstały w XVII wieku (m.in. zbiór baśni Ch. Perraulta we Francji). Żywy rozwój tej dziedziny twórczości rozpoczął się w XVIII wieku. Uprawiało ją wielu twórców, których dzieła należą do ogólnego kanonu literatury, np. Hans Christian Andersen (Baśnie), R. Kipling (Księga dżungli), L. Carroll (Alicja w Krainie Czarów), z autorów polskich - Maria Konopnicka, Julian Tuwim, Janusz Korczak, Jan Brzechwa.

Niektóre utwory z tego kanonu, odznaczające się cechami pożądanymi w literaturze dla młodzieży, stawały się nią wtórnie poprzez zabieg adaptacji (np. Przypadki Robinsona Cruzoe D. Defoe, Podróże Guliwera J. Swifta) lub też bez potrzeby przeróbek (np. powieści podróżnicze i przygodowe J.F. Coopera).

Ćwiczenia 3, 4

MITY GRECKIE W LITERATURZE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

Mit - fantastyczne wyobrażenie świata bogów, duchów, bohaterów i ludzi

• opis początków świata i człowieka, procesu stwarzania

• uniwersalność (typowe sytuacje ze świata ludzi)

• kodeks postępowania, gotowe wzorce zachowań

Mit o Prometeuszu

• problem winy i kary

• bohaterstwo i poświęcenie dla dobra ludzi

• szacunek dla osób, które się poświęcają

Mit o Dedalu i Ikarze

• zderzenie 2 światów - świata ludzi dorosłych (dojrzałych) i niedojrzałych, niedoświadczonych

• szacunek dla osób starszych, dla doświadczenia życiowego

Mit o Syzyfie

• potępienie nadmiernego zainteresowania swoją osobą

W szkole podstawowej dzieci poznają mity, by móc lepiej poznawać wiele dzieł sztuki, w tym także dzieła lit. (aluzje do mitologii itd.)

• Np. Odys Leopolda Staffa

POWIEŚĆ MORALIZATORSKA

Przykłady - epos bohaterski, romanse.

Oświecenie - wiek powieści.

Schemat powieści moralizatorskiej:

• fabuła

• świat przedstawiony

• narrator

• następstwo zdarzeń

Robinson Cruzoe D. Defoe i liczne adaptacje historii Robinsona

• bohater zaradny, cierpliwy, odznaczający się hartem ducha - godny naśladowania

Powieści:

• Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Ignacego Krasickiego (1776)

• elementy powieści satyryczno-obyczajowej, przygodowej, robinsonady, utopii

• postać przedstawiona negatywnie, wyraźne odniesienie wad (cz. I)

• przedstawienie idealnego, utopijnego społeczeństwa - pochwała cech pozytywnych (cz. II)

• Pan Podstoli Krasickiego (cz. I 1778, cz. II 1784, cz. III 1803)

• bezpośrednia kontynuacja ww. powieści

• narrator I-planowy, podróżny - reporter

• Podolanka wychowana w stanie natury Dymitra Michała Krajewskiego

• nieudolny opis eksperymentu pedagogicznego o wychowywaniu dwojga młodych ludzi w zamkniętej blaszanej piwnicy

• Wojciech Zdarzyński D.A. Krajewskiego

• edukacja domowa i szkolna głównego bohatera i wykpienie jej nieskutecznych metod

• charakter satyryczno-obyczajowych

• Pani Podczaszyna D.A. Krajewskiego

• wzorcowy obraz życia szlachcianki

• styl powieści - chłodny, rezonerski, opisowy

ANALIZA PORÓWNAWCZA TRZECH UTWORÓW

O Janku, co psom szył buty Juliusza Słowackiego (fragment Kordiana)

• archaizmy

• sylabizm

• metafora poszukiwania celu w życiu, sensu istnienia

• krytyka dorosłych

• utwór przeznaczony dla starszej młodzieży i dorosłych

W pamiętniku Zofii Bobrówny Juliusza Słowackiego

• dużo zdrobnień, prostszy niż ww. utworu język

• patriotyczne treści, wyraz tęsknoty za ojczyznę

• utwór przeznaczony dla młodzieży oraz dla dzieci, które rozumieją problematykę patriotyzmu

Chory kotek Stanisława Jachowicza (1796-1857)

• utwór nie był traktowany przez autora jako literatura

• prosty, zrozumiały język

• zdrobnienia

• wyliczenia

• kilka morałów

• utwór przeznaczony dla najmłodszych odbiorców

Ćwiczenia 5, 6

WPŁYW BAJEK NA PSYCHIKĘ DZIECKA

Lęki dziecka są często dla dzieci koszmarem. Świat bajek tworzy w umyśle dziecka pewną rzeczywistość. W świecie tym występują różne sytuacje lękowa, ale dziecko ma świadomość, że wszystko dobrze się skończy.

• poznawanie reguł rządzących światem

• utożsamianie się z bohaterem → satysfakcja, radość

• poznanie świata, historii, celów człowieka, sensu życia, norm, odróżniania dobra i zła, wartościowania

• zachęta do poznawania

• rozwój wyobraźni, skojarzeń itd.

• zaspokajanie potrzeb psychicznych

• wzorce

CHARAKTERYSTYKA BAJEK I LEGEND INDYJSKICH

Bajka - krótka powiastka wierszem lub prozą, zawierająca morał; posiada sens dydaktyczny; występuje w niej czynnik irracjonalistyczny.

• wywodzi się z folkloru

• optymizm - pozytywny bohater zawsze zwycięża

Legenda - opowieść o ingerencji sił nadprzyrodzonych w świecie rzeczywistym.

Dżataka (Jātaka) - zbiór 547 bajek buddyjskich

• opowieści o poprzednich wcieleniach Buddy

• proza, wiersze, bajki, eposu i in. gat.

• synkretyzm rodzajowy i gatunkowy

• historia wprowadzająca (z jakiej okazji wypowiadał to Budda + proza + zwrotki + objaśnienia końcowe

• magiczne przedmioty

• charakter dydaktyczny

Brihat katha

Pańczatantra - zbiór bajek sanskryckich (5 ksiąg)

• opowieści o Buddzie - Kanon dyscyplin

• Sutta Pitaka - 5 zbiorów

• aluzja do zabobonów i zwyczajów

ANALIZA UTWORÓW DLA DZIECI

Dziad i baba Józefa Ignacego Kraszewskiego

• budowa i forma utworu:

• 7-zgłoskowiec → krótkie wersy

• dużo mowy niezależnej

• funkcja ekspresywna (w dialogach)

• rymy

• obrazowość, plastyczność

• motywy:

• kłótni

• śmierci (→ oswajanie śmierci)

Paweł i Gaweł Aleksandra Fredry

• bajka wierszowana

• zawiera morał, który może jednak być źle odczytany przez dziecko

• dużo humoru

Małpa w kąpieli A. Fredry

• o ciekawości - naturalna cecha dziecka

• o naśladowaniu dorosłych, co dzieci chętnie czynią w zabawie

Piosenka o koniku Teofila Nowosielskiego (1812-88)

• podmiot liryczny - dziecko

• dużo powtórzeń

• zdrobnienia oraz wyrazy z języka dziecięcego

• utwór dla najmłodszych

Kazio i konik drewniany S. Jachowicza

• nauka - jak obchodzić się ze zwierzętami i dlaczego (dydaktyzm)

Ćwiczenia 7, 8

ROLA I ZNACZENIE BAJKI ZWIERZĘCEJ W OŚWIECENIU

W XVI w. bajka miała 2 znaczenia:

1. baśń, mit, opowiadanie o treści fantastycznej,

2. wiadomość o zmyślonej informacji.

Bajka - jeden z głównych i najstarszych gatunków literatury dydaktycznej: krótka powiastka wierszem lub prozą, zawierająca ogólną naukę moralną na końcu (epimythion) lub niekiedy na początku (promythion) utworu, którego bohaterami pozostają zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty.

Bajka zwierzęca - postacie zwierząt występują jako równoważniki określonych typów ludzkich, a relacje między nimi stanowią odpowiedniki społeczne stosunków i instytucji. Stałość związków między tymi równoważnikami a określonymi cechami ludzkich postaw i charakterów (np. lis przebiegłość, mrówka pracowitość, baran - głupota) czyni z bajki wypowiedź alegoryczną.

Bajki mają podwójną konotację, a właściwe znaczenie dosłowne można od razu odrzucić.

Apolog - niewielkie opowiadanie prozą lub wierszem, przekazujące naukę moralną lub tezę dydaktyczną jednoznacznie wyprowadzalną z przedstawionej historii.

W szerokiej dziedzinie literatury dydaktycznej apolog znajduje się w pobliżu bajki i przypowieści, niekiedy bywa z nimi utożsamiany.

Bajka zwierzęca w oświeceniu

• dydaktycznie nastawiona na czytelnika

• oparta na antynomii znaczeń

• puenta

• morał

• często - hierarchia wartości (np. w Ptaszku w klatce - nadrzędność wolności)

• 2 typy:

• bajka o niebezpieczeństwach, konfliktach, które wynikają z głupoty, wad lub niedoświadczenia

• wzorce pozytywne

ZNACZENIE TWÓRCZOŚCI ANDERSENA

• bohaterowie - często dzieci, zwykli ludzie

• przedmioty - często mają magiczną moc, cudowne właściwości

• bohaterowie otrzymują nadludzkie zadania

• poprzez ich wykonywanie przekraczają granice realnego świata i wkraczają w świat fantastyczny

• zakończenia - zwykle nie są wesołe i szczęśliwe

• Andersen nie zapominał też o rodzicach

WIERSZ DZIECIĘCY

(JERZY CEŚLIKOWSKI)

WIERSZ DZIECIĘCY

KOŁYSANKA BAJECZKA WYLICZANKA

Kołysanka - najstarszy utwór dla dzieci, pierwsza poezja, z którą spotyka się człowiek. Jest kompozycją bajki i refrenu. Ma rytm i melodię. Służy usypianiu. Jest piosenką. Jest wierszem spontanicznym, symultanicznym, synkretycznym.

• rozluźniony tok narracji

• niekontrolowany układ obrazów (pogranicze snu i jawy)

• np. utwory Kazimiery Iłłakowiczówny, Janiny Porazińskiej, E. Zarembiny, Józefa Czechowicza

Bajeczka - miniatura i swoista kontaminacja ludowej bajki magicznej i zwierzęcej.

Substratem bajeczki jest najczęściej rym i przysłowie.

• 5 typów bajeczki:

• liryczna

• magiczna

• narracyjna

• dramatyczna

• manualna

• rymowi przywracamy tu staropolski sens - wiersza

• rym, rymowanka dziecięca - zespół najczęściej nie dłuższy niż dwa wyrazy „rymujące się”

• gęstość aforyzmu w treści

• kontur hasła, emblematu w brzmieniu

• w funkcji - znak ekspresji lub zaklęcia magicznego

Bajeczka liryczna

• nie musi być śpiewana, choć ma w sobie więcej piosenkowej ekspresji niż inne

• często - układ zwrotkowy, refren

• tok narracji i obrazowania rządzi i powoduje wzruszenie, nastroje emanujące z narratora lub tkwiące jakby immanentnie, w rzeczywistości konwencjonalnie, w świecie zewnętrznym

• struktura foniczna łączy się ze śpiewem i z tańcem

• może być śpiewanką i skakanką

• motywy fabularne:

• nastrojowe opisy przyrody

• śpiewanie

• tańczenie

Bajeczka magiczna

• funkcje głównie inkantacyjne, z przesunięciem zaklęcia na stronę semantyczną, magiczno-brzmieniową lub magiczno-obrazową

• może mieć charakter mimetyczny (np. odtwarzanie głosów ptaków, zwierząt)

Bajeczka narracyjna - bajka o wyraźnie zaznaczonej strukturze epickiej

• najczęstsze układy fabularne:

• obrazek

• zdarzenie

• przygoda

• podróżowanie

• bardzo częstym elementem jest przysłowie

Bajeczka dramatyczna - scenariusz zabawy ruchowej - gry

• strukturą jej zawsze jest dialog

Bajeczka manualna - typ bajki, w której element ruchowy (zazwyczaj manualny) stanowi spójny komponent wypowiadanych słów, również taki, w którym odbiór wspomaga element napisany, graficzny.

Wyliczanka zawiera pewną wartość poznawczą; istotę jej konstrukcji zawiera zasada porządkująca, klasyfikująca; jest zabawą - grą w podzespołach kultury.

• zabawa - poznawanie świata na modelu

• jedną z historycznych już konstrukcji wyliczankowych jest zagadką - bajeczka o największym ładunku intelektualnym

Wszystkie te podgatunki wywodzą się z folkloru dziecięcego, ale ewoluują dalej powoływane przez kulturę masową.

Literatura dla dzieci te naturalne formy i gatunki bardziej sfunkcjonalizowane, powołując je np. do czynności dydaktycznej.

W biedermeieryzmie polskim (Hoffmanowa, Jachowicz) wiersz dla dzieci zostaje podporządkowany świadczeniom wychowawczym, był działaniem głównie utylitarnym; nie miał pretensji być literaturą piękną.

Od Lenartowicza - mówić i śpiewać dzieciom to czynić piękno.

W XX w. odkryto wyobraźnię dziecka.

• infantylizm jako postawa estetyczna

Rola narratora

• w biedermeieryzmie - zawsze dorosły, poważny, autorytatywny, na serio

• w romantyzmie, postromantyzmie - model ludowego bajarza

• 2 poł. XX w. - zachwianie autorytetu rodziny

• współczesny poeta-narrator przyjmuje postawę równorzędną wobec słuchacza, nie wychodząc równocześnie z roli poety; odbiorcę traktuje na tych samych prawach, jako partnera poetyckiego dialogu

• okres realizmu w prozie, a modernizmu w poezji - narrator quasi dziecięcy: niby ograniczony w umiejętnościach poznania i nazywania, ale w rzeczywistości przy pomocy konstrukcji świata, oglądanego „oczami dziecka:, penetrującym nowe tereny wyobraźni, osiągającym przy tym nieraz świetne efekty ekspresywne

• narrator subdziecięcy - jego wiedza i umiejętności opisywania są poniżej dziecka (zwierzęta, zabawki)

• przykłady: Plastuś Kownackiej, Uszatek Janczarskiego, Gąska Balbinka z TV

Czasoprzestrzeń dziecka

1. „kraj lat dziecinnych” - pokłady pamięci miejsc, rzeczy, obrazów, gestów, słów, dźwięków, zapachów, kolorów, dotyków

2. to, co w literaturze, malarstwie, muzyce, kinie było i jest ludyczne, co nosi cechy wyobraźni dziecka

3. to, co dla dzieci zostaje napisane, namalowane, skomponowane itd. (świadomie i nieświadomie)

4. to, co dzieci same wymyślają, tworzą, w co się bawią

NURT WIEJSKI POEZJI DLA DZIECI	NURT MIEJSKI W POEZJI DLA DZIECI
ogród, podwórko, pole, las, miejsca nad rzeką (Lenartowicz, Konopnicka, Porazińska, Kownacka) poznanie świata w związku z zajęciami wiejskimi (żniwa, owocobranie, grzybobranie, pasanie) oraz obyczajami (wesele, odpust, jarmark) rok jest właściwą, okrągłą, zamkniętą miarą czasu wsi i dziecka)	pokój, sztuczna natura zabawek (nurt biedermeierowski, andersenowski i współczesny) nowe okolice (lunapark, cyrk, ZOO, teatr, kino), telewizja
TOPOSY (np. topos Matki i Dziecka)

Folklor współczesny już tylko wyjątkowo trafia do dzieci wprost.

Te najlepsze wiersze dla dzieci piszą współcześnie prawdziwi poeci.

Poeci:

• poeci piszący dla dzieci okazjonalnie

• poeci piszący dla dzieci systematycznie (np. Kamieńska, Kulmowa, Kubiak, Ficowski)

• poeci, którym przypisuje się „wyobraźnię dziecka” (np. Harasymowicz, Białoszewski)

• poeci, którzy świadomie konstruują „wiersze dziecięce” (np. Przyboś)

Wiersz dla dziecka jest swoistą grą. Jego konstruowanie można określić jako swoistą próbę wariantową, zabawową wobec modelu wzorcowego traktowanego poważnie.

Przysłowie jest jedną z bardzo nośnych i sprawdzonych konstrukcji wiersza dla dzieci.

Często występują zdania, które nie są przysłowiami, ale mają ich strukturę i funkcję.

Pojawiają się też nierzadko utarte zwroty, skonwencjonalizowane metafory, stereotypy przysłowiowe.

Oddemonizowanie, oswajanie, uzabawkowywanie zwierząt.

Zagadka

• takie konstruowanie narracji, aby pozostawały miejsca niedopowiedziane

• warunkiem spełnienia jest podłączenie odbiorcy (nakierowanie na odsłuch)

• posiada najwięcej cech gry

• zasada zwięzłości

Istnieją ponadto:

• wiersze, w których tekst jest wiodący, ale podparty rysunkiem (np. Tytus Czyżewski, Ludwik Jerzy Kern, Harasymowicz)

• bajeczka będąca formą scenariusza filmu rysunkowego - forma w naszej literaturze wyjątkowa

Bajeczka autotematyczna

• odsłania sekret i przepis na bajkę

• aranżuje sytuację współuczestnictwa w akcie kreacji i samego odbioru

Minkiewicz i Marianowicz - przyswoili polskim dzieciom angielskie wiersze odznaczające się urodą absurdu, kalamburu, kontaminacją słów i obrazów.

FOLKLOR

Folklor - anonimowa, często spontaniczna twórczość literacka lub literackopodobna; przede wszystkim twórczość słowna, ale też gry i zabawy ruchowe czy manualne, które dorośli wymyślili dla dzieci, dla ich zabawienia, lub same dzieci powołały dla siebie, obserwując dorosłych, podsłuchując głosy przyrody, zwierząt, pojazdów mechanicznych.

• wyliczanki

• rymowanki (np. takie, które trzeba wypowiedzieć głośno i poprawnie, nie przekręcając słów)

JĘZYK DZIECIĘCY A POEZJA DLA DZIECI

(STANISŁAW BARAŃCZAK)

Język dziecięcy - okres tzw. „swoistej mowy dziecięcej”, obejmującej czas od 2-3 do 7 roku życia; okres, w którym język pełni już funkcję symboliczną, a służy intersubiektywnemu porozumiewaniu się; jednocześnie jest to okres, w którym język dziecka ma jeszcze charakter „niegotowy”, nie stanowi względnie zamkniętego systemu jak „dorosły” język ogólny, ale znajduje się wciąż jeszcze w trakcie wzbogacania się o nowe elementy i reguły ich konstruowania w większe całości ( błędy językowe popełniane przez dzieci).

Zasady, wg których dziecko konstruuje swoje wypowiedzi

1. Zasada analogii

• jej realizacje spotyka się najczęściej

• rekonstrukcje na podstawie niewielu zapamiętanych lub bezpośrednio zasłyszanych form

• dziecko nie zdaje sobie sprawy z faktu, że istnieją formy wyjątkowe

• wyrównanie analogiczne

2. Zasada dezintegracji słowotwórczej i semantyczne

• dziecko poznaje język, poczynając od form najprostszych, elementarnych; ucząc się budować z tych form całości jako prostą sumę ich składników

• sens zdania składa się dla dziecka z sensu kolejnych słów

• nieświadoma deleksykalizacja

3. Zasada „słowo = rzecz”

• przekonanie, że słowo jest rzeczą, którą oznacza

• „każda rzecz ma jakąś jedną, odpowiadającą jej nazwę; a więc każda nazwa oznacza jedną rzecz”

• dziecko „nie zgadza się” na formy dwuznaczne, homonimiczne itd.

„Obecność dziecka” w poezji polskiej po 1956 r.

• bezpośrednie i doraźne cytowanie charakterystycznych błędów języka dziecięcego (poetyka cytatu)

• dialogowe zderzenie mowy dorosłego poety i dziecka

• przeniesienie strukturalnych, systemowych prawidłowości mowy dziecięcej na teren języka poetyckiego

Poszukiwania wspólnej płaszczyzny językowej mowy dziecka i dorosłego

• wybór języka „dorosłego”, mniej lub bardziej przystosowanego do wymagań dziecięcego odbiorcy

• ograniczanie tekstu do wyrazów prostych, konkretnych, jednoznacznych

• unikanie metaforyki wychodzącej poza język potoczny

• operowanie niezbyt skomplikowaną składnią

• zdrobnienia są pełnoprawnymi składnikami „dorosłego” języka

• wybór „prymitywnych” subkodów języka ogólnego stosujących na niższym szczeblu językowego rozwoju, ale nie mających genetycznie nic wspólnego z językiem dziecka

• stosowanie takiej odmiany języka, która znajduje się na niższym rozwoju niż język ogólny, wychodząc z założenia, że dziecko jest na niższym szczeblu rozwoju niż dorosły

• archaizowanie

• dialektyczne stylizacji

• zapożyczenia z poezji ludowej

• np. twórczość Janiny Porazińskiej

• wybór języka dziecięcego bądź przez bezpośrednie zapożyczenia i „cytaty”, bądź drogą przejęcia pewnych ogólnych, strukturalnych zasad dziecięcej mowy

• cytat - polega na tym, że poezja bezpośrednio reprodukuje pewne charakterystyczne składniki języka dziecięcego (w sposób sporadyczny i niekonsekwentny)

• oderwane słowa

• wykrzykniki

• przeniesienie na teren poezji strukturalnych zasad mowy dziecka

• np. twórczość Jana Brzechwy

• ciągi echolalii (nieraz bezsensowne)

• ciągi rymów (nieraz bezsensowne)

• deleksykalizacja utartych zwrotów frazeologicznych przez powracanie do sensu ich części składowych

• paranomazje

• ciągi instrumentacyjne

Ćwiczenia 9, 10

NADAWCA = AUTOR = DOROSŁY

„Autor wewnętrzny”

ODBIORCA = CZYTELNIK, CZYTELNICY = DZIECKO

„Odbiorca wirtualny”

Schemat Jakobsona

Zakłócenia powstają, gdy:

• nadawca i odbiorca dysponują niejednakową (jakościowo i ilościowo) znajomością kontekstu, tj. wiedzą o zewnętrznej rzeczywistości;

• nadawca i odbiorca dysponują nie w pełni jednakowym kodem, tj. zespołem znaków i reguł ich łączenia;

powoduje to zakłócenia na linii kontaktu, a więc tzw. szum informacyjny; komunikat nadawcy nie jest w stanie dotrzeć do odbiorcy, gdyż jest dlań niezrozumiały lub zrozumiały tylko częściowo.

Poezja dla dzieci w przeważającej większości wypadków uwzględnia elementarność nawiązania kontaktu i stara się ją usunąć, wprowadzając rozmaite „płaszczyzny porozumienia”.

• odwołanie do kontekstu - w charakterze poetyckim występuje odwoływanie się do takiej rzeczywistości, która może być dostępna dla dziecka w określonym wieku, bądź przywołanie takich wiadomości o świecie, które dziecku dotąd były niedostępne, ale przez nadawcę wprowadzane i objaśniane

• funkcja poznawcza

• odwołanie do sfery kontaktu

• funkcja fatyczna - podtrzymywanie kontaktu (odpowiednie zwroty do adresata, stałe pobudzanie i ożywianie jego zainteresowania)

• tworzenie „płaszczyzny porozumienia” na terenie kodu - tworzenie „wspólnego języka”, które nie powodowałoby zakłóceń

AFRYKA W POLSKIEJ LITERATURZE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

Egzotyka, Afryka, podróż - częste motywy powieści podróżniczo-przygodowych.

Elementy tych powieści:

• specyficzna fabuła

• specyficzni bohaterowie

• tematyka podróży w egzotyczne kraje

• opisy przyrody

• szczegóły geograficzne

Henryk Sienkiewicz, Listy z Afryki (wyd. 1892)

• opisy zwyczajów i zwierzeń mieszkańców Afryki

• wiadomości geograficzne

• życzliwy stosunek do czarnoskórych

• opisy zwierząt

• egzotyczna jaskrawość opisywanych zjawisk

• hasło oświaty dla ludzi (praca misjonarzy)

Henryk Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy

• powieść powstała na podstawie materiałów zebranych podczas podróży po Afryce

• beletrystyka

• opisy przyrody afrykańskiej

• reporterska dokładność

• opis sytuacji politycznej - zakłamania i przekłamania historyczne

• informacje o kolonializmie i niewolnictwie

• bardzo plastyczne opisy

Marian Brandys, Śladami Stasia i Nel

• sfabularyzowany reportaż

Krzysztof Czyżewski, W afrykańskiej dżungli, buszu i pustyni

Alfred Szklarki, Przygody Tomka na Czarnym Lądzie

Utwory Warchałowskiego

SIEROTA W LITERATURZE DLA DZIECI XIX WIEKU

Najbardziej znani bohaterowie - sieroty to:

• Kopciuszek

• Królewna Śnieżka

• Ania z Zielonego Wzgórza

• Mary z Tajemniczego Ogrodu

• Jaś i Małgosia

W baśni ludowej sierota to zawsze bohater pozytywny (w przeciwieństwie do macochy, której stają się ofiarami), np. Jaś i Małgosia, O sześciu łabędziach, Jagnię i rybka braci Grimmów.

W baśniach tych następuje zmiana statusu społecznego sieroty (np. poślubia królewnę), otrzymuje on nagrodę.

Baśnie Andersena:

• Dzikie łabędzie

• Towarzysze podróży

Różne utwory z motywem sieroty:

• Nauki moralne na każdy dzień roku (1939) - przewodnik-kalendarz Antoniny Jadwiczowej

• Paulina Krakowowa, Pamiętnik młodej sieroty (1838)

• o sierocie, która uczyła się i później sama została nauczycielką

• opis i pochwała samodzielności

• Paulina Krakowowa, Imieniny Basi (1857)

• Szlachetne dzieci (1857)

• Książeczka dla Stefcia (1855)

• Duchy (1829)

• bohaterka nadmiernie lękliwa zostaje „uleczona” przez swych kuzynów, którzy straszą ją w lesie, udając upiory

• Stanisław Jachowicz, Pieśń sierot (...) (1847)

• Stanisław Jachowicz, Książeczka moralna (1809)

• Teresa Jadwiga, W społeczeństwie (1899)

• Maria Konopnicka, O krasnoludkach i sierotce Marysi (1895)

• bohaterka - bardzo zindywidualizowana (rozmawia ze zmarłymi, żyje osobno, z dala od dziecięcych zabaw

• utwory Lenartowicza i Porazińskiej

Schemat: litość -------- wdzięczność

Charakterystyka bohatera - sieroty

• bezbiografizm

• słowo „sierota” samo w sobie jest już wizytówką, zazwyczaj bez nazwiska, czasem nawet bez imienia

• wygląd zewnętrzny

• twarz blada, często na niej goszczą łzy

• oczy zazwyczaj modre lub fiołkowe

• włosy jasne lub złociste

• ubranie - stare, zniszczone, podarte, skromne, znoszone

• cechy charakteru (wzorowe)

• oszczędność

• pracowitość

• wdzięczność

• skromność

ŚWIAT DZIECKA W UTWORACH JULIANA TUWIMA

• świat dobrze dzieciom znany lub możliwy do wyobrażenia sobie (rzeczywistość literacka ukształtowana w zakresie dziecięcego mikroświata)

• ukazywanie świata z perspektywy małego odbiorcy

• komizm i absurd

• wybór w sferze języka:

• zdrobnienia

• wyrazy dźwiękonaśladowcze

• zabawy słowne (rymowanki)

• elementy dydaktyczne

Ćwiczenia 11, 12

CHARAKTERYSTYKA BAŚNI OKRESU ROMANTYZMU

XIX w. - zwrot ku ludowości

Thackeray, Pierścień i róża

• parodia motywu baśni Charles'a Perraulta

Cechy baśni romantycznej:

• motywy ludowe

• niezwykłe pomysły

• walka dobra ze złem

• zazwyczaj - optymizm

• obraz współczesnego świata

• na pozór trudno określić czas i miejsce akcji

• przewaga elementów świata fantastyki

• magiczna moc przedmiotów

• główny bohater to osoba pokrzywdzona przez los, otoczenie (brzydkie kaczątko, Kaj i Gerda); często jest nim dziecko

• rozróżnienie bohaterów pozytywnych i negatywnych

• udziwnianie rzeczywistości

Podział baśni

• ludowa

• artystyczna

U Andersena:

• eschatologia, motyw śmierci (często jasnej)

• motyw tęsknoty za życiem pozaziemskim

• wątki ludowe połączone z odniesieniem do otaczającej rzeczywistości

Bracia Grimmowie

• zbierali dawne mity oraz zabytki ludowej literatury niemieckiej

• 2 tomy - 156 utworów

• prosty, naturalny sposób narracji

• realia + sfera irracjonalna

• problematyka życia wewnętrznego bohatera, poszukiwania prawdy

Brentan

• bogactwo akcji

• wzorce ludowe

• melodyczność języka

Hoffman, Dziadek do orzechów

• oniryzm

• motyw rozdwojenia jaźni

• połączenie dwóch światów - fantastyki i rzeczywistości

• ciekawa postać ojca chrzestnego

Wilhelm Half, Karawana

Ćwiczenia 13, 14

ARCHETYPY W LITERATURZE DZIECIĘCEJ

Archetypy - pierwowzory, podstawy, niezmienne składniki podświadomości.

• termin p od Junga

• ujawniają się, tworząc obrazy i symbole

• w literaturze dla dzieci ujawniają się przez metafory, fantazje

Archetypy w literaturze dla dzieci:

• zapomniany język (odnalezienie go)

• „za górami, za lasami...”

• szklana góra

• ciemna strona

• stara kobieta

• dziewczynka

• słońce

• droga

• matka dobra + macocha zła

• rozłączenie z matką (nawiązanie do mitu o Demeter i Korze)

Janina Porazińska, W Wojtusiowej izbie

• motyw tańca - archetyp poruszania się, pokonywania przestrzeni

• świat dziecka odbija się w oknie

• motyw przerwania bajki

• kolory, kształty, obrazy przestrzenne, dźwięki, szmery, szelesty

• piec z kominem - praobraz domowego ogniska

• świerszcz za kominem - archetyp opiekuna

• kołyska - archetyp początku nieskończoności

Ewa Szelburg-Zarembina, Parkowa królewna

• królewna, utożsamiająca się z gałązką i krzaczkiem, „za jeża się wyswata”

• jeż - królewicz

• park - ogród miejski, który pozwala dziewczynce wziąć udział w uroczystości weselnej

• ogród - poddany procesowi mityzacji

Ewa Szelburg-Zarembina, Srebrny deszczyk

• królewna kobieta stroi się, żeby zainteresować sobą mężczyznę, by wydać potomstwo

Kazimiera Iłłakowiczówna - szczególne postacie dziewcząt

Typowe symbole ujęte w ogólne tematy:

• tęsknota za rajem, ogrodem (drzewo, zwierzę, ptaki)

• pragnienie poznania tajemnicy kobiety

• księga - wieczna opowieść

• przewodnik

TATRY W LITERATURZE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

Pierwsze wzmianki o Tatrach w literaturze - poezja renesansowa.

Seweryn Goszczyński - dzięki niemu Tatry weszły do literatury na stałe

• opisy:

• strojów

• instrumentów muzycznych

• wyższość kultury ludowej nad miejską

Wincenty Pol, Obrazy z życia i podróży

• prace w kuźniach

• górnictwo

• strajk

Juliusz Słowacki

• góry, skały, Podkarpacie Wschodnie - opis na podstawie znajomości Alp (nie widział Tatr) - Beniowski

Aleksander Fredro, Pan Jowialski

• pierwotna natura

• zamki na szczytach

• czarne świerki

• rwące potoki

L. Siemieński, Wieczornice

• szkic Rysy górali tatrzańskich, m.in. o Janosiku

• Ballada zbójnicka o Napierskim (1846)

Baśń tatrzańska o królu wężów - etymologia nazw miejscowych

Władysław Wolski - libretto do Halki Stanisława Moniuszki

F. Faleński, Odgłosy z gór (1871) - poezja

Adam Asnyk, Liryki tatrzańskie

• podmiot liryczny - myśliciel-przyrodnik

Henryk Sienkiewicz

• Potop

• motyw uratowania króla w wąwozie przez górali

• Krzyżacy

• stylizacja językowa (dużo elementów gwary góralskiej)

Witkacy, Na przełęczy

• Sabała - jak Homer

Kazimierz Przerwa-Tetmajer

• Na Skalnym Podhalu

• gwara podhalańska

• łańcuchy obrazów

• Legenda Tatr

Jan Kasprowicz

Stefan Żeromski

FANTASTYKA W LITERATURZE DLA DZIECI I MŁODZIEŻY

Fantastyka - dziedzina twórczości literackiej, w której świat przedstawiony zawiera elementy nie odpowiadające kryteriom rzeczywistości (wydarzenia nadprzyrodzone kwestionujące reguły przyczynowości i ustalony porządek świata; wydarzeniom tym przypisuje się w obrębie fikcji literackiej realny byt). Operuje zwykle repertuarem tradycyjnych motywów wywodzących się z mitów, folkloru, wierzeń religijnych, jeśli nie są już przedmiotem wiary.

Osobną dziedziną jest fantastyka naukowa (science fiction) i fantasy.

W obrębie fantastyki wytworzyły się swoiste gatunki literackie (np. baśń) i odmiany gatunkowe (np. powieść fantastyczna).

Fantasy - jeden z najbardziej popularnych współcześnie gatunków narracyjnych operujących wątkami fantastycznymi, bliski rozbudowanej baśni (fabuła nie musi jednak prowadzić do happy endu). Od science fiction różni się m.in. tym, że opisuje społeczności znajdujące się na niskim poziomie technicznym rozwoju, jej bohaterowie zaś nie starają się przekształcić otaczającego świata, lecz przywrócić w nim ład oparty na wcześniej ustanowionych zasadach, naturalnych wartościach. Kreuje rzeczywistość rządzącą się swoistymi regułami (zwykle o charakterze magicznym), przetwarza tradycyjne wątki, zwłaszcza literatury przygodowej i sensacyjnej, odwołuje się do mitów.

Przykłady: J.R.R. Tolkien (Hobbit, czyli tam i z powrotem, 1937), U. Le Guin (tetralogia o świecie, zapoczątkowana Czarnoksiężnikiem z Archipelagu, 1968), Andrzej Sapkowski (Wiedźmin).

Fantasy dostarcza dziś fabuł wielu odmianom sztuki masowej, a zwłaszcza tzw. grom fabularnym (RPG) i komputerowym.

Science fiction - fantastyka naukowa: utwory fabularne, głównie powieści, których akcja przypada na czasy przyszłe w stosunku do czasu ich powstania i rozgrywa się w świecie wysoko rozwiniętej techniki. Wykorzystuje tradycyjne wątki fantastyki, pozycję dominującą zajmuje jednak fantazja techniczna i hipotezy naukowe.

Rozwijała się już w XIX wieku (Jules Verne), właściwy czas jej rozkwitu przypadł na wiek XX.

Stała się składnikiem kultury masowej, ale wchodzą w jej obręb utwory ambitne, poruszające ważną problematykę filozoficzną i społeczną, zbliżające się niekiedy do utopii bądź antyutopii.

Najwybitniejszym twórcą literatury s-f w Polsce jest Stanisław Lem.

Bohater:

• Adaś Niezgódka w Akademii Pana Kleksa Jana Brzechwy - uczy się w akademii czarodzieja, ale nie umie czarować

• Harry Potter w serii książek Joanne Kathleen Rowling - na pozór zwykły chłopiec, który trafia do szkoły czarów, ma czarodziejskie zdolności

Podział gatunkowy fantastyki:

• wg Kuliczkowej fantastyka obejmuje różne gatunki i style, trudno o ścisły podział

• wg Calloisa - podział na:

• baśnie

• światy fantastyczny i realistyczny przenikają się nawzajem bez konfliktów

• happy end

• opowiadania fantastyczne

• przełamywanie praw rządzących światem realnym

• czasem - opowiadania grozy (fragmenty Harry'ego Pottera)

• przykład - Akademia Pana Kleksa Brzechwy

• science fiction

• dotyczy nauki i techniki

• przykład - Bajki robotów Lema

• ponadto S. Lem wyróżnił też fantasy - jako uwspółcześnioną baśń fantastyczną

• nie zawsze happy end

• w treści - bliższa życiu takiemu, jakie ono jest w rzeczywistości, a nie jakie powinno być

• groteska

• intertekstualność

Zadania fantastyki w literaturze dla dzieci:

• daje możliwość szerszego spojrzenia na różne zjawiska

• stwarza poczucie bezpieczeństwa (ponieważ dziecko wie, że to są tylko wymyślone postacie, sytuacje itd.)

• przekazywanie wiadomości

• E. Szelburg-Zarembina, Dziwne przygody Ignasia

• przekazywanie prawd moralnych

• opowieść Mateusz w Akademii Pana Kleksa

• przekazywanie informacji o prawach obowiązujących w życiu społecznym

• przekazywanie wiadomości o świecie dorosłych

• Astrid Lindgren, Bracia Lwie Serce

• uczenie empatii, zrozumienia

• Maria Krüger, Ucho, dynia, sto dwadzieścia pięć

• możliwość „przeżycia” niecodziennych przygód

• szerzenie idei humanizmu

• daje możliwość poszerzania zasobu słownictwa (w przypadku utworów science fiction nawet o terminy naukowe i techniczne)

• propagowanie różnych idei

• Rodari, Gelsomino w Krainie Kłamczuchów (kot wypisuje na murach antyrządowe hasła)

Motywy - z folkloru, tradycji, mitów

• czasem układają się w konstrukcje o układach zamkniętych

Ćwiczenia 15, 16

FOLKLOR DZIECIĘCY W LITERATURZE DLA DZIECI

Folklor dziecięcy:

• zabawy dziecięce

• przedmioty wykonywane przez dzieci

• twory dorosłych przeznaczone dla dzieci - kołysanki, zabawki, zabawy, „klaskanki”, głaskanie

• filmy i literatura dla dzieci

Franciszek Czech wyróżnił 10 grup folkloru dziecięcego (m.in. rymowanki, odgłosy zwierząt).

Afanasjew - folklorysta.

Cechy folkloru:

• pamięciowość

• okazjonalność

• istnienie wykonywalności

• otwartość

• synkretyzm

Częstą formą jest forma pytań i odpowiedzi. Piosenki wzmocnione są melodią oraz układami ruchowymi.

Twory folkloru dziecięcego:

• rymowanki - krótkie zdania narracyjne lub opisujące

• towarzyszą ruchowym zabawom

• skakanki, wykrzykanki, śpiewanki

• spełniają się w czynności

• wyliczanki, wyzywanki, zgadywanki

• zabawy rysunkowe

Realizacja folkloru dziecięcego w literaturze:

• teorie J.J. Rousseau

• romantycy i pozytywiści (w różnych wersjach)

• „zabytki literatury angielskiej”

• Cudowny róg chłopca

• pisarze ochronkowi - Lenartowicz, Piosenki ochronkowe (przy czym później ustalono, że nie Lenartowicz jest ich autorem) - dumki, przyśpiewki, rymowanki, piosenki wiejskie

• Maria Konopnicka

• Jak się dzieci w Bronowie bawiły

• Ślizgawka, Pojedziemy w cudny kraj

• melika wierszy naśladuje rytmikę lasu

• pieśni żołnierskie, rzemieślnicze

• utwory o zwyczajach, obrzędach, zabawach

• Kownacka, Cztery mile za piec (przeznaczone dla sceny), Dzieci z Leszczynowej Górki, Plastusiowy Pamiętnik, Rogaś z Doliny Roztoki

• Ewa Szelburg-Zarębina, Kurczątka, Wesołe historie

• Tadeusz Kubiak, Kto z nas mieszka w tych miasteczkach

• Anna Kamieńska

• Jaworowi ludzie

• kontaminacja (np. Miasto)

• Dębowa kołysanka

MOTYW KRASNOLUDKÓW W BAŚNI

Geneza - wierzenia dawnych ludów w istnienie opiekuńczych duchów (gnomów, skrzatów itp.).

Krasnoludki występowały w baśniach braci Grimmów oraz w baśni O krasnoludkach i sierotce Marysi. Maria Konopnicka nawiązała tam do wątków i wierzeń ludowych.

• w tej baśni krasnoludki są czynnikiem nadrzędnym

Krasnoludki pojawiają się np. w takich utworach, jak Królewna Śnieżka, Podróże Guliwera J. Swifta, Na jagody M. Konopnickiej.

Nie ma krasnoludków płci żeńskiej.

Ćwiczenia 17, 18

KONSTRUKCJA ŚWIATA PRZEDSTAWIONEGO

W MUMINKACH TOVE JANSSON

Autorka Muminków - Tove Jansson urodziła się w szwedzkiej rodzinie w roku 1914 w Helsinkach, zmarła w 2001 r. tamże.

Seria powieści o Muminkach to „baśnie rozmarzone”.

Bohaterowie:

• Tata i Mama - portrety rodziców autorki: tata-katastrofista, mama-optymistka

• postacie mają wyraźne rysy charakterystyczne, np.

• Paszczak - irytujący

• Filifionka - drobiazgowa, obsesyjnie przywiązana do przedmiotów

Miejsce akcji - Finlandia

• dom Muminków - jak letni domek z XIX wieku

• rajska dolina

• wyspa

Charakterystyka bohaterów:

• okrągłe

• miękkie

• mają małe oczy

• wydatne brzuchy

• duże nosy

• futro

Akcja

• ważne czynności, przygody

• każdy może robić to, co zechce

Przestrzeń

• można przemieszczać się bez ograniczeń

Komizm

• odziera świat z grozy

Wymiary dzieła

• baśń filozoficzna

• funkcja kompensacyjna - lęki Muminków to lęki ludzi, zwłaszcza dzieci

MIŁOŚĆ NASTOLATKI W POWIEŚCI MŁODZIEŻOWEJ

Przykłady utworów:

• Ania z Zielonego Wzgórza Lucy Maud Montgomary

• młodzieńcza idealna miłość lub tylko jej zarys

• Małe kobietki

• Słoneczko

• Awantura o Basię Kornela Makuszyńskiego

Autorki powieści dla nastolatek to m.in.:

• Hanna Ożogowska

• Małgorzata Musierowicz

• Krystyna Siesicka

• Janina Zającówna

• Maria Ziółkowska

MOTYW DIABŁA W BAJKACH I BAŚNIACH

Już we wczesnym dzieciństwie człowiek styka się z opowieściami o strachach, duchach i diabłach.

Charakterystyka diabła z utworów literackich:

• rogi

• długi ogon zakończony chwostem

• ciemna skóra

• sierść

• kopyta

• odrażający zapach siarki

Imiona diabła w literaturze i wierzeniach:

• Rokita

• Boruta

• Węglik

• Maciuś

• Hilary

• Bies

Pierwszy opis diabła w literaturze polskiej dotyczył wydarzeń z XIII wieku.

Rodzaje diabłów w literaturze:

• kuszący do złego - Antychryst

• Oszukujący

• Sprawiedliwy - wymierza sprawiedliwość

• Pilnujący - można mu powierzyć do opieki dziecko, dobytek; dla samej przyjemności przegoni złodzieja

• Rozpustny - często w postaci kobiety uwodzi młodych mężczyzn

• Pijący

Przykłady utworów, w których występuje motyw diabła:

• bajki

• Boruta

• Drwal i diabeł

• Gliński, O mądrym chłopku i głupim diable

• Bunkiewicz, Opowieść o nieprzyjemnym diable Rokicie

• Stanisław Dzikowski, Diabli - tanecznicy

• S. Dzikowski, Diabelska gra

• Bunkiewicz, Diabelska miłość

• Gustaw Morcinek, Jak górnik Bulandra diabła oszukał

• G. Morcinek, O tym, jak diabeł pokraka został pognębiony

• Stanisław Ligoń, Diabeł się łożenił

• S. Ligoń, Diabeł w kopalni

• Oskar Miłosz, Skromnisia, narzeczona diabła

• O. Miłosz, Historia staruchy, która była tak złośliwa, że mogła zastąpić diabła

Ćwiczenia 19, 20

WIEDŹMY I CZAROWNICY W LITERATURZE DLA DZIECI

Wiedźma, czarownica - w świecie dziecka są to symbole zła.

Postacie te wywodzą się z folkloru przedchrześcijańskiego. Potem przez chrześcijaństwo postacie te zostały uznane za wspólników Szatana.

W utworach dla dzieci istnieją zarówno złe, okrutne wiedźmy, jak i dobre czarodziejki, wróżki.

Dobre wróżki:

• Kopciuszek

• Piotruś Pan

Złe czarownice:

• Złotowłosa

• Jaś i Małgosia

Wygląd zewnętrzny złej wiedźmy:

• długi nos z licznymi brodawkami

• stara

• w ręku trzyma różdżkę, przy pomocy której dokonuje czarów

• posługuje się miotłą lub kogutem jako środkiem lokomocji

• odrażająca, brzydka

• często ma sowę lub kota

KSIĄŻKA PRZYGODOWA W LITERATURZE DLA DZIECI

W EPOCE OŚWIECENIA

• J. Swift, Podróże Guliwera

• D. Defoe, Robinson Cruzoe

ZNACZENIE SNU I WIZJI W LITERATURZE DLA DZIECI

Literatura oniryczna - literatura odwołująca się do snu jako motywu bądź uzasadnienia formy i charakteru danej wypowiedzi. Przybiera rozmaite postacie:

• figury alegorycznej, charakterystycznej dla literatury dawniejszych;

• motywacji wątków fabularnych;

• zasady budowy utworu (np. fragment III cz. Dziadów Mickiewicza);

• zapisu snu.

Marzenia senne pojawiają się w polskiej literaturze już u Jana Kochanowskiego.

Motyw snu występował m.in. w Biblii, w Trenach J. Kochanowskiego, w Dziadach Adama Mickiewicza, Lalce Bolesława Prusa, Akademii Pana Kleksa Jana Brzechwy. Występował także w bajkach i baśniach, np. w Calineczce, Śpiącej Królewnie, Królewnie Śnieżce, Księżniczce na ziarnku grochu, Krzesiwie.

Motyw ten stanowi sposób budowania fikcji na jawie.

Sen jest często alegorią lub symbolem śmierci w literaturze.

Ćwiczenia 21, 22

OBRAZY WIEJSKIE W LITERATURZE DLA DZIECI

Obrazy wiejskie:

• bliskość z naturą

• zwyczaje, obrzędy, zabawy, wróżby wiejskie

• praca

• konflikty społeczne między mieszczaństwem a pracującymi chłopami

• ludowa moralność

Przykłady utworów:

• sielanki - Kochanowski, Zimorowic, Karpiński; 2 rodzaje:

• wyidealizowany obraz wsi

• obraz wsi wynikający z jej obserwacji, bez upiększeń

• Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego

• Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce

• Julian Ursyn Niemcewicz, Powrót posła

• Adam Mickiewicz,

• Pan Tadeusz

• ludowa moralność:

• Świtezianka

• Lilie

• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem

• Władysław S. Reymont, Chłopi

• Stefan Żeromski:

• Doktor Piotr

• Rozdziobią nas kruki, wrony...

• Przedwiośnie

• Maria Dąbrowska, Na wesele

• Czesław Miłosz, Dolina Issy

MOTYW GÓR W BAŚNIACH I BAJKACH POLSKICH

Wygląd góry w bajkach i baśniach:

• wysoka

• stroma

• tajemnicza

• oślizgła

• często na jej szczycie stoi zamek

• często wokół niej latają czarownice na miotłach

Motywy:

• szklana góra

• formuły:

• „za górami, za lasami (za dołami)”

• „za siedmioma górami”

TWÓRCZOŚĆ KORNELA MAKUSZYŃSKIEGO

Kornel Makuszyński (ur. 8 stycznia 1884 w Stryju, zm. 31 lipca 1953 w Zakopanem) - polski prozaik, poeta, felietonista, krytyk teatralny i publicysta, członek Polskiej Akademii Literatury. Pisał zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci.

Utwory Makuszyńskiego odznaczają się humorem, barwnymi (czasami wręcz nieprzyzwoitymi) powiedzonkami.

Przykłady utworów:

• 1912 Szewc Kopytko i kaczor Kwak

• 1913 Awantury arabskie

• 1914 Straszliwe przygody

• 1916 Bardzo dziwne bajki (Bajka o królewnie Marysi, o czarnym łabędziu i o lodowej górze, Szewc Kopytko i kaczor Kwak, O tym jak krawiec Niteczka został królem, Dzielny Janek i jego pies)

• 1919 Słońce w herbie

• 1925 Bezgrzeszne lata

• 1928 O dwóch takich, co ukradli księżyc - na jej podstawie nakręcono film fabularny i serial animowany

• 1930 Przyjaciel wesołego diabła - na jej podstawie nakręcono dwa filmy i serial

• 1932 Panna z mokrą głową - na jej podstawie nakręcono film i serial telewizyjny

• 1933 Skrzydlaty chłopiec

• 1933 Mały chłopiec

• 1937 Awantura o Basię - na jej podstawie nakręcono dwa filmy i serial

• 1937 Nowe bajki tego roku

• 1937 Szatan z siódmej klasy - na jej podstawie nakręcono dwa filmy i serial

• 1939 Za króla Piasta Polska wyrasta

• 1939 Kartki z kalendarza

• 1946 List z tamtego świata

• 1957 Szaleństwa panny Ewy - na jej podstawie nakręcono film kinowy i serial telewizyjny

Z Marianem Walentynowiczem:

• 1933 120 przygód Koziołka Matołka (120, bo jest 120 obrazków, a pod każdym czterowierszowa zwrotka ośmiozgłoskowcem)

• 1933 Druga księga przygód Koziołka Matołka

• 1934 Trzecia księga przygód Koziołka Matołka

• 1934 Czwarta księga przygód Koziołka Matołka

• 1935 Awantury i wybryki małej małpki Fiki-Miki

• 1936 Fiki-Miki dalsze dzieje, ten kto czyta, ten się śmieje

• 1937 O wawelskim smoku

• 1938 Wanda leży w naszej ziemi

• 1938 Na nic płacze, na nic krzyki, koniec przygód Fiki-Miki

• 1960 Legendy krakowskie (łączne wydanie O wawelskim smoku i Wandzie)

• 1964 Wydanie łączne Awantury i wybryki małej małpki Fiki-Miki

• 1969 Wydanie łączne Przygody Koziołka Matołka

Z tematów zakreślonych na niebiesko są notatki w dalszej części tego dokumentu.

Wg Podręcznego słownika terminów literackich pod red. Michała Głowińskiego. Hasło opracowane przez Teresę Kostkiewiczową.

Bajka jest często narzędziem psychologicznym.

Eugeniusz Słuszkiewicz, Opowieści buddyjskie.

Wg: Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Podręczny słownik terminów literackich.

Jw.

Kinder-Reine; nursery rhymes.

Matka, ojciec, dziadkowie, a zwłaszcza wujowie, ciocie; potem w nurcie ludowym: niania, piastunku.

W sferze języka.

Podobne przekłamania występują (obok nieścisłości) w powieści Ogniem i mieczem.

Fińska pisarka szwedzkojęzyczna.

Porównaj postać Hogaty z bajki Smerfy.

Wieś jako arkadyjska kraina szczęścia.

---