Krystyna Kuliczkowska, W szklanej kuli. Szkice o literaturze dla dzieci i młodzieży, Warszawa 1970.

Kazimierz Wyka stwierdził, że literatura dla dzieci jest jak szklana baśniowa kula, w której odbijają się te same problemy, jakie spotykamy w piśmiennictwie dla dorosłych.

Czukowski uznał, że pisząc dla dzieci, trzeba tworzyć „poetykę dziecięcych słów”, tak by powstał gatunek pisarski oparty nie na wyrozumowanej koncepcji, lecz uwarunkowany sposobem przeżywania dziecka na danym etapie rozwoju.

DEOTYMA (JADWIGA ŁUSZCZEWSKA) - AUTORKA UNIUS LIBRI

• Panienka z okienka - obrazek obyczajowy, urozmaicony konwencjonalną fabułą romansowej powiastki

• przegląd XVII-wiecznych mód

• drobiazgowe obserwacje obyczajowe

• autorka nie starała się o psychologiczny charakter postaci, nie wykracza poza szablony

• zespolenie momentów dydaktycznych i baśniowych

• nie pisała z zamiarem dydaktycznym

POZYTYWNY BOHATER SIENKIEWICZA

Staś Tarkowski - zarozumiały 14-letni chłopiec, który wyobrażał sobie, że tanim kosztem odegra rolę bohatera, przekonuje się, że bohaterstwo wymaga ofiar prawdziwych, przezwyciężania przeszkód przerastających siły i nie mierzy się natychmiastowym efektem, łatwo zdobytą sławą; dojrzewa, gdyż każde wydarzenie jest dla niego lekcją życia i pociąga za sobą duchowy rozwój.

• problemy otwarte, które trzeba rozstrzygać ciągle na nowo wg wewnętrznych, ciągle kontrolowanych norm, wynikających ze współżycia z ludźmi, z konfrontacją własnej postawy ze zjawiskami życia

POLSKI VERNE - PISARZ TRZECH POKOLEŃ

Władysław Umiński

• Zwycięzcy oceanu (pierwsza powieść) - wyd. w 1890 w „Wędrowcu” (wyd. osobne 1891)

• Balonem do bieguna (w latach 1904-1951 - 10 wydań, każde w nieco zmienionej wersji)

• Od Warszawy do Ojcowa - powieść krajoznawcza

• Samolotem naokoło świata (1911)

• Żegluga powietrzna - praca popularyzatorska

• Ciekawe wynalazki

• Flibusterowie (1901) - o rozbitkach na Kubie

• Krzyż i półksiężyc (1913)

• publicystyka

• Podróż naokoło Warszawy - powieść krajoznawcza

• Synowie puszczy - powieść krajoznawcza

• Po kraju - powieść krajoznawcza

• W głębinach oceanu

• Krwawy chleb (1912, później pod tytułem Znojny chleb)

• Pod flagą polską samochodem naokoło świata (1929) - prób napisania powieści o charakterze reportażu

• kronika podróży skauta Jelińskiego, oparta na ustnej relacji

• W nieznane światy (1895) - powieść fantastycznonaukowa

• Podróż bez pieniędzy - ośmieszenie amerykańskiego stylu życia

• W puszczach Kanady - o losie Indian

• W podbłocznych krainach

MARIA DĄBROWSKA - DLA DZIECI

• opowiadanie Janek

• Przyjaźń

• od 1916 roku współpracowała z dwutygodnikiem „W słońcu”

• pogadanki historyczne i krajoznawcze

• eseje literackie

• felietony aktualne

• opowiadania

• tematyka podyktowana potrzebą chwili

• zbiór Dzień Ojczyzny (1918)

• ciekawa kreacja dziecka - bohatera

• prezentowany punkt widzenia to punkt widzenia dziecka

• mali bohaterowie - świeżość odczuwania, niekłamany entuzjazm i żarliwa potrzeba dokonania czegoś pożytecznego

• opowiadanie najbardziej dojrzałe - My polskie dzieci

• konflikt między potrzebą radosnego wypełniania codziennych, szkolnych obowiązków a wyższą patriotyczną racją, która każe tym obowiązkom zbuntować się, gdy są „kłamstwem i poniewierką”

• Marcin Kozera (1924)

• czas akcji - przed I wojną światową

• wewnętrzna przemiana bohatera

• bez frazeologii i patosu

• Olek (1922 w zbiorze Gałąź czereśni)

• mało tendencyjności

• bezpośrednie formułowanie haseł

• uproszczenie problematyki wiarygodność

• zatuszowana dydaktyczna wymowa utworów

• Wilczęta z czarnego podwórza

• gromada dzieci obdartych i mizernych, lecz pełnych życia

• harcerstwo

• prościutkie sceny z życia szkolnego

• Pierwszy dzień w szkole

• Wakacje

• Czajka - o oswojonym ptaszku

• refleksyjne, pełne zadumy spojrzenie na życie

• Drogie kamienie

• Koledzy Jacka

• Szpital

• Przyjaźń (1927) - dojrzała proza

• Uśmiech dzieciństwa (1922)

• utwór „o dzieciach nie dla dzieci”

• charakter niejednolity

• mgiełka liryzmu i sentymentu

• nowele (dojrzałe) o dziecięcych dramatach

• Janek - fakty mówiące same za siebie

• Pies

• Dąbrowska poważnie traktowała twórczość dla dzieci i młodzieży, upominała się o równe prawa dla literatury dziecięcej, o potrzebę badań nad tą dziedziną twórczości

BAJKOPISARZ I GAWĘDZIARZ

Benedykt Hertz (1872-1952)

• praca publicystyczna od 1894 r.

• Gęś i orzeł - bajka (wyd. w 1900 w „Głosie”)

• stałe felietony w „Głosie” i artykuły na temat społeczeństwa

• związany był z wieloma czasopismami

• bajki - wyrażały postawę autora wobec świata, zmysł realizmu i poczucie humoru

• po zmianie sytuacji politycznej mógł odrzucić maskę alegorii

• dla własnej córki, Magdaleny, zaczął pisać literaturę dziecięcą

• Taś-taś (1916) - debiut w twórczości dla dzieci

• Przygody Magdusi

• gdy podrosła, napisał:

• Wakacje w puszczy

• Henryś - powieść

• chłopiec z rodziny inteligenckiej, który opiekunów znajdował wśród prostych ludzi

• Trzewiki szczęścia - baśń sceniczna, komedyjka

• Szopka warszawska - napisana z Wandą Tatarkiewiczówną

• satyryk, humorysta umiał przemówić do młodego czytelnika w sposób lekki, pogodny, dowcipny, pozbawiony wszelkiego moralizatorstwa

• Ze wspomnień Samowara (1936) - powieść autobiograficzna

• język swobodny, barwny, często - żargon uczniowski

• styl gawędziarski (wyczuwalne wpływy Korczaka)

• lata 30. XX wieku - współpracował z Polskim Radiem

• Bajki dla dzieci - parafrazy bajek Kryłowa

• pod koniec życia zbierał materiały do Antologii bajki polskiej - nie ukończył tego dzieła, wydano je pośmiertnie w 1958 roku, do druku przygotowała Maria Hulewiczowa

NOWE WCIELENIE ROBINSONA

Z naszą tradycją zrosła się najsilniej przeróbka Anczyca (świadoma adaptacja) powieści o Robinsonie.

Stanisław Stampfl' oparł swą książkę (1958) na zupełnie nowym pomyśle konstrukcyjnym - w nagłówku każdego rozdziału podaje motto z pamiętnika Robinsona, rozbudowywała je następnie w scenie powieści, pisana w 3. os.

• w partii narracyjnej - zachowanie zasadniczych elementów fabularnych, wzbogacone są jednak malowniczym opisem, żywym dialogiem, nowymi realiami, szeroką i wartko toczącą się akcją

ADAPTACJA CHATY WUJA TOMA

1954 - wyd. w tłumaczeniu Ireny Tuwim i Juliana Stawińskiego.

Dwie wersje:

• Adam Leszczyński, wyd. „Iskry”

• Stanisław Stampfl', wyd. „Nasza Księgarnia”

KLASYCY „DO CZYTANIA”

• Gąsiorowski - trylogia historyczna:

• Huragan

• Rok 1809

• Szwoleżerowie gwardii

• W. Przyborowski, Szwedzi w Warszawie

• W. Gomulicki, Cudna mieszczka

• Deotyma, Panienka z okienka

• Antonina Domańska

• Krysia bezimienna

• Paziowie króla Zygmunta

• Historia żółtej ciżemki

• Zofia Urbanowska, Księżniczka

• W. Umiński, Znojny chleb

• Benedykt Hertz, Ze wspomnień Samowara

• Henryk Sienkiewicz, W pustyni i w puszczy

• Hoffmanowa, Dziennik Franciszki Krasińskiej

• Kraszewski, Zygmuntowe czasy

• Kornel Makuszyński - liczne powieści

POWIEŚCI DLA DZIEWCZĄT

• Paulina Kraków, Pamiętnik młodej sieroty

• Wspomnienia wygnanki

• Z. Urbanowska, Księżniczka

• Mała Dorrit

• Bolesław Prus, Anielka

• Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem

• Eugeniusz Sue, Tajemnice Paryża

• Lucy Maud Montgomery, Ania z Zielonego Wzgórza

• Edna Lyall, Słowik irlandzki

• H. Porter, Pollyanna

• Joanna Gould, Gwiazda przewodnia

• Joan Webster, Długonogi lis

• Helena Mniszkówna, Trędowata

• Maria Rodziewiczówna, Między ustami a brzegiem pucharu

• E. Meade, W świecie dziewcząt

• Dunin-Kozicka, Ania z lechickich pól

• W. Potemkowska, Koniczyna

• Buyno-Arctowa, Złota nić

• M. Rodziewiczówna, Straszny dziadunio

• Zofia Żurawińska, Fetysz

• Z. Żurawińska, Roman i dziewiętnastu

• Wasilewska, Pokój na poddaszu

• Boguszewska, Za zielonym wałem

• Boguszewska, Zielone węże

• Halina Górska, Druga brama

• Maria Krüger, Petra

• Maria Krüger, Godzina pąsowej róży

• Krystyna Grzybowska, Zuzia

• Maria Kann, Koniec i początek świata

• Hanna Ożogowska, Dziewczyna i chłopak

• L. Wadecka, Opowieść Pyrki

• L. Wadecka, Odpowiadać nie mogę

• L. Wadecka, Bez drogowskazu (cykl 3-tomowy)

• L. Wadecka, Historia prawie autentyczne

• powieści wspomnieniowe z dziewczęcą bohaterką

• powieści „dziewczęce” i „chłopięce”:

• Marian Brandys, Honorowy łobuz

• Edmund Niziurski, Nikodem, czyli tajemnica gabinetu

• Wanda Grodzieńska, Wacek Sumak

• Hanna Mortkiewicz-Olczakowa, Kolorowe gwiazdy

• Irena Jurgielewiczowa, Ten obcy

• Marian Bielicki, Gorycz sławy

• Natalia Rolleczek, Kochana rodzinka i ja (wyd. 1961) - powieść obyczajowa, psychologiczna i rozrywkowa

• Halina Snopkiewicz-Gałka, Słoneczniki

• Krystyna Salaburska, Maska

PEDAGOGIKA W POWIEŚCI DLA MŁODZIEŻY

• głosy w dyskusji na temat młodzieży:

• zbiór opowiadań K. Salaburskiej, Spotkanie z diabłem

• powieści E. Jackiewiczowej, Dziewczęta szukają drogi, Tancerze

• książki dla dorosłych mówiące o życiu młodzieży

• książki zaliczane przez „Naszą Księgarnię” do serii tzw. pedagogicznej - dla młodzieży w wieku 12-15 lat

• często postawione w nich problemy wychowawcze w sposób jaskrawy, drastyczny

• nauczyciel-wychowawca - bohater utworu literackiego

• nieraz - autor-pedagog przetwarzał w utworach własne doświadczenia z pracy

• treści wychowawcze

• Edmund Niziurski, Księga urwisów

• M. Bielicki, Gdzie jesteś, Małgorzato?, Małgorzata szuka siebie, Małgorzaty droga powrotu

• przedmiotem refleksji stało się nie tylko postępowanie młodzieży, także wychowawców

• t. opowiadań Życzę ci dobrej drogi

• harcerstwo

• E. Niziurski, Pożegnanie z Grynderem

• Żółkiewska, Klub Salomona

DOROŚLI W KRZYWYM ZWIERCIADLE

• Natalia Rolleczek, Kochana rodzinka

• Anna Kowalska, Lubię środy - dowcipny pamiętnik chłopca

• Hanna Ożogowska, Ucho od śledzia

• Edmund Niziurski, Pożegnanie z Grynderem - groteska

• Adam Bahdaj, Podróż za jeden uśmiech

• B. Tylieka, Generał Ciupinek

• J. Korczakowska, Żuczek i Marsjanie - dla dzieci w wieku 8-10 lat

W ŚWIECIE FANTAZJI, MARZEŃ I ALUZJI

• J. Broszkiewicz, Wielka, większa i największa (1960)

• slang potoczny

• Żukrowski, Porwanie w Tiutiurlistanie

• Pierścień i róża

• Przygody Guliwera

• Alicja w krainie czarów

• baśnie Andersena

• J. Korczak, Król Maciuś I

• Cudowna podróż

• Kubuś Puchatek

• Travers, Mary Poppins

• E. Linklater, Wiatr z księżyca

• Woroszylski, I ty zostaniesz Indianinem (1960)

• Cyryl, gdzie jesteś? (1961)

ŚLADEM ROMANTYCZNYCH WŁÓCZĘGÓW

Motyw fantastycznych wędrówek w poszukiwaniu przygód - znany już z mitologii i średniowiecznej epiki, przedostał się do literatury dla dzieci najpierw w adaptacjach baśni ludowych i powieści XVII- i XVIII-wiecznych, a później w utworach specjalnie dla nich pisanych.

• bogactwo wątków

• motywy ludzkiego postępowania

• elementy wiedzy o życiu

• treści światopoglądowe i moralne

• duże pole do twórczej inwencji przy jednoczesnym czerpaniu z bogatych źródeł tradycji literackich

• twórcze transkrypcje

• motyw przekształcania świata

Anna Kamieńska, W Nieparyżu i gdzie indziej

Wiktor Woroszylski, Podmuch malowanego wiatru

Joanna Kulmowa, Stacja Nigdy w Życiu - opowiadanie fantastyczne

SZYFRY I PARABOLE

• metaforyka tworzywa literackiego

• aluzje do problematyki współczesnej

• „romantyzacja” prozy

• Kornel Makuszyński, O dwóch takich, co ukradli księżyc

BLASKI I NĘDZE „POGRANICZA”

• „Pogranicze” - formy prozatorskie, w których fikcja literacka zespala się z elementami reportażu, dokumentami, pamiętnikami

• autentyk lub pozorowany autentyk

• „publicystyka”

• czasem - technika podobna do techniki scenariusza filmowego

• literatura, która stawia problem

• E. Jackiewiczowa, Dziewczęta szukają drogi (1958)

• problematyka polityczna i światopoglądowa

• sprawy religii

CZARODZIEJ SŁOWA - JAN BRZECHWA

W literaturze dla dzieci możemy mówić o szkole poetyckiej Brzechwy i Tuwima.

Pod koniec swojego życia, na kilka tygodni przed śmiercią, Jan Brzechwa pisał swoje ostatnie wiersze - tragiczne, smutne w swym niefrasobliwym, zaprawionym łagodną ironią pojednaniu ze śmiercią.

• śmierć - 1) zmora pojawiająca się w snach, 2) towarzyszka dnia codziennego, 3) sojuszniczka miłości

Baśnie, bajki, poematy dla dzieci.

Utwór Dziecko - o umierającym dziecku.

POWAŻNIE I Z PROSTOTĄ - IRENA JURGIELEWICZOWA

• praca Upodobania czytelnicze dorosłych - o socjologii literatury

• 1939 Warszawa - serce Polski - szkic poświęcony stolicy

• 1948-59 - utwory dla młodszego czytelnika

• Historia o czterech pstroczkach

• 1957 O chłopcu, który szukał domu - w konwencji baśniowej

• 1950-54 - zahamowanie rozwoju twórczego

• 1951 Osiem lalek i miś

• 1960 Jak jeden malarz chciał namalować szczęśliwego motyla

• 1964 Niebezpieczna przygoda

• 1964 Niespokojne godziny - dla nieco starszych czytelników

• 1968 Wszystko inaczej - utwór nagrodzony

W KOLEKTYWIE MŁODZIEŻY - EDMUND NIZIURSKI

• proza o tematyce wiejskiej u progu lat 50.

• debiut powieściowy - 1951 Gorące dni

• 1953 W zapadłej wsi

• 1954 Księga urwisów

• powstała z inspiracji „Naszej Księgarni”

• bohaterowie - prawdziwe dzieci, przekorne, pełne pomysłów, humoru i temperamentu

• zastrzeżenia pedagogów (że postępowanie wychowawcze podane zbyt ostrej krytyce, że autor posługuje się żargonem uczniowskim dalekim od języka literackiego, że książka może zachęcić do poszukiwania niewybrednych przygód)

• tłumaczona na wiele języków

• wprowadzona na listę lektur

• 1955 - nagroda Prezesa Rady Ministrów za twórczość dla młodzieży, zwłaszcza za tę powieść

• 1959 Niewiarygodne przygody Marka Piegusa

• o pechowym chłopcu, który ma szczęści do niezwykłych przygód

• 1959 Przystań Eskulapa

• powieść kryminalna dla dorosłych

• opowiadania Sprawa Klarneta

• nowela Lizus

• Pożegnanie z Grynderem

• młodzież sama jest inicjatorką najlepszych metod wychowawczych

• 1961 Awantura w Niekłaju

• „przygodowa” powieść kolonijna

• 1964 Sposób na Alcybiadesa

• 1965 Życzę ci dobrej drogi

• Wakacje z intruzami - sztuka (wystawiona w 1966 w teatrze Widziadło)

• tematyka wojskowa

• 1960 Pięć manekinów - kryminał

• 1964 Wyraj

• Salon wytrzeźwień - powieść z elementami przygody

• Ucieczka z Betelejm - widowisko

ANTYK I WSPÓŁCZESNOŚĆ - HALINA RUDNICKA

• profesjonalna znajomość młodego czytelnika (studia pedagogiczne, praktyka nauczycielska, praca oświatowa)

• 1949 Polną ścieżką

• o przygodach i przeżyciach chłopca i dziewczynki w latach okupacji

• sentymentalizm

• 1951 Płomień gorejący

• próba powieści biograficznej z życia wielkich rewolucjonistów

• zbyt duże uproszczenie

• Uczniowie Spartakusa

• tło - burzliwy okres z dziejów Rzymu (wojny domowe)

• 1951 - nagroda państwowa II stopnia

• lektura szkolna

• Zielona rakieta

• opowieść o chłopcu wykolejonym wskutek złego wpływu przestępczego środowiska warszawskiej młodzieży i nawróconym dzięki innej atmosferze, w jakiej znalazł się na Śląsku

• Za siódmym progiem

• tematyka tatrzańska (wyprawy grotołazów)

• 1960 Chłopcy ze starówki

• bohaterowie urządzili sobie dom w ruinach

• dla młodzieży powyżej 12 roku życia

• 1963 Król Agis

• 1966 Syn Heraklesa

ZAWSZE Z HUMOREM - HANNA OŻOGOWSKA

• powieści dla dzieci i młodzieży, w których zawsze występował specyficzny rodzaj humoru

• utwory o życiu szkoły

• 1950 Uczniowie trzeciej klasy

• 1951 Na Karolewskiej

• 1957 Złota kula

• humor sytuacyjny

• 1959 Tajemnica zielonej pieczęci

• motywy sensacyjne

• Dziewczyna i chłopak, czyli heca na czternaście fajerek

• 1961 - II nagroda „Naszej Księgarni”

• bestseller

• 1964 Ucho od śledzia

• powieść środowiskowo-obyczajowa

• 1968 Głowa na tranzystorach

Niezwykłe walory wychowawcze tego dzieła odkrył J.J. Rousseau.

---