1. Literatura dla dzieci i młodzieży – klasyfikacja

Literatura dla dzieci i młodzieży, to ogół utworów literackich pisanych intencjonalnie dla młodego czytelnika, a także przejętych z lektur „dorosłych” i rzeczywiście funkcjonujących w dziecięco-młodzieżowym obiegu czytelniczym danego miejsca i czasu¹. Ma ona długą historię, można nawet powiedzieć, że tak długą jak i samo dzieciństwo, bowiem już w najdawniejszych czasach istniała w swej ustnej formie. Długo przed ukazaniem się pierwszych książek dla dzieci opowiadano im baśnie, podania, legendy, rozmaite utwory fantastyczne, przeważnie związane z twórczością ludową. Dzieci wszędzie obecne, słuchały bajarzy, wędrowców, oglądały jarmarczne pokazy i sztuki czy odpustowe obrzędy. W skład literatury dla dzieci wchodzi to, co dzieci wzięły od dorosłych, co dla nich dorośli stworzyli i co same wymyśliły². Takie ujęcie uwzględnia dwa zasadnicze kryteria, internacjonalnego adresu autorskiego oraz akceptację ze strony odbiorcy. Wyodrębnienie się literatury dla dzieci przypada na XVIII i XIX wiek. To wtedy zauważono, że rządzi się ona swoimi prawami i celami. U schyłku XVIII wieku pojawiają się dwa utwory: Przypadki Telemaka Fenelona (1698), oparte na motywach eposu greckiego, oraz Baśnie Babci Gąski Charlesa Perraulta (1697)., których powstanie uznane jest za początek literatury dziecięcej. Choć Perrault skierował swój utwór do dorosłego środowiska dworskiego, stanowił on opracowanie popularnych wątków baśni ludowych tj.: Kot w butach, Kopciuszek, Sinobrody czy Czerwony Kapturek. Dał również początek fantastyce dla dzieci. Wiek XIX ukazuje nam jak kształtowała się odrębność literatury dla dzieci. Powstają nowe gatunki: bajeczka dziecięca, powieści dla dziewcząt, a także jej odmiany np. powieści historyczne, przygodowe, itp. Kształtuje się odrębna poetyka, schematy konstrukcyjne a także zwiększa się zasób słowny³.

Literatura dla dzieci i młodzieży jest częścią literatury ogólnonarodowej wysoko artystycznej, ulega różnym ewolucjom i przekształceniom w zakresie stylu i języka, podejmowanych zagadnień, kreacji bohaterów a także w zakresie warsztatu pisarskiego. Określa się ja mianem „literatury czwartej”, jako odrębną dziedzinę twórczości tuż obok literatury wysoko artystycznej, ludowej i brukowej. Niektórzy badacze, podążając za Jerzym Cieślikowskim uważają, że jako odrębna dziedzina literatury rządzi się swoimi prawami rozwojowymi i charakteryzuje się stałą obecnością pierwiastków ludycznych i dydaktycznych. Nie stanowi ona zbioru zamkniętego, bo, po pierwsze, wiele z tekstów „nie dla dzieci” było i jest przeadresowywane „do dzieci”, a po drugie, większość tekstów, zwłaszcza natury folklorystycznej, była lub jest również „dla dzieci”, ewentualnie dość wcześnie została przez nie przechwycona⁴. Zakres terminu literatura dla dzieci i młodzieży jest nieścisły. Książki i książeczki dla najmłodszych dzieci są łatwo wyróżnialne poprzez ich szatę graficzną, wielkość liter i styl języka. Jednak im czytelnik staje się straszy i zbliża się do wieku dojrzałego, tym kategoria adresata staje się mniej przejrzysta, bowiem teksty pisane dla dzieci w wieku 14-15 lat często funkcjonują w formie tzw. czytadeł, np. powieści M. Musierowicz. Zasadniczym wyróżnikiem literatury dla dzieci i młodzieży są: przystępność tekstu i wiążące się z tym dostosowanie środków artystycznych do możliwości percepcyjnych odbiorców. Powinien pojawiać się dynamizm, humor, przygodowość, bohater reprezentujący wartości atrakcyjne dla odbiorcy np. zbliżony wiek, odwaga, silna osobowość, sprawność fizyczna itp. Musi pobudzać wyobraźnię, stąd często występujący pierwiastek fantastyczny lub egzotyczny.

Ciężko jest pogrupować literaturę dla dzieci w jakieś podzespoły klasyfikacyjne. Niejednemu bibliotekarzowi, nauczycielowi, wychowawcy przysparza wiele kłopotu zaklasyfikowanie książki do odpowiedniego działu⁵. I nic w tym dziwnego, bowiem zarówno w twórczości dla dzieci, jak i dorosłych pojawia się wiele form pogranicznych, które łamią ustalone zasady klasyfikacji i sprawiają tym trudności w zaszeregowaniu. Sami teoretycy literatury nie są zgodni co do zasad jej typologii. Być może dlatego, że każda szkoła badawcza stosuje inne kryteria podziału. Jerzy Cieślikowski piszę, że literatura obywa się bez podziału na gatunki. Wystarczają tu terminy obiegowe: wierszyk, piosenka, bajeczka, historyjka. W literaturze dla dzieci i młodzieży, często nawet przeprowadzenie najprostszych granic między epiką a liryką, między poezją a prozą, między realizmem a fantastyką jest w praktyce bardzo zawiłe⁶. Przykładem może być „Pan Samochodzik” Z. Nienackiego. Utwory te oparte są na powieści sensacyjnej kryminału. Akcja toczy się współcześnie, jednak z punktu widzenia zawartości poznawczej, informacyjnej można mieć ochotę do zaliczenia jej jako kanon literatury historycznej. Odczuć bowiem można, że to historyczne partie utworów są najważniejsze dla autora. To co w książce sensacyjne, detektywistyczne stanowi konstrukcję nośną, dzięki której powieść czyta się wartko i ciekawie. Przykład ten pokazuje nam, że można by literaturę dziecięcą sklasyfikować nie według kryteriów teoretyczno-literackich, lecz według kryteriów funkcji, jakie pełni ona w procesie wychowania⁷. Najczęstszym podziałem z jakim możemy się spotkać jest podział gatunkowo-tematyczny, stosowany w bibliotecznej pracy z dziećmi oraz opracowaniach katalogowych.

Baśń – zaliczana jest do najstarszych form literatury dziecięcej. Długo przed ukazaniem się jakichkolwiek książek dla dzieci opowiadano im baśnie, legendy, podanie i rozmaite utwory fantastyczne, przeważnie związane z twórczością ludową. Baśń zrodziła się z baśni mitycznej, inaczej mówiąc z baśni magicznej lub prabaśni – to fantastyczna opowieść, która stanowi zlepek motywów, epizodów, jest pozbawiona zwartej kompozycji fabularnej, wyraża stan świadomości pierwotnego człowieka, jego wierzeń, który pragnął otaczającą rzeczywistość zrozumieć i opisać. Była próbą stworzenia epistemologicznej koncepcji, która ujmowała tajemnicę bytu i napawała lękiem.

Baśń ludowa, podania i legendy są najstarszymi typami utworów fantastycznych. Baśń ludowa nie była tworzona z myślą o odbiorcy dziecięcym – była wytworem fantazji człowieka prostego, niewykształconego, który szukał w nich zadośćuczynienia dla swojego ciężkiego życia, starał się stworzyć obraz świata, w którym nagradzany zostaje człowiek prosty i ubogi⁸. Baśń ludowa w swojej surowej formie nie nadawała się dla dziecka. Język bowiem był zbyt trudny dla młodego odbiorcy, niezrozumiały, moralność często dwuznaczna, baśnie te zawierały dużo okrucieństwa a forma ich byłam zbyt uboga. Aby dziecko mogło przyswoić taki utwór, wymaga on opracowania literackiego wątków ludowych, wzbogacenia języka kompozycji a także jego formy. Ważnym elementem jest również uszlachetnienie moralności. Jednymi z autorów tak opracowanych baśni ludowych są: J. Porazińska i G. Morcinek.

Baśnie literackie są zupełnie innym typem utworów fantastycznych dla dzieci. Są budowane z elementów oryginalnych, a nie jak w przypadku baśni ludowej z wątków zapisanych w twórczości ludowej. Baśnie literackie operują swobodną fantazją. Podczas gdy świat baśni ludowej jest dość ograniczony, wątki, postacie, rekwizyty powtarzają się cięgle – baśnie literackie tworzą świat nieograniczonych możliwości. Nie sposób wyliczyć wszystkich wątków, sposobów konstruowania fabuły, tematyki, postaci, rekwizytów i tła wszystkich baśni literackich⁹. Zauważyć można, w szczególności we współczesnych baśniach literacki pominięcie przyrody – akcja bowiem rozgrywa się często w wielkim mieście, w mieszkaniach, domach, jedynie wśród sprzętów domowych. Baśń literacka opisuje życie codzienne, wszystko to co otacza dziecko i jest mu znane, zmieniając je jednak w sposób fantastyczny, w odróżnieniu od baśni ludowej, która upraszcza psychologię i charaktery, ma rozbudowaną akcję, rozgrywającą się często w egzotycznych okolicach. W baśni ludowej ukazywana była bieda, niewszczęcie ludzi prostych, krzywda a w fantastyce zadośćuczynienie. W baśni literackiej takie ogólne problemy społeczne poruszane są bardzo rzadko, a jeśli w ogóle są poruszane, to w sposób łatwy do zaakceptowania i zrozumienia przez dziecko. Często mają „drugie dno” możliwe do odebrania bardziej przez czytelnika dorosłego. Stanowią pierwsze zetknięcie dziecka z problemem sensu życia, szczęścia, śmierci i dobra społecznego. Pierwszym zbiorem baśni przeznaczonym dla młodego czytelnika były Historie i baśnie z dawnych czasów z pouczeniami moralnymi, zwane Opowiadaniami Babci Gąski Charlesa Perraulta z 1697 roku. Opracował on znane z wielu przeróbek baśnie ludowe tj.: Kopciuszek, Kot butach, Śpiąca Królewna, Czerwony Kapturek itd. Na wiek XIX przypada wielki rozwój twórczości fantastycznej dla dzieci. Wielu pisarzy między innymi bracia Grimm, opracowuje dla dzieci baśnie ludowe. W Polsce takie opracowania tworzył Józef Ignacy Kraszewski. Jednak to Hans Christian Andersen jest uważany za twórcę prawdziwie artystycznej baśni dla dzieci, który prawie całą swoją twórczość poświęcił dzieciom. Jego utwory do dziś są wydawane na całym świecie w masowych nakładach. Pisarz ten w swoich baśniach sięga zarówno do okolic i postaci egzotycznych, jak i do najbliższego otoczenia człowieka i przedmiotów codziennego użytku, czyniąc to w formie artystycznie doskonałej. Baśnie Andersena zawierają duży ładunek filozoficzny i wiele prawdy życiowej i dlatego są na ogół zbyt trudne dla dziecka, chociaż jednogłośnie podziwiane przez krytyków¹⁰. Do klasycznych baśni literackich zaliczamy:

- napisaną pod koniec XIX wieku książkę Lewisa Carrola Alicja w krainie czarów, autor posługuje się popularną w tym czasie konwencją. Jego bohaterka przeżyw fantastyczne przygody we śnie.

- baśnie napisane w okresie późniejszym: Przygody Piotrusia Pana Jamesa Barrie oraz Kubuś Puchatek i Chat i ka Puchatka Alana Alexandra Milne’a.

- baśnie pisarek angielskich Lyndon Travers Mary Poppins i Edith Nesbit Pięcioro dzieci i coś.

- baśniową literaturę skandynawską reprezentuje Cudowna podróż Selmy Lagerlof.

- pierwszą polska baśń literacka to: O krasnoludkach i sierotce Marysi Marii Konopnickiej, następnie baśnie tworzyli Leśmian, Ostrowska, Sieroszewski a później Makuszyński.

Baśnie literackie charakteryzuje wielka różnorodność tematyki, sposobów konstruowania fabuły. Ich akcja rozgrywa się w rzeczywistości i w krainach fantastycznych, w miastach i na wsiach, w wozie i w powietrzu. Występują w nich uczłowieczone zwierzęta(Alicja w krainie czarów), zabawki (Pinokio, Kubuś Puchatek) i istoty całkiem fantastyczne(Przygody Piotrusia Pana). Czasem świat baśniowy zmienia postać dorosłego człowieka o czarodziejskich właściwościach (Mary Poppins). Baśnie mają wiele wartości wychowawczych: rozwijają fantazję i wyobraźnię dziecka, kształcą inteligencję, kształtują kulturę uczuć poprzez silne oddziaływanie na sferę emocjonalną. Rozwijają także wrażliwość estetyczną, poprzez piękno formy, języka, opisów, uczą rozumienia ludzi innych ras i narodów, zapoznają z ich obyczajami, geografią i przyrodą¹¹.

Bajeczka – łączy w sobie elementy bajki zwierzęcej, bajki magicznej, i bajki ezopowej. To połączenie ze sobą magiczności i fantastyki z symboliką zwierzęcą i dydaktyką. Ten konglomerat, podany najczęściej wierszem, w strukturze dialogu, stanowi zarówno ukierunkowaną miniaturę tych gatunków, jak też włącza elementy innych gatunków; a z takich wartości, jak humor sytuacyjny bądź słowny, czyni dominantę bajeczki¹². Ciężko jest określić dla jakiego okresu dzieciństwa jest przeznaczona, bowiem bardzo mocno gatunek ten wniknął w poezję dziecięcą. Jednak faktem jest, iż bajeczka to niezastąpione ogniwo łańcucha dziecięcych gatunków literackich, które kształtują wrażliwość młodego człowieka. Zwierzęta, a także rośliny są głównymi bohaterami bajeczki. Bawią się one z dziećmi, odgrywając naiwnie rolę dorosłych. We współczesnej bajeczce, dobrej pod względem artystycznym, zwierzęta nie są już poprzebieranymi dziećmi, są sobą. Zostały potraktowane po ludzku, w sposób naturalny. Są realistyczne i zachowują się jak ludzie. Bajeczka jest optymistyczna, nie ma w niej okrutnych praw natury ani panujących stosunków społecznych. Zauważyć można panujący a niej optymizm i komizm. Zwierzęta są komiczne. Będąc komiczne, nie mogą być straszne¹³. Zazwyczaj bajeczka rodzi się z rymu, przysłowia, zagadki.

Oto wzór bajeczki – wzorzec ludowy:

Opowiem Ci bajkę:

Pies kurzył fajkę

Na długim cybuchu,

Sparzył sobie ucho.

A druga iskierka

Pieska w nos upiekła,

A bajeczka dyr dyr dyr

Do lasu uciekła¹⁴

To jeden z wariantów który możemy odnaleźć u Kolberga. W innych psa wymienia kot. Tekst ten jednak z czasem uległ zmianom i skrótom: Opowiem ci bajkę, palił kot fajkę, wypadł mu węgielek, zrobił się bąbelek. To najprostszy przykład na bajeczkę zamkniętą w dwóch zdaniach. Pierwszy jej wers to jeszcze nie bajeczka, to jej zapowiedź, z której autor wywiązuje się żartobliwie w dalszej części utworu. Bajeczka ta ukazuje nam zwierzę, które wykonuje czynności dorosłego człowieka – pali fajkę. Występuje w niej komizm: pies czy kot, godny, poważny, przyłapany na niezręcznej sytuacji : spalił sobie ucho. Wynikiem tego niefortunnego palenia jest katastrofa w postaci spalonego lub przypalonego ucha. I oto cała pointa. Oprócz morału lub zabawnej pointy w utworach tego typu pojawia się też galeria portretów. Widać w nich wyraźnie, jak „pod skórką” zwierzątek kryją się dziecięce przywary: koziołkowy upór, ślimacza ślamazarność, chytrość lisa…¹⁵. Bajeczka jest ważnym elementem w życiu dziecka. Uczy, bawi, pokazuje, wyjaśnia, a także przygotowuje do rzeczy istotniejszych. Swoją prostą strukturą angażuje oczy, uszy i rączki dziecka. Warto aby dziecko najpierw posłuchało kilka razy bajeczki, powtórzyło rymy, później nauczyło się jej na pamięć i recytowało przy każdej nadającej się do tego okazji. Warto dokładnie obejrzeć ilustrację, namalować obrazki, pokolorować je lub wyciąć i zabawiać się na przykład w teatrzyk, w którym postacie będą ze sobą rozmawiały tak jak postacie z naszej wyuczonej bajeczki. Jerzy Cieślikowski analizując poszczególny typy bajeczki wprowadził kryterium ze względu na jej motyw lub temat. Nie jest to może zbyt istotne, ale uświadamia nam jakie ma ona powiązania z innymi gatunkami literackimi.

Kryterium podziału beczki ze względu na motyw bądź temat wg Jerzego Cieślikowskiego:

1. Motyw niedobranej pary (Żuraw i czapla Brzechwy).

2. Motyw niedźwiedzia.

3. Motyw kaczek i kaczorów (Kaczka dziwaczka).

4. Motyw upartego kozła.

5. Motyw koguta rycerza i glinianego kurka.

6. Motyw biedronki.

7. Motyw słonia.

8. Motyw kłamstwa.

9. Motyw plotki.

10. Motyw fantastycznych zwierząt.

11. Motyw lokomotywy.

12. Motyw Ucznia Czarnoksiężnika.

13. Motyw rozsądku (zderzenie się rozsądku z wyobraźnią znany z bajek Andersena)¹⁶.

Bajeczka piosenka – jest starsza od bajeczki. Swój rodowód wyprowadza od Konopnickiej i Lenartowicza. Pisana nie wierszem stychicznym, ale zwrotkowym, nierzadko z refrenem, powtarza jakiś wątek maleńkiej fabuły i robi to mniej pilnie od bajeczki¹⁷. Piosenka jest pełna ruchów, nie sposób przy niej wysiedzieć w miejscu. Łączy się integralnie z tańcem. Taniec bowiem jest najpierwotniejszą sztuką rytmiczną. Bajeczki – piosenki, charakteryzują się przewagą żywiołu rytmicznego nad melodyjnym. Pozwalają dziecku na zabawę poprzez ruch i śpiew, porywając je w wir taneczny.

Bajka – najprościej mówiąc, jest to opowieść pisana prozą lub wierszem, opisująca sytuacje życiowe i prawidłowości życia społecznego, ludzkie postawy, ułomności, a także podejmująca zagadnienia moralne. Jej bohaterem są zwierzęta, ludzie, rzadziej rośliny lub przedmioty. Zawiera moralne pouczenie, najczęściej wypowiedziane wprost lub dobitnie zasugerowane. Bajka jest rodzajem przypowieści na temat uniwersalnych sytuacji moralno-psychologicznych, charakterów i postaw; opowiadana w niej historia stanowi zawsze jedynie ilustrację jakiejś prawdy ogólnej, dotyczącej doświadczeń ludzkich powtarzalnych i powszechnych¹⁸. Za twórcę bajki uważa się Ezopa (VI w. p.n.e.), pochodzącego z Azji Mniejszej, którego bajki, pisane prozą, wyrastały z twórczości ludowej. Fedrus był najwybitniejszym bajkopisarzem rzymskim (I w. p.n.e.). pisał on bajki wierszowane, opierając się na motywach bajki ezopowej. Francuskie oświeceni to czas Jeana de La Fontaine, który uważany jest za najwybitniejszego twórcę bajki narracyjnej. Pierwsze bajki zwierzęce przyswojone literaturze polskiej są zasługą Bernata z Lublina (początek XVI w.). Zwierzęta występujące w tych bajkach są odzwierciedleniem cech ludzkich: lew – siły i władzy, wilk – krwiożerczości i okrucieństwa, ptak – płochliwości, mrówka – pracowitości, lis – przebiegłości, jagnię – niewinności, braku doświadczenia¹⁹. W Polsce w XVIII wieku najpopularniejsze były bajki Ignacego Krasickiego Bajki i przypowieści, Bajki nowe z przydaniem bajek różnych autorów, dla użytku dzieci), Stanisława Trembeckiego (Bajki niektóre Ezopa). W XIX wieku wielką popularnością cieszy się Stanisław Jachowicz, który od razu zyskał liczne grono naśladowców.

Zasadniczym celem jaki stawia sobie bajka, jest pouczenie o pożyteczności bądź szkodliwości pewnych zachowań, przekazać zasady etyczne lub po porostu wskazówki postępowania. Aby osiągnąć taki cel, przeciwstawia się najczęściej dwa typy argumentacji, dwa stanowiska czy też dwa rodzaje działań, aby z tego kontrastu móc wysunąć stosowne wnioski, często w charakterze satyry. Najbardziej powszechną formą bajki, jest bajka zwierzęca. Bajka jest takim utworem, który rozwija i kształtuje osobowość dziecka²⁰. Poprzez pryzmat bajki dziecko poznaje świat, doświadcza życia w różnorodnych środowiskach. Poznaje cele, za którymi podąża człowiek, poznaje sens egzystencji, poznaje normy moralne, uczy się wzorców i zachowań. Cały ten surowy porządek moralny panujący w fantastycznym świecie bajek porządkuje dziecięcy obraz świata rzeczywistego. To sprawia, że dzieci dążą do jego głębszego poznania, a ład i porządek moralny umacnia jego wiarę w dobro i sprawiedliwość. Bajki bowiem rozwijają wyobraźnie i to jest ich najlepsza i najważniejsza rola jaką pełnią. Dzieci nie tylko wyobrażają sobie całą tą bajkową rzeczywistość, kojarząc ją z faktami, krajobrazami, zdarzeniami, lecz również wymyśla nowe. Inspirowane przez bajki tworzy własne nowe historyjki, wzbogaca je o nowe elementy, zmienia ich treść, by móc stworzyć własny utwór.

Bajki opowiadane przez rodziców bardzo wzmacniają więzi rodzinne, pozwalają przyjemnie spędzić czas, rozwijać wyobraźnię, wzbogacać język²¹. Bajka powinna zawierać dużo ilustracji, które zachęcą dziecko po jej sięgnięcie. Warto też wybierać niezbyt długie bajki i takie, które nie przytłaczają nadmiarem okrucieństwa.

Kołysanka – to jeden z najstarszych utwór kierowanych do dzieci. Wszystko się od niej zaczyna. Z doświadczenia wielu matek wiadomo, że łagodna melodia czy cicho nucona piosenka wpływa korzystnie także na dziecko dopiero mające się narodzić²². To gatunek mocno związany z dzieckiem i dzieciństwem. Kołysanki są tymi utworami, które najbardziej i to w naturalny sposób odpowiadają potrzebom psychiki i ciała dziecka. To liryczny utwór muzyczny, którego akompaniament i takt imitują ruch kołyski, który inicjuje kontakt dziecka ze słowem. Historia kołysanki, pioseneczki śpiewanej małemu dziecku do snu, jest niemal tak dawna, jak dzieje człowieka. Tekstowi najprostszej usypiani, ściągniętej do monotonnego zaśpiewu jednej samogłoski: a a a …, towarzyszył ruch ramion czy kołysanie kolebki²³. Ramiona matki to najprostsza i najbardziej naturalna kołyska dziecka, dają poczucie bezpieczeństwa, a sen jest powrotem do stanu sprzed narodzin. W prostych formach kołysanki, których struktura i kompozycja uwarunkowane są przede wszystkim typem wyobraźni dziecięcej, znaleźć można elementy ludowej bajki fantastycznej, bajeczki lirycznej, religii czy magii²⁴. Te motywy religijne to: Matka Boska, mały Jezus, Anioł Stróż – popularne kolędy tj.: Lulajże Jezuniu, Gdy śliczna Panna, to nic innego jak kołysanki. To tu, w formie ludowej zrodziły się dwa odwieczne już toposy literatury dziecięcej – topos matki i dziecka. Jerzy Cieślikowski wyróżnił kilka typów kołysanek: kołysankę skargę, kołysankę rzeczywistą, kołysankę – wiersz, kołysankę z dramatyczną fabuła. Jedną z najpopularniejszych kołysanek jest utwór Joanny Porazińskiej W Wojtusiowej izbie. Bajka iskierki.

Z popielnika na Wojtusia

iskiereczka mruga:

- Chodź, chodź,… bajkę ci opowiem.

Bajka będzie dłu…ga!

Była sobie Baba Jaga,

miała chatkę z masła

a w tej chatce straszne dziwy!

Psst…

Iskierka zgasła.

Z popielnika na Wojtusia

Iskiereczka mruga:

- Chodź, chodź… bajkę ci opowiem.

Moja będzie dłu…ga…²⁵

Wyliczanka – to utwór pobudzający do działania. W rzeczywistości działaniem dziecięcym jest nic innego jak zabawa. Dziecko spotyka się z nią nieco później niż z kołysanką. To spotkanie rozpoczyna się zazwyczaj, gdy matka zabawia swoje dziecko krótką rymowanką, często o charakterze wyliczanki, np. liczy dziecięce paluszki, uszka, oczka, następnie przechodzi do prawdziwej wyliczanki np. o sroczce, która kaszkę ważyła. Jest ciekawym przejawem folkloru dziecięcego, polegającym na rymach związanych najczęściej z wyliczaniem kolejności udziału w zabawie. Oryginalny przekaz folkloru dziecięcego, a w nim wyliczanki, możemy odnaleźć w tomikach Sroczka Kaszkę warzyła, czy Klituś Bajduś, a także Koszałki opałki Zofii Rogoszównej. Dzieci na wzór językowych, zabawowych form ludycznych, próbowały tworzyć własny folklor. Do jego zbiorów należą różnego rodzaju „anki”, tj. wyliczanki typowe – Entliczek pentliczek; rymowanki wołanki – Biedroneczko, leć do nieba; rymowanki łańcuszkowe – A ty żaczku uczony; rymowanki szkolne, tzw. skrętacze języka – Nie pieprz Pietrze, wieprza pieprzem; przezywanki – Michał trzy dni kichał i inne²⁶. Najprościej mówiąc to wierszyk dziecięcy, mający najczęściej charakter rymowanki, często pozbawiony jakiegokolwiek sensu, który porządkuje zabawę, np. do wybrania osoby, która będzie rozpoczynać zabawę lub daną czynność w zabawie. Wyliczanka uwrażliwia małego odbiorcę na rytmiczny i zwykle wesoły charakter tekstu²⁷. Główną funkcją wyliczanki, jest aktywizowanie odbiorcy. Wyliczanka powinna mieć charakter nadawczo-odbiorczy, tzn., że dziecko wypowiadając jej tekst jest zarówno nadawcą, jak i odbiorcą, a niekiedy i twórcą. Ten gatunek poezji, jako jedyny rozwija się samoistnie wśród środowiska dziecięcego. Zakłada się również, że wyliczanka posiada emocjonalny charakter. Ma to istotne znaczenie w odniesieniu do dzieci, gdyż kierują się one zwykle emocjami.

Poezja dla dzieci – zdefiniowanie jej, jako odrębnej formy literackiej jest nie lada wyzwaniem, szczególnie w sytuacji, gdy przełamała ona większość rządzących nią reguł, które w sposób stosunkowo precyzyjny i prosty pozwalały ją definiować dawniej: rytm i rym, charakterystyczny układ graficzny²⁸. Obejmuje znacznie większy zakres form niż poezja dla dorosłych. W poezji dla dzieci występuje często wierszowana forma epicka z atrakcyjną fabułą lub anegdotą. Narodziła się ona w XVIII wieku, czy jeszcze przed epoką romantyzmu. Jej początki wyznaczył określony typ anegdoty wierszowanej. Przez długie stulecia dominowała bajka Ezopowa, przerobiona na formę wierszowaną przez Fedrusa i jego naśladowców.

Wiersz dziecięcy – posiada podwójnego adresata, dziecko i dorosłego, który potrafi dostrzec i docenić wartość estetyczną wiersza, którą jest „dziecięcość”. Może, ale nie musi być pisany dla dzieci, może nim stać się w przyszłości, jak może nigdy nie wejść do żadnego zbiorku „dla dzieci”²⁹. Klasyfikacja wiersza dziecięcego dzieli go na trzy podgatunki: kołysanki, bajeczki, wyliczanki.

Powiastka – to krótki utwór pouczający, przeznaczony dla młodego czytelnika o wymowie moralnej, pisany prozą lub wierszem. Ojczyzną tego gatunku była Francja. W XVIII wieku, pisarze francuskiego oświecenia, powołali ją do celów edukacyjnych, publicystycznych i rozrywkowych, wykorzystując przy tym ogólne zafascynowanie opowieściami Tysiąca i jednej nocy. Posługując się jej fabuła i niezwykłością, zaczęli tworzyć własne historie, w których starali się oddać ducha owego czasu. Za twórcę powiastki filozoficznej uważany jest Wolter, który najswobodniej i najlepiej posługiwał się tą nową formą. W Polsce pierwsze powiastki znaleźć możemy w twórczości Krystyny Hoffmanowej, np. Powieści molarne dla dzieci z 1820 roku. Powiastka dla dzieci korzysta z danych jakie podsuwa rzeczywistość. Jako autor powiastek zasłynął także Stanisław Jachowicz, (Sto nowych powiastek dla dzieci z dodaniem wierszyków moralnych). W zacieśnionej przestrzeni gatunkowej powiastki, cechującej się wyraźną kondensacją fabuły, jednoznaczność sądów i ocen nasuwa się sam przez się, inaczej niż w powieści, relatywizującej z natury rzeczy skalę wartości³⁰. Współcześnie nie używa się już terminu „powiastka”, wyszedł on z użycia. Aczkolwiek sama forma, bywa uzyskiwana głownie w literaturze okolicznościowej, a także czytankach szkolnych na poziomie nauczania początkowego.

Powieść – to dłuższy utwór epicki. Gatunek ten rozwinął się pod koniec XVII wieku. Współcześnie jest najczęstszym uprawianym typem prozy. Powieści dla młodego czytelnika ze względu na jego możliwości percepcyjne i zainteresowania operują zazwyczaj wartką, niejednokrotnie wielowątkową fabułą, obfitującą w niespodziewane zwroty akcji, i zaskakujące zdarzenia. Wątek główny, zawsze dominuje nad pobocznymi, porządkując akcję. Nielicznie występują epizody. Intryga skupia się wokół jasno określonych celów działania bohatera lub wyrazistych konfliktów psychologicznych³¹. Typowy bohater powieści dla dzieci i młodzieży jest niewiele starszy od odbiorcy, bądź jest człowiekiem dorosłym posiadającymi takie cechy charakteru jak: siła fizyczna, zaradność, hart ducha, odwaga, szlachetność, bezinteresowność, walka o dobro, uczciwość. Wszystko to jest atrakcyjne dla młodego odbiorcy, z czym łatwo może się utożsamić.

Powieść dla dziewcząt (powieść dla panien) – jest jedną z odmian gatunkowych powieści. Wykształciła się z romansu sentymentalnego, dydaktycznego, a także powiastki dydaktyczno-moralizatorskiej. Wywodzi się z poetyki romansu sentymentalnego, w Anglii reprezentowanego przez Pamelę (1740-42) i Clarissę (1747-48) S. Richardsona, we Francji przez Julię, czyli Nową Heloizę J.J. Rousseau, w Polsce przede wszystkim przez Malwinę (1816) M. Wirtemberskiej³². Powieść dla dziewcząt charakteryzuje się: dziewczęcym adresatem, młodą dziewczyną – bohaterem, w wieku dorastania, problematyką moralną i obyczajową, optymistycznym zakończeniem, a także prostym schematem fabuły.

Powieść fantastyczna – jest jedną z odmian gatunkowych powieści. Jej cechą wyróżniającą jest przekraczanie reguł oparte na motywacji fantastycznej. Narrator swobodnie przekracza granice powszechności, realności, ale zgodnie z wiedzą człowieka na temat rzeczywistości, która go otacza. Jedną z pierwszych powieści fantastycznych, jaka trafiła w ręce młodego czytelnika, były Podróże Guliwera J. Swifta, utwór, który łączy w sobie elementy antyutopii i utopii (krainy opisywane w tym utworze odzwierciedlają poglądy społeczne i moralne autora). Ten sam typ prozy odnajdujemy w pierwszej polskiej powieści nowożytnej I. Krasickiego Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki, której trzecia część, zawiera utopijny opis wyspy Nipu. Przykładem powieści antyutopijnej jest Król Maciuś Pierwszy J. Korczaka.

Powieść fantastycznonaukowa (powieść science fiction) – to kolejna odmiana powieści, charakteryzująca się przedstawieniem rzeczywistości w taki sposób, iż zachowuje ona pozory naukowego myślenia pomimo gdy, czas fabularny odnosi się do przyszłości, gdzie panuje wyższy poziom rozwoju cywilizacji, wynalazków, rozwiązań technicznych niedostępnych autorowi współcześnie. Fantastyka naukowa wyróżnia się dwoma cechami: niby naukowym wyjaśnieniem wszelkich zjawisk fantastycznych oraz swoistą rekwizytornią techniczną (wynalazki, wehikuły czasu, pojazdy kosmiczne) pozwalająca na podporządkowanie przyrody celom cywilizacyjnym³³. Początkowo fantastyka naukowa rozwijała się wraz z fascynacją rozwojem techniki i nauki, kreując sielankową i optymistyczną wizję świata przyszłości, gdzie postęp rozwoju i wiedzy, służy człowiekowi i jego dobrom. Później rozwinął się nurt antyutopii, który dociekał nad granicami rozwoju nauki, a także ogólnym sensem wynalazków, które w konsekwencji tego rozwoju, mogłyby doprowadzić do destrukcji społeczeństw, czy poszczególnych ludzi.

Powieść historyczna – to odmiana gatunkowa powieści, gdzie świat przedstawiony jest próbą ujęcia przeszłości. Podstawowe cechy charakterystyczne tej powieści to: perspektywa narratora wobec kreowanej rzeczywistości, czerpanie ze źródeł historycznych, opracowań, dokumentów, stylizacja archaiczna. Powieść historyczna dla dzieci ma charakter synkretyczny. Czerpiąc z motywów baśniowych, dowołuje się do powieści sensacyjnej, podróżniczo-przygodowej, bibliograficznej. Narodziny jej wiążą się zazwyczaj z nazwiskiem angielskiego romantyka, poety Waltera Scotta, który w 1814 roku wydał powieść Wawerley, czyli lat temu sześćdziesiąt, bazującą na powstaniu stuartowskim z 1745 roku. Podobna tematyka występuje z powieści Rob Roy z 1817 roku. Główni bohaterowie tych utworów – ludzie młodzi, mimowolnie zostają wciągnięci w wir wojny domowej, ale ich kontakty z przywódcami powstań mają charakter przypadkowy i nie wiążący³⁴. Na młodych czytelnikach, wielkie wrażenie robią zdarzenia z odległych epoko, np. średniowiecza. W epoce pozytywizmu traktowano pisanie powieści historycznych dla dzieci i młodzieży jako patriotyczny obowiązek. Obecnie powieść historyczna plasuje się na przedostatnim miejscu w rankingu czytelniczym, co jak wiadomo nie zachęca pisarzy do tworzenia nowych utworów w obrębie tego gatunku. Jedne z ostatnich, nielicznych już powieści, które powstały pod koniec XX wieku, są: W obronie ogrodu (1998) W. Polaczka, opisujący temat obrony Głogowa, Historia Polski w opowieściach (1999) K. Szymeczki, która łączy opowiadania z wątkami fabularnymi, a także Ale historia! Czyli początki państwa polskiego (2000), w której autorzy S. Rosik i J. Bunsch, zastosowali elementy komiksu.

Powieść podróżniczo-przygodowa – to odmiana gatunku powieści, oparta na wątku podróżniczym, zazwyczaj egzotycznym, silnie nasyconym przygodami. Jej narodziny mają duży związek z odkryciami geograficznymi, które wzbogaciły piśmiennictwo licznymi opisami podróży i wypraw, obfitującymi w niezwykłe przygody. Po raz pierwszy dotarła do dzieci i młodzieży, jako przeróbka bądź adaptacja wielkich dzieł tj.: Podróże Guliwera, Don Kichot, Robinson Kruzoe. Za pierwszą powieść podróżniczo-przygodową adresowaną do młodego czytelnika uważa się przypadki Telemaka. Większość wątków, z jakimi spotykamy się w tego typu poezjach to wędrówka i podróż. W powieści podróżniczo-przygodowej możemy wyróżnić m.in. następujące grupy tematyczne: robinsonady, przygody morskie i powietrzne, przygody podróżnicze i badawcze, przygody indiańskie, przygody myśliwskie, przygody z bohaterami zwierzęcymi, przygody detektywistyczne, przygody naukowo-utopijne, przygody historyczne, przygody wojenne.

• Robinsonady – osamotniony rozbite bądź grupa rozbitków, znajdująca się na bezludnej wyspie, walczący o przetrwanie. Buduje ciągłe napięcie wokół podstawowego pytania: czy zdołają się wydostać? Czy uda im się przetrwać? Temu szczególnemu napięciu towarzyszy lęk i niepokój, czy nasz bohater, bohaterowie poradzą sobie?

• Przygody morskie – ukształtowały ją wyprawy morskie, w szczególności floty angielskiej, uważanej za najpotężniejszą flotę świata. Fabułę stanowi tu morze, morskie podróże, często akcja przenoszona jest na ląd, wyspy, itp. Napięcie i fascynacje tworzą tu motywy, np. motyw wyspy i skarbu na niej ukrytego, do którego prowadzi mapa, często zaszyfrowana, co sprawia kłopoty niejednemu z bohaterów; motyw wyprawy, gdzie występują następne powikłania, które utrudniają realizację zamierzonego celu.

• Przygody podróżnicze i badawcze (odkrycia) – posiada zadziwiającą fabułę, której towarzyszy edukacyjna pasja poznawcza, która przygodę traktuje jako konkretyzację danych naukowych. Punktem zainteresowań stają się mapy oraz prace graficzne miejsc rzeczywistych, pozwalające zweryfikować wygląd krajobrazu, regionalnej kultury i obyczajów, środowiska przyrodniczego jako rzeczywiste tło wydarzeń fikcyjnych. Bohaterowie często większym zaufaniem darzą wiedzę naukową, kompas czy mapę, niż samych siebie.³⁵

Komiks – jest formą narracji za pośrednictwem rysunków wspomaganych przez krótkie teksty.

1^ B. Tylicka, G. Leszczyński, Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002, s.223.

2^ J. Cieślikowski, Wielka zabawa. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985, s. 251.

3^ J. Papuzińska, Literatura dla dzieci i młodzieży – pojęcie i problemy klasyfikacji. [w:] Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania. Pod red. A. Przecławskiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 28-30.

4^ J. Cieślikowski, Literatura osobna, Nasza Księgarnia, Warszawa 1985, s. 10.

5^ J. Papuzińska, Literatura dla dzieci i młodzieży – pojęcie i problemy klasyfikacji. [w:] Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania. Pod red. A. Przecławskiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 35.

6^ Tamże, s. 35.

7^ Tamże, s. 38.

8^ U. Przybyszewska, Baśnie, [w:] Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania. Pod red. A. Przecławskiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 63.

9^ Tamże, s. 64.

10^ Tamże, s. 65.

11^ Tamże, s. 74.

12^ J. Cieślikowski, Wielka zabawa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985, s. 315.

13^ J. Cieślikowski, Literatura osobna, Nasza Księgarnia, Warszawa 1985, s. 75.

14^ Tamże, s. 76.

15^ A. Baluch, Książka jest światłem. O literaturze dla dzieci małych oraz dla dzieci starszych i nastolatków, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2005, s. 22.

16^ J. Cieślikowski, dz. cyt., s. 316 – 350.

17^ Tamże, s. 350.

18^ S. Frycie, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1945 – 1970 tom II, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1982, s. 13.

19^ B. Tylicka, G. Leszczyński, dz. cyt., s.24.

20^ B. T. Sabat, Bajki a aktywność twórcza dziecka, Wychowawca 2004, nr 1, s. 18.

21^ D. Kamysz-Figa, Bajka w życiu współczesnego dziecka, Problemy Opiekuńczo Wychowawcze 2004, nr 10, s.40.

22^ A. Baluch, dz. cyt., s. 14.

23^ J. Cieślikowski, dz., cyt., s. 74.

24^ A. Ungeheuer-Gołąb, Poezja dzieciństwa czyli droga ku wrażliwości, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 27.

25^ J.Z. Białek, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1918 – 1939, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987, s. 62.

26^ A. Baluch, dz. cyt., s. 19.

27^ A. Ungeheuer-Gołąb, dz. cyt., s.70.

28^ J. Papuzińska, Poezja, [w:] Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania. Pod red. A. Przecławskiej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1978, s. 75.

29^ J. Cieślikowski, dz. cyt., s. 106.

30^ R. Waksmund, Literatura pokoju dziecięcego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1986, s. 39-40.

31^ B. Tylicka, G. Leszczyński, dz. cyt., s.309.

32^ Tamże, s. 310.

33^ Tamże, s.316.

34^ R. Waksmund, dz. cyt., s. 136.

35^ Tamże, s. 113-135.