Rozwój psychiczny człowieka

Zdrowie psychiczne i jego zagrożenia

UM

WWL |SI /1

ZDROWIE PSYCHICZNE

Zdrowie psychiczne

należy – zgodnie ze

współczesnym stanem nauki ujmować w sposób
dynamiczny i stopniowalny, w ścisłym powiązaniu z
wartościami do realizacji których człowiek dąży w
określonym środowisku fizycznym i psychospołecznym.

Określony stopień zdrowia psychicznego zarówno ujemny
jak i dodatni, stanowi rezultat zachodzącego w człowieku
długotrwałego procesu będącego bądź regresem, bądź
rozwojem zmierzającym do realizacji niezbędnej
podstawy rozumnego istnienia: poczucia sensu życia
opartego na coraz głębszym pojmowaniu wartości
transcendentnych i społecznych.

ZDROWIE PSYCHICZNE TRUDNO JEST ZDEFINIOWAĆ.

MOŻNA WYODRĘBNIĆ KILKA NAJCZĘŚCIEJ STOSOWANYCH UJĘĆ:



brak patologii psychicznej, jako przeciwieństwo choroby
psychicznej chociaż zdrowie psychiczne nie może polegać
tylko na braku objawów patologicznych;



przeciwstawienie zdrowia i choroby jest raczej mało przydatne
ponieważ choroba psychiczna jest równie źle zdefiniowana jak
i zdrowie psychiczne;



zdrowie psychiczne jest to stan dobrego emocjonalnego
samopoczucia, umożliwiający sprawne funkcjonowanie w
środowisku społecznym, uzyskiwanie satysfakcjonujących
osiągnięć i rozwoju osobowości [Sadock – 2000].



definicja zdrowia psychicznego, pomimo pewnych trudności
da się jednak ująć w jakiś lapidarny zwrot, o tyle definicja nie
zdrowia jest dużo trudniejsza, bo granica między zdrowiem
psychicznym, a chorobą psychiczną jest b. płynna.



określenie „zaburzenia”, a nie „choroby” psychiczne – pojęcie
choroba psychiczna zostało przyjęte do pojęcia/określenia
„psychozy”.

ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA



Stan zdrowia psychicznego dorosłego człowieka zależy od
ogólnego rozwoju danej osoby od wszystkich czynników,
które przez cały ten okres wywierały wpływ na jej
osobowość.



Dojrzewanie psychiki polega nie na stopniowym rozroście
ilościowych cech psychicznych dziecka, bo człowiek
dorosły stanowi inną jakość psychiczną niż dziecko.



Największa dynamika rozwoju ma miejsce w życiu
płodowym, a następnie stopniowo zmniejsza się. Chociaż
rozwoju psychicznego człowieka nie można określić
precyzyjnie (procentowo), to można przyjąć, że przebiega
on mniej więcej proporcjonalnie do rozwoju fizycznego.



Waga ciała od chwili zapłodnienia jajeczka do narodzin
wzrasta 11 mln razy, a od urodzenia do okresu
dojrzewania 20 razy.

ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA

C.D.



B. szybkie tempo rozwoju dotyczy ok. niemowlęctwa, zaś dużo
wolniejsze, choć też wysokie ma miejsce w ok. wczesnego
dzieciństwa [2-5 r.ż.].



Po okresowym niewielkim zwolnieniu rozwoju [7-11 r.ż.]
dochodzi do niewielkiego przyspieszenia w ok. dojrzewania, po
czym ma miejsce stopniowe zahamowanie rozwoju fizycznego,
natomiast rozwój psychiczny w tym okresie utrzymuje
nieznacznie wyższe tempo, lecz po 25 r.ż. i tutaj obserwuje się
pewną stabilizację.



W ocenie większości autorów podstawowe kształtowanie
osobowości odbywa się do 8 r.ż. (podstawowe reakcje
psychiczne na czynniki społeczne dotyczące funkcjonowania
psychicznego).



Rozwój człowieka odbywa się skokami, co uzależnione jest
zarówno od czynników biologicznych, kształtujących jakościowo
różne okresy rozwoju psychicznego, jak i od czynników
środowiskowych, które skokowo kształtują osobowość.

ROZWÓJ PSYCHICZNY CZŁOWIEKA

C.D.



Pojawieniu się nowych cech rozwoju towarzyszy proces zanikania
„starych”. W ok. wczesnodziecięcym zanikowi ulega szereg
stereotypowych reakcji obronnych, uwarunkowanych genetycznie
mechanizmów adaptacyjnych, a także szereg zachowań
psychicznych koniecznych w okresie dziecięcym, które są nie do
przyjęcia w ok. późniejszym.



Rozwój poszczególnych funkcji psychicznych nie postępuje
harmonijnie. Procesy intelektualne osiągają swój szczyt [16-18 r.ż.]
a nawet ok. 30 r.ż.



Przemiany psychiczne nie mają swojego końca. Każdy okres życia
cechują dalsze dynamiczne przemiany (nawet w późnej starości).



W rozwoju psychicznym człowieka obowiązuje zasada dążenia do
doskonałości. Jeżeli z przyczyn biologicznych, psychologicznych lub
społecznych pewne cechy nie mogą się rozwinąć w pełni, to jest to
kompensowane lub maskowane przez rozwój innych cech psychiki.
Ta kompensacja wad psychicznych może być tak doskonała, że są
ujawniane jedynie w sytuacjach wyjątkowych obciążeń.

ROZWÓJ MÓZGU



Rozwój mózgu męskiego przebiega nieco odmiennie niż
żeńskiego i to zarówno w życiu płodowym, jak i po
urodzeniu.



Wykazano, że sieć połączeń między neuronami jest
nieco odmienna dla dziewczynek i chłopców.



Między 6 – 18 r.ż. mózg przebudowuje strukturę w
sposób zależny od płci:
- chłopcy tracą ok. 19% istoty szarej, zaś przybywa im
45% istoty białej
- dziewczynkom w tym samym okresie ubywa jedynie
5% istoty szarej, a zwiększa się o 27% istota biała.



Neurofizjolodzy nie wyjaśnili jeszcze dokładnie, jakie ma
to znaczenie, można jednak przypuszczać, że te różnice
w budowie oraz dodatkowo wpływ testosteronu, na który
wrażliwa jest tkanka nerwowa, mogą rzutować na
przetwarzanie informacji.



Być może, że porywczość i skłonność do przemocy,
obserwowane nawet u dojrzałych mężczyzn, to efekt
odmiennej aktywności męskiego mózgu.



Powodem tego jest wzmożony metabolizm w starych
obszarach mózgu m.in. w układzie limbicznym.



Stąd nadmierne wyczulenie mężczyzn na wszystko, co
dzieje się w ich obszarze widzenia, a niekiedy wystarczy
jeden niepokojący impuls by przystąpić do obrony czy
ataku.

ROZWÓJ MÓZGU

CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ZDROWIE

PSYCHICZNE

Należy tu szereg czynników:



Wzajemne relacje między zmianami ilościowymi i jakościowymi
w sferze psychicznej



Tempo i ciągłość rozwoju



Harmonijność w rozwój poszczególnych cech osobowości w
powiązaniu z określonymi zmianami anatomiczno – fizjologicznymi w
o.u.n. i endokrynnymi



W zakresie funkcji intelektualnych, które są przejawem życia
psychicznego (poznawanie, pamięć, procesy myślowe, orientacja).



W zakresie rozwoju sfery uczuciowej człowieka stopniowe
uzupełnianie oraz przejmowanie kierowania całokształtem życia
uczuciowego [do 7 r.ż. rozwijają się z uczuć pierwotnych, uczucia
archaiczne, a z nich pomiędzy 10-15 r.ż. rozwijają się uczucia wyższe].



Rozwój życia uczuciowego człowieka decyduje o jego strukturze
osobowości (charakteru). Dysfunkcje w rozwoju osobowości
charakteryzują się opóźnieniem rozwoju życia uczuciowego w
stosunku do rozwoju intelektualnego = niedojrzałością emocjonalną

CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ZDROWIE PSYCHICZNE

C.D.



Rozwój woli opiera się na uspołecznieniu potrzeb bardziej
społecznych niż biologicznych. Wytwarzane jest
przekonanie o hierarchii potrzeb, zwiększeniem
decyzyjności oraz zdecydowania, panowania nad sobą i
wytrwałością w dążeniu do celu.

Psychika

Psychika

Osobowość

człowieka

Osobowość

człowieka

całokształt procesów i cech psychicznych
takich jak (zjawiska emocjonalne, pamię-
ciowe, procesy myślowe, intelektualne,
motywacyjne).

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH

STRESU

Współczesna psychologia prowadzi badania nad całokształtem
złożonych mechanizmów regulujących zachowanie się człowieka w
różnych sytuacjach „psychologicznie trudnych” [konflikty, stres].

sytuacja trudna jako bodziec

sytuacja trudna jako bodziec

reakcja ze strony

układu wegetatywnego

reakcja ze strony

układu endokrynnego

oś przysadka - podwzgórze

reakcja ze strony

układu ruchowego

ośrodkowy układ nerwowy

ośrodkowy układ nerwowy

receptory

receptory

układ krążenia, skóra
narządy wewnętrzne i inne

nadnercza, tarczyca, i inne
gruczoły wewnątrzwydzielnicze

kości, mięśnie

Nieswoista biologiczna reakcja organizmu na sytuację trudną

h

o

rm

o

n

y

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH STRESU

C.D.

Stres  sytuacja w której dążenie ukierunkowane na cel ulega
zablokowaniu.
W życiu codziennym są to:



zawiedziona nadzieja



niezaspokojone potrzeby



nierozwiązane problemy



napięcia emocjonalne



niespełnione prośby



odmowa słusznych praw



ograniczenie lub pozbawienie słusznych żądań

Nagła przeszkoda w planowanym działaniu może być sytuacją
frustracyjną, stresową, z wyjątkiem jednak sytuacji
nieprzewidzianych takich jak: klęski żywiołowe, śmierć bliskiej
osoby

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH STRESU

C.D.

Niektóre zagrożenia są powodem niepokoju i lęku dla wielu

osób, co z czasem prowadzi do wystąpienia:



zaburzeń nerwicowych



zaburzeń psychicznych



tendencji samobójczych i samobójstw

W obliczu różnych zagrożeń człowiek traci sens życia.

Współczesna cywilizacja i jej przyspieszone tempo życia i
rozwoju nieustannie tworzy: ludzi nieodpornych,
nieprzystosowanych, co w konsekwencji nasila niepokój i lęk oraz
poczucie zagrożenia prowadzące do występowania zaburzeń
psychicznych. W takich warunkach rozwój osobowości jest
utrudniony, a życie ciągle generuje różne stresy utrudniające
normalny rozwój osobowości i prowadzi do rozwoju zachowań
właściwych dla licznych patologii społecznych (uzależnienia,
zachowania przestępcze), ale może też być dla wielu okazją do
przyspieszonego dojrzewania osobowości.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH STRESU

C.D.



Do integracji osobowości dochodzi poprzez dezintegrację,
zagrożenia i stresy.



Zagrożeniem może być każdy bodziec wywołujący lęk.



Charakterystyczną cechą dla stresu są takie zmiany w otoczeniu,
które wywołują wysoki stan napięcia emocjonalnego i stanowią
przeszkodę w normalnych reakcjach danej osoby.



Przejawem napięć stresowych może być: lęk, gniew, wstyd,
agresja, zachowania rezygnacyjne itp.
Wpływ stresu na funkcjonowanie człowieka i kształtowanie jego
osobowości, może prowadzić w życiu codziennym do agresji w
kontaktach interpersonalnych, spadku postępowania
konstruktywnego, gorsze wykonywanie zadań, sztywność w
procesach adaptacyjnych, podejmowanie nieskutecznych prób
radzenia sobie w sytuacji psychologicznie trudnej i chaotycznego
działania.

ROZWÓJ OSOBOWOŚCI W WARUNKACH STRESU

C.D.

Najbardziej skrajnym przejawem sytuacji stresowych

są:



tendencje i próby samobójcze



autodestruktywność pośrednia (uzależnienia, ryzykowne
działanie, itp.)

Obserwuje się, że współcześnie wyraźnemu obniżeniu

uległa odporność ludzi na różne sytuacje stresowe, co
może być następstwem braku należytego ukształtowania
i informowania pewnych cech osobowości w procesie
wychowawczym.
Świadczyć o tym może wzrost uzależnień i samobójstw
wśród młodzieży.

MECHANIZMY STRESU

W ZABURZENIACH DEPRESYJNYCH



STRES – reakcja biologiczna – odpowiedź organizmu na zmieniające się i nie-
przewidywalne czynniki środowiska wewnętrznego i zewnętrznego. Reakcja
ta ma charakter ogólnoustrojowy i w stosunku do wywołujących ją bodźców,
czy sytuacji zwanych stresorami, jest niespecyficzna, tzn. niezależnie od
charakteru stresorów jej podstawowe mechanizmy pozostają takie same.



REAKCJA STRESOWA - to przygotowanie organizmu do wypracowania
nowych, skuteczniejszych reakcji, czyli poprawienia zdolności adaptacyjnych.
Reakcja stresowa to ogólnoustrojowa, niespecyficzna, stawiająca jednostkę
w gotowości do działania. Odbywa się to poprzez aktywizację podstawowych
struktur stresu: osi podwzgórzowo – przysadkowo – nadnerczowej [P-P-N],
miejsca sinawego i układu wegetatywnego, wstępujących dróg dopamino- i
noradrenergicznych oraz tzw. układu zahamowania behawioralnego. Zaham.
behaw. ma istotne znaczenie – należy zaprzestać działania, które może
przynieść niepożądane następstwa, należy przemyśleć całą sytuację i
znaleźć z niej wyjście. Zostają wyhamowane inne funkcje nieistotne w danej
chwili (procesy immunologiczne, rozrodcze, anaboliczne).
Organizm przygotowuje się do nadmiernego wysiłku – następ. aktyw. osi P-P-
N.

MECHANIZMY STRESU

W ZABURZENIACH DEPRESYJNYCH

C.D.

Następstwem aktywacji osi P-P-N i wynikający z tego wzrost stężenia

kortyzolu przez korę nadnerczy oraz adrenaliny przez rdzeń nadnerczy, a
także wzrost czynności ukł. sympatycznego (sekrecja noradrenaliny).
Prowadzi to do zmian, które przygotowują się do podjęcia zwiększonego
wysiłku:



wzrost glukoneogenezy



obniżenie wychwytu glukozy przez tkanki



przepływ krwi do naczyń mięśni i mózgu



przyspieszenie tętna i wzrost kurczliwości m. sercowego



rozszerzenie dróg oddechowych i przyspieszenie oddechu



wzrost agregacji płytek krwi
Takie przestawienie organizmu pozwala na uniknięcie lub zwalczenie
sytuacji zagrażającej oraz wypracowanie nowych struktur poznawczo –
behawioralnych, które umożliwiają właściwą kontrolę środowiska
wewnętrznego i zewnętrznego.
Sytuacja stresująca (stresor) znika i przestaje aktywować mechanizmy
stresu.

MECHANIZMY STRESU

W ZABURZENIACH DEPRESYJNYCH C.D.



Właściwe poradzenie sobie ze stresem, to wytworzenie nowego
mechanizmu adaptacyjnego, prowadzącego do usunięcia sytuacji
stresowej i w wyniku tego – ustąpienia reakcji stresowej.



Znaczenie takiego sposobu radzenia sobie ze stresem jest
niezwykle istotne dla prawidłowego rozwoju organizmu.
Determinuje on rozwój jednostki, pozwala na wytworzenie i
udoskonalenie mechanizmów adaptacyjnych, które pozwalają na
zachowanie integralności i autonomii jednostki, czyli przeżycie.



Inaczej przedstawia się sprawa, gdy stres nie ulega rozwiązaniu z
powodu niedostatecznego funkcjonowania mechanizmów
obronnych i osłabionego hamowania zwrotnego w obrębie osi P-
P-N.
Konsekwencje tego są dla organizmu niekorzystne. Dlatego taki
przewlekły stres nazywa się distresem, w odróżnieniu od
opisywanej korzystnej dla organizmu ostrej reakcji stresowej –
eustresu.

STRES PRZEWLEKŁY

Występująca w przewlekłym stresie

długotrwała aktywacja osi P-P-N, ukł.
autonomicznego oraz efektów dla organizmu,
usposabia do rozwinięcia się procesów
patologicznych, które wiążą się przede
wszystkim z przewlekłą, hiperkortyzolemią,
aktywacją ukł. autonomicznego.
Stres przewlekły, w przeciwieństwie do ostrego
(eustresu) odgrywa rolę dezadaptacyjną, co
może prowadzić do rozwoju licznych schorzeń.

STRES OSTRY A STRES PRZEWLEKŁY

•↑

im

muno

pro

te

kcji

•

mob

iliza

cja

zaso

bó

w e

ne

rg

ety

czny

ch

•↑

funkc

ji

po

zn

awc

zyc

h

•↑

R

R,

tę

tna

•zah

amow

an

ie

o

si

PP

N

•↓

w

yd

zie

la

nia

d

wu

wę

glan

ów

i

pro

du

kcj

i ś

lu

zów

ki

Stres

ostry

•Im

mu

no

su

pre

sja

•Op

orn

ość

in

su

lin

ow

a,

oty

ło

ść,

↓

b

ia

łk

a,

↑ li

pid

ów

i

cho

lest

ero

lu

•n

eu

ro

de

ge

ne

ra

cja

,

zabu

rze

nia

psy

ch

iczn

e

•n

adci

śn

ie

nie

tę

tn

icze

, za

bu

rze

nia

krąż

en

ia

•n

ie

pło

dn

ość

, zab

urze

nia

mie

siąc

zkow

ania

•↑

p

od

atn

ość

na

o

wrzo

dze

nia

żo

łąd

ka i

d

wunast

nic

y

Stres

prze-

wlekły

STRES PRZEWLEKŁY

- ROLA PATOGENETYCZNA

Utrzymujące się przez długi czas w stresie przewlekłym:



hiperkortyzolemia



nadczynność układu sympatycznego lub jego dysregulacja prowadzą do:
> osłabienia procesów pamięciowych
> immunosupresji
> zahamowania produkcji hormonów płciowych
> osteoporozy
> nadciśnienia tętniczego krwi
> tachykardii i zaburzeń rytmu serca

Procesy te sprzyjają rozwojowi wielu chorób:



układu sercowo – naczyniowego



metabolicznych i endokrynnych



nowotworowych

Przewlekły stres odgrywa istotną rolę w patogenezie zespołu
insulinooporności [hiperinsulinemia, hiperglikemia, nadciśnienie
tętnicze, ↓ HDL, ↑ LDL, wzrost stężenia trójglicerydów, nietolerancja
glukozy, otyłość typu brzusznego]. Zespół insulinooporności usposabia
do powstania wielu chorób matabolicznych i sercowo – naczyniowych
min. cukrzycy typu 2, zmian miażdżycowych oraz choroby wieńcowej.

STRES PRZEWLEKŁY

- ROLA PATOGENETYCZNA C.D.

Z utrzymującym się podwyższonym stężeniem

kortykoliberyny wiąże się:



obniżenie nastroju



pogorszenie życia popędowego



lęk



zaburzenia snu



osłabione łaknienie

Nadmierna i przewlekła aktywacja śródmózgowo –

limbicznych szlaków dopaminergicznych w distresie może
prowadzić do wystąpienia pierwszego epizodu schizofrenii
lub kolejnego tej choroby.

MECHANIZM STRESU W DEPRESJI



Występują znaczne podobieństwa między
zaburzeniami depresyjnymi, a stresem przewlekłym.



W z.d. stwierdza się podobne zmiany biologiczne jak w
stresie przewlekłym:
> długotrwała aktywacja osi P-P-N
> osłabienie hamowania zwrotnego w obrębie osi P-P-
N
> nadaktywność układu naradrenergicznego

Szczególnie jest to wyraźne w depresjach
endogennych z somatyzacją, w których obecność
czynnika biologicznego jest znaczna.

STRES PRZEWLEKŁY, A DEPRESJA: OŚ

LPPN

Stres

przewlekły

Depresja

Sekrecja kortykoliberyny [CRF]

↑

↑

Adaptacyjne obniżenie odpiwiedzi ACTH  CRF

↓

↓

Stężenie kortyzolu

↑/=

↑/=

Szybki feedback

↓

↓

DEXAMETAZON, feedback

↓

↓

Receptory glukortykoidowe (zmn. l. i wraż)

↓

↓

POMOC mRNA/przysadka

↑

↑

W zaburzeniach depresyjnych przewlekła aktywacja osi P-P-N pozostaje we
wzajemnym związku (sprzężeniu zwrotnym dodatnim) z dysregulacją
ośrodkowych układów monoaminergicznych. Sprzężenie z układem 5HT
odbywa się na poziomie hipokampa, w którym receptory glukokortykoidowe
i sserotoninowe 5HT 1A wzajemnie wpływają na zmianę wrażliwości.
Uwarunkowany genetycznie defekt tego układu miałby prowadzić do
utrzymywania się reakcji stresowej i rozwoju patogenetycznego zaburzeń
depresyjnych.

MECHANIZM STRESU W DEPRESJI C.D.

Także objawy psychopatologiczne depresji jak:



anhedonia



zaniżona samoocena



poczucie bezradności



poczucie beznadziejności

Są istotnymi stresorami przewlekłymi. Zaburzają one w
takim stopniu funkcjonowanie i możliwości adaptacyjne
chorego, że drobne wydarzenia stają się niemożliwymi do
opanowania sytuacjami.

Chory na depresję podlega ciągłemu oddziaływaniu

przewlekłych stresorów psychologicznych.

MECHANIZM STRESU W DEPRESJI C.D.

Nieodłącznym składnikiem zaburzeń depresyjnych jest

zawsze sytuacja przewlekłego stresu. Dotyczy to zarówno
poziomu przeżyć psychicznych, jak i zmian układów
biologicznych, które wzajemnie się indukują i podtrzymują.

Stresor

psychologiczn

y

Stresor

psychologiczn

y

Przeżycia

depresyjne

Przeżycia

depresyjne

Podłoże

biologiczne

depresji

Podłoże

biologiczne

depresji

Mechanizmy

stresu

Mechanizmy

stresu

(+
)

PPN

(-
)

MECHANIZM STRESU W DEPRESJI C.D.



osłabione hamowanie zwrotne przez kortyzol
osi
P-P-N podtrzymuje reakcję stresową,
wzmacniającą się w obrębie układu limbicznego
z innymi biologicznymi mechanizmami stresu.



z kolei depresyjny styl przeżywania powoduje,
że chory stale podlega przewlekłym i
powtarzającym się stresorom psychologicznym,
co dodatkowo podtrzymuje reakcję stresową.

NASTĘPSTWA KLINICZNE

PRZEWLEKŁEGO STRESU W DEPRESJI



Przewlekły stres, będący nieodłącznym składnikiem zespołów
depresyjnych, może spowodować wystąpienie nasilenia objawów
schorzeń somatycznych.



Badania epidemiologiczne wskazują, na znacznie częstsze
współwystępowanie depresji z innymi chorobami somatycznymi.



Szczególnie niebezpieczne pod tym względem są długotrwające
przewlekłe zaburzenia depresyjne.



Niezwykle ważne jest szybkie postawienie rozpoznania oraz
rozpoczęcie właściwego leczenia, zmierzającego do usunięcia
zaburzeń.



Przewlekły stres stanowi istotny czynnik podtrzymujący depresję.



Leki p/depresyjne wyhamowują reakcję stresową poprzez:

- zwiększenie liczby/wrażliwości receptorów glukokortykoidowych
- poprawę hamowania zwrotnego osi P-P-N
- osłabienie aktywacyjnego działania kortykoliberyny (CRF) na miejsce sinawe
- stłumienie mechanizmu wzajemnej aktywacji struktur związanych ze stresem.