Historia Wychowania
Hanna Markiewicz
Lektury:
-Stanisław Kot- „Historia Wychowania”
-Hanna Markiewicz- „ Wybrane zagadnienia z Historii Wychowania”
Wykład I Starożytność ( Grecja, Rzym)
Grecja
-grecy dbali o kondycje fizyczną, wychowanie moralne, muzyczne, literackie
- praca fizyczna była domeną niewolników
-wolny Grek poświęcał się nauce, życiu towarzyskiemu, polityce, społeczeństwu itp. czyli pracy obywatelskiej
„Praca fizyczna domeną wolnego człowieka”
- Pentatlon(pięciobój antyczny)- bieg na 200m, skok w dal, rzyt dyskiem, rzut oszczepem, zapasy
-Kalokagathia - dzielnośc fizyczna i pięknośc moralna
Dorowie-Sparta - miasto militarne
- było chronione przed cudzoziemcami
- państwo jednostką najważniejszą (wszystko dla państwa)
-dzieci uważano za własność państwa i to państwo miało je wychować wywodzi się ze słów Likurga „Dzieci są własnością państwa
-do zadań kobiet należało rodzenie silnych, zdrowych dzieci
-jeśli dziecko urodziło się ułomne ojciec mógł je odrzucic, takim dzieckiem mógł zajac się niewolnik
-za mitycznego założyciela Sparty uważano Likurga
-Pajdonom- człowiek odpowiedzialny za prowadzenie dzieci do szkoły ( musiał być to dorosły Spartanin)
Etapy Wychowania:
- do 12 roku życia - ćwiczenia lżejsze
-12-16 -ćwiczenia militarno-lekkoatletyczne, przyzwyczajanie do krwi i bólu, surowa dyscyplina
- 2 lata efebii(wojska)
- 10-cio letnie wojsko
- mężczyzna 30-sto letni musiał się ożenić, spłodzić dziecko, a następnie wrócić do wojska
-Sparta stworzyła model wychowania państwa
Ateny - Jonowie
- główne założenie - polityka
- państwo głównym wyznacznikiem
- prowadzili działalność gospodarczą i handlową
- starano się niwelować różnice między stanami
- arystokracja uważała, że posiada cnotę (cecha dziedziczona z krwią)
- powstały prywatne i przepisy oświatowe(Solon- Ojciec nie ma prawa do dziecka jeśli go nie wychował należycie, dzieci ojców którzy polegli uczyli się za darmo)
Etapy wychowania:
- w 7 roku życia - dziecko szło do szkoły( uczono czytania, pisania itp.)
- 10 lat - wychowanie muzyczne
-14 lat - Pedotrib prowadził dziecko do Palestry(nauka życia publicznego)
- wojsko (po ukończeniu efebii Ateńczyk stawał się obywatelem)
V w pne - Sofiści (nauczyciele,mędrcy - uczyli mówic działać)
Główne przemioty - dialektyka,retoryka
Sofista umiał przekonać każdego rozmówcę do swoich racji
Poglądy:
-nie ma prawd powszechnych(relatywizm)
-praktycyzm
-konwencjonalizm
-wszystko jest względne, wytwarza się
Przeciwko Sofistom wystąpił Sokrates
Metoda Sokratesa( heurystyczna, dochodzenia do prawdy)
- wiedza jest utożsamiana z cnotą
Etapy metody heurystycznej
rozmówcy stawia się pytania które doprowadzają go do tego ze uświadamia sobie że gada głupoty
rozmówca dochodzi do prawdy właściwej
Eurypides uważał że cnoty można się nauczyc
Rzym
Republika
- początek Rzymu- charakter wiejski
- ideał wychowania: dobry gospodarz i obywatel(umiał łączyć pracę na roli z zadaniami państwowymi)
-ojciec - pierwszy wychowawca i nauczyciel
-pierwszymi w historii którzy zajmowali się porzuconymi dziecmi byli Trajan, Konstantyn
-szanowali obyczaje przodków
-Libertatis - cnotnoliwośc
Etapy wychowania:
- do 7 roku życia - ojciec uczył pracy na roli, traktowania niewolników, obowiązków wobec służby wojskowej, uczył czytać i pisać (Prawo XII Tablic)
- ok. 17 roku życia -zmiana togi
-Efebia - w 1 roku wojska każdy był szeregowcem bez związku na pochodzenie
- służba wojskowa otwierała drogę do wszystkich stanowisk urzędowych
- Ludus- szkoły dla uboższych mieszkańców
-Szkoły Elementarne- uczęszczały do nich dziewczyny
-środek dydaktyczny - chłosta
Prawo 12 tablic-podstawa wychowania moralnego
Wykład II Średniowiecze
-Trwało 10 lat
-system klasowym był system feudalny
-Św. Hieronim napisał list do Rzymian „O wychowaniu córk”, spełniał on podstawy moralne do zakonu dla zakonnic
-Św. Augustyn-wybitny nauczyciel retoryki, dialektyki
6/7 wiek był fatalny dla oświaty
Katolicyzm uznawał oświatę tylko dla duchowieństwa
Szkoły utrzymywane przez uczniów
Pierwszymi którzy nauczali wszystkie klasy byli irlandczycy (druidzi) w których kształcili chłopców
Św. Benedykt z Nursi założył pierwszy zakon(Bendyktynów) na Motne Casino
Zakonników cechowała pokora, praca dla dobra wspólnoty i dobra duchowego
Udzielali schronienia podróżnym. Benedyktyni walczyli z druidami
Do wybitnych benedyktynów należeli Będą i jego uczeń Alkwin
Upus Dei
Ora et labora- módl się i pracuj
Karol Wielki w celu zintegrowania plemion barbarzyński upowszechnił religie katolicką Przy każdej parafii zakładał szkołę tworząc do tego program sztuk wyzwolonych. Prowadził do kościoła śpiew. Nakazał naukę „Ojcze Nasz” i „Wierze w Boga”
Szkoły:
a)klasztorne- tworzyli zakonnicy, odpowiedzialny biskup
b)katedralne- uczyli w nich scholastycy a pomagali im lektorzy którzy na pocżatku uczyli w zakresie Trivium a potem Quadrivium
c)parafialne-uczyli w nich zwykli duchowni
d)przyklasztorne(przyjmowane do nich chłopców przeznaczonych do posługi duszpasterskiej a także tych którzy wspierali finansowo kościół. Nazywano ich Ekstraneuszami
Trivium:
-dialektyka
-retoryka
-gramatyka
Quadrivium:
-muzyka
-arytmetyka
-astronomia
-geometria
Znane placówki:
Magdeburg, Lyon, Lorenzo
Cnoty Chrześcijańskiej:
-pokora
-posłuszeństwo
W szkołach:
-scholastyka
-nauka metodą pamięciowa
-liczne kary za złe zachowanie
-często jedzenie ale małe porcje
7 cnót rycerskich
-jazda konna
-pływanie
-strzelanie z łuku
-łowy
-gra w szachy
-szermierka
-poezja
W XII wieku wyprawy krzyżowe
Etapy stawania się rycerzem:
Paź-----Giermek-----Rycerz
Etapy stawania się mistrzem rzemieślniczym
Terminator-Czeladnik-Mistrz
Piotr Abelard- prekursor studiów Uniwersyteckich, „Pierwszym kluczem do mądrości jest częste i pilne czytanie”, był racjonalistą nie uznawał prawd w wiary
Uniwersytety powstawały na wzór:
-Boloński(cech studentów),postacią dominująca był Żak, prekursorem był Irneriusza
-Paryski(cech profesorów),postacią dominując był Mistrz
Uniwersytet Krakowski 1364
WYKŁAD 3 - RENESANS
EUROPA
Warunki polityczne, ekonomiczne, gospodarcze Europy w wieku XV uległy bardzo głębokiemu przewartościowaniu. Ustrój feudalny zaczął się kruszyć, coraz częściej kilka mniejszych terytoriów łączyło się w większy jednolity organizm państwowy, który był w miarę sprawnie zarządzany. Nowe sposoby walki zepchnęły rycerstwo na dalszy plan. Pierwszoplanową pozycję zaczęli zajmować mieszczanie.
Renesans miał bardzo różne oblicza. Dante, Petrarka, itp. to pierwsze nazwiska kojarzone z renesansem włoskim. Zaczął się on wtedy, gdy społeczeństwo uznało, że oprócz życia religijnego i teologii istnieje jeszcze otaczająca nas rzeczywistość. Doczesność znajduje się w centrum zainteresowania.
Termin Humanizm jest późniejszy niż samo zjawisko, oznacza on prąd intelektualny poszukujący i rozwijający tradycję starożytnej wiedzy o człowieku (zawartej głównie w filozofii i w literaturze).
Zaczęły się rozwijać studia nad literaturą i filozofią Grecką i Rzymską. Społeczeństwo przyjęło jako swoje ideały i przekonania w nich zawarte.
Średniowieczna wiara w autorytety zostaje zastąpiona w wiarę w niezależność myśli ludzkiej
Renesans do północnej Europy dotarł właściwie dopiero w XVI w.
Zaczęto interesować się przyrodą, zjawiskami nas otaczającymi. Człowiek zdobywał coraz więcej wiedzy, środków pozwalających mu realizować swoje zainteresowania.
Renesans przeciwstawiał się umartwieniu, ascezie, wyrażał szacunek dla intelektu człowieka, otwierał możliwość realizacji swoich indywidualnych zainteresowań. Odrodzenie żądało od człowieka myślenia krytycznego, życia „na własny rachunek”, głoszenia własnych poglądów i zgodnego z nimi życia.
„Wiedza jest dla zdolnych” - bez względu na pochodzenie i status majątkowy.
Renesans oparty na studiowaniu wiedzy antycznej był jednak dostępny węższemu gronu - był przeznaczony dla tych co znali łacinę i grekę (języki starożytności), czyli ci którzy mieli pieniądze na edukację. Mieścił się on na dworach magnackich, królewskich, w kancelariach biskupich, itd.
Pozostałą część starała się realizować hasła antyczne zawarte w literaturze i filozofii poprzez pogłębianie znajomości własnej kultury, języka, w tworzeniu we własnym języku (np. Petrarka, Dante Algierti)
Petrarka - mimo że był księdzem był „na bakier” z łaciną. W XIV wieku dostał Wawrzyn Poetycki za „Sonety do Laury”. Traktował życie ziemskie jako możliwość samorozwoju człowieka, twierdził że warunkiem postępu jest znajomość współczesnych wartości kultury klasycznej, dzięki niemu rozwinął się kult pisarzy rzymskich.
Pierwsi humaniści twierdzili, że poziom artystyczny literatury starożytnej jest bardzo wysoki i może być wzorem dla następnych pokoleń.
SZKOŁA I WYCHOWANIE
(WTRĄCENIE) system szkolny jest systemem społecznym, otwartym i probabilistycznym. Społeczny bo stworzony przez ludzi i dla ludzi, otwarty bo np. polityka, ekonomia mają wpływa na nią, probabilistyczny bo nie można go dokładnie zaplanować.
Zmiana stosunku do higieny i wychowania fizycznego (Starożytni bardzo o to dbali, w średniowieczu - nie istotne)
Elita intelektualna (zarzucająca średniowiecznym szkołom, że ogłupiają, są przepełnione bezwartościową wiedzą i we wszytko mieszają religię) zaczęła tworzyć własne szkoły, początkowo nadworne (nie tylko bogate dzieci się tam uczyły, chociaż nadal tylko chłopcy), budować biblioteki, wydawać książki i co najważniejsze wszystko to było niezależnie od Kościoła.
Zmiany w szkołach:
w zakresie wychowania moralnego odżyła stara zasada oddziaływania na młodzież poprzez ambicję, pochwały, nagrody i współzawodnictwo (ojcowie jezuici doprowadzili ten system do perfekcji)
zmieniły się treści nauczania - z tych związanych z kościołem na te związane z doczesnością
w średniowieczu nie liczyła się forma przekazywania wiedzy, w odrodzeniu wszystkie treści były podawane w bardzo wytwornej formie.
Wprowadzono nowe podręczniki do łaciny. Na dalszy plan odsunięto łacinę kościelną, przywrócono łacinę klasyczną
retoryczne deklamacje zamiast dysput dramatycznych i logicznych.
Pierwszym pedagogiem-praktykiem był pochodzący z Werony Vittorino de Feltre.
Jedna ze szkół tworzonych przez elity to szkoła księcia Mantui Gianfrancesca Gonzaga. Kierownikiem tej szkoły był Vittorino da Feltre. Cieszył się on wielkim autorytetem. Był bardzo oddany młodzieży. Wychodził z założenia, że „Wolne studia to są te, które warte są wolnego człowieka” - nauki, dzięki którym dochodzimy do cnoty i mądrości.
Vittorino opiekował się nie tylko dziećmi księcia i arystokracji, ale też zdolnymi, biednymi chłopcami.
Szkoła znajdowała się w domu wypoczynkowym należącym do Gonzagów. Ze względy na urokliwe otoczenie i panującą wewnątrz atmosferę nazwano ją Casa Jocosa (Dom Radości)
Szkoła przyjmowała od 7 do 21 roku życia. Nie stosowano przymusu i kar fizycznych (chyba że w bardzo poważnych sprawach), nie było zadawanych prac domowych, dzieci były rozsądnie i umiarkowanie karmione, hartowano je poprzez nieopalanie gmachów w zimie.
Uczono się przy użyciu pomocy naukowych
Zawiłości i niejasności podczas nauki łaciny były objaśniane w języku ojczystym
uczono również matematyki
dopasowywano przekazywaną wiedzę na poziomie dopasowanym do możliwości intelektualnych chłopców
Vittorino nie próbował zrobić z tych chłopców naukowców, uważał że nie każdy kto się uczy musi zostać uczonym, ale każdy musi pozytywnie wpływać na swoje środowisko
Po opanowaniu przedmiotów z zakresu Trivium i Quadrivium młodzież obowiązkowo przechodziła kurs filozofii Platona i Arystotelesa. Nawet jak ktoś wcześniej opuścił szkołę to musiał złożyć Vittorinowi przysięgę, że gdy będzie na kursie uniwersyteckim to weźmie udział w tym kursie z filozofii Platona i Arystotelesa
wychowanie moralne oparto na harmonijnym współżyciu jednostki ze zbiorowością, bez progów majątkowych, pochodzeniowych. Wszyscy uczniowie mieli te same prawa i obowiązki
Zdecydowana większość uniwersytetów nie przyjęła humanizmu. Ci którzy mieli pieniądze zakładali własne szkoły. Na przekór Sorbonie powstał College de France.
Sprzymierzeńcem humanizmu było wynalezienie druku. Zaczęły wtedy powstawać pierwsze domy wydawnicze.
HUMANIZM W NIDERLANDACH
Erazm z Rotterdamu (nazywany księciem humanizmu), autor traktatu filozoficznego „Pochwała głupoty”. Twierdził, że kobiety też mają prawo do nauki. Chciał stworzyć wspólną kulturę północno - zachodniej Europy. Religia jego zdaniem polegała na rozumie, kierowanym przez tę wiarę ku klasykom. Erazm wierzył w siłę wychowania i kształcenia. Najważniejsze są zdolności, nie pochodzenie, pieniądze i płeć.
W rozprawie „mowa o konieczności kształcenia chłopców zaraz od urodzenia i naukach” pisze, że dzieci trzeba uczyć dobrego zachowania, higieny, rodzice powinni dbać o dzieci i okazywać im uczucia, nauczyciel powinien rozwijać ambicie i zdolności, nie powinien krytykować i stosować kar cielesnych, treści powinny być dobrze dobrane, powinno się ograniczyć gramatykę, nauka powinna być pociągająca i przyjemna.
(Jan Ludwik Vives - będzie na ćwiczeniach, podobna atmosfera jak Erazm, wprowadził konferencje i zebrania nauczycielskie, praca nauczycielska powinna być sowicie opłacana z budżetu państwa, do programu trzeba wprowadzić przedmioty matematyczno - przyrodnicze nauczane przez obserwacje, powinno uczyć się pamięć.)
W Holandii szybko wyzwolono się z zależności od Kościoła. Miasta szybko wzbogaciły się na handlu, a wtedy postanowiono zorganizować szkolnictwo.
Reformę szkół zaczęto od szkół elementarnych. Uczono tam czytania, pisania, księgowości, języka ojczystego, języka francuskiego. Za te szkoły trzeba było płacić.
Żeby uczyć mogli się też biedni ludzie uruchomiono dla nich szkoły bezpłatne.
Bracia Wspólnego Życia (organizacja kościelna zrzeszająca wszystkich chętnych bez względu na pochodzenie, zawód, itp., członkowie wszystkie pieniądze oddawali do wspólnej kasy) postanowili swoim wychowankom ułatwić studiowanie. Początkowo biednych studentów oddawali pod opiekę bogatych wdów, później, gdy wzbogacili się, stworzyli bursy i akademiki i tam umieszczali chłopców. Postanowili wcielić w życie pomysł, aby każdy uczeń i student miał własne podręczniki. Powstało 60 drukarni drukujących tylko podręczniki szkolne i akademickie.
Szkoły powstawały nie tylko w miastach, ale również na wsiach.
Holendrzy byli najbardziej wykształconym narodem Europy.
POLSKA
W epoce jagiellońskiej mieszczaństwo pełniło tylko rolę „banków”, pożyczało pieniądze królowi i jego rodzinie. Miało bardzo ograniczone prawa. Za to szlachta miała coraz więcej przywilejów.
Stanowiła przystań wszystkich zbiegów.
Akademia Krakowska początkowo przyjęła humanizm, ale potem go odrzuciła (gdy Luter wystąpił ze swoimi tezami).
W Poznaniu powstała Akademia biskupa lubrańskiego z katedrami gramatyki, retoryki, poezji, literatury greckiej. Okazało się, że nadgorliwa opieka kapituły poznańskiej spowodowała, że szlachta zraziła się do szkoły i pozabierała swoje dzieci.
Dzieci zamożnych były wysyłane za granicę. Towarzyszył im swego typu pedagog - młody, zdolny, ale biedny człowiek. Miał on za zadanie pilnować czy dziecko wypełnia zalecenia rodziców. Skutkiem tego było, że dziecko szlacheckie zapoznawało się z modą, kulturą, prowadziło bujne życie towarzyskie i nie starczało już mu czasu na naukę. W związku z tym na zajęciach zastępował go właśnie ten pedagog. W efekcie dyplom dostawał szlachcic, ale wiedzę miał opiekun.
W pewnym momencie zorientowano się, że to bez sensu i trzeba dzieci uczyć na miejscu.
Kanon wychowania:
I samodzielne uwagi na temat wychowania wychodzą dopiero w połowie XVI w.
jest to wychowanie religijne (Bóg w pojęciu szlachcica to najwyższy pan, posiadający władzę, zsyłający karę lub łaskę → trzeba się modlić, żeby pozyskać jego łaskę i nie cierpieć męki piekielnej)
wychowanie moralne opierało się ono na etyce chrześcijańskiej i filozofii starożytnej („Szlachcic i dworzanin powinien być dobrym, cnotliwym człowiekiem”); dziecko powinno się wychowywać w dobrej atmosferze moralnej, należy je strzec przed złym towarzystwem; dzieci trzeba cnoty uczyć od małego → bo uczy się z zachowania rodziców; wychowywać trzeba przez pracę; dzieci trzeba uczyć szacunku do dorosłych;
wyrobienie patriotyzmu
wykształcenie
Mikołaj Rej
założył Rejowiec
był kalwinem
bardzo pogodnie nastawiony do życia
uważany za nauczyciela warstwy szlacheckiej
uważał, że może i szlachta będzie chciała bronić państwa, ale nie zdąży się zebrać. Wobec tego trzeba uchwalić podatki i utworzyć najemne wojsko zaciężne.
Nie lubił humanizmu → tylko poprzez unieszkodliwienie wpływu zachodu można poprawić sytuację w Polsce
szlachcic polski: powinien być człowiekiem poczciwym, miłującym cnoty moralne (głównie uczciwość), postępujący według nakazów etyki i religii, odpowiednie wychowanie (przede wszystkim wychowanie nie nauczanie), cnotliwy ziemianin i dobry obywatel ojczyzny (gotowość do obrony ojczyzny, uczestnictwo w stałej armii)
własny system pedagogiczny oparł na religii, domagał się absolutnemu uwielbieniu boga, za podstawę wych. Moralnego uważał przykazania, szlachcic powinien kierować się rozsądkiem, stale i solidnie pracować, być spokojny, zadowolony z majątku, nie mający długów.
Cnoty moralne są ważniejsze niż inne rzeczy
nauka tylko jeśli przyczynia się do umoralniania i spełniania głównych zadań życiowych
wybór przedmiotów nauczania powinien być związany z przyszłą rolą pełnioną przez ucznia
od małego trzeba czytać, żeby się do tego przyzwyczaić (filozofię moralną, historię)
WYKŁAD 4 - REFORMACJA
LUTERANIZM
Wystąpienie Marcina Lutra z oskarżeniem Kościoła, ujęte w 95 tez przeciwko odpustom, praktykom, obrzędom i niektórym dogmatom, zostało ogłoszone 31 października 1517 r., przez wywieszenie ich na drzwiach kaplicy uniwersyteckiej w Wittenberdze.
Marcin Luter odbył studia uniwersyteckie w Erfurcie, a następnie wstąpi do zakonu augustianów. W 1508 r. powołany został na profesora nowo otwartego uniwersytetu w Wittenberdze, gdzie wykładał Arystotelesa. W 1512 r. został przeorem miejscowego klasztoru i jako doktor teologii zaczął wykładać Pismo Święte. Pięć lat później ogłosi swoje tezy.
Następcami Lutra stali się Ulrich (???????) (Szwajcaria) i Jan Kalwin (Genewa)
Protestantyzm głosił tezy odpowiadające znacznej części społeczeństw, zaczął się odpływ wiernych od kościoła katolickiego. Powodowało to zamykanie szkół.
Protestanci uważali, że każdy jest osobiście odpowiedzialny za własne zbawianie → żeby je osiągnąć trzeba dobrze znać Pismo Święte. Usunięto pośrednictwo Kościoła w relacjach człowiek -bóg. Luter napisał katechizm, który miał to ułatwić (napisany w języku ojczystym). Początkowo uważał, że szkoły trzeba pozamykać. Później jednak zmienił zdanie. Nawoływał burmistrzów i rajców do zakładania i utrzymywania szkół chrześcijańskich, argumentując, że interes religii, potrzeba należytego rozumienia Biblii - wymaga pogłębionej znajomości języków klasycznych, a dla czytania Nowego Testamentu niezbędne jest pełne upowszechnienie wśród wiernych, umiejętności czytania. Nawoływał więc do zakładania niemieckich szkółek początkowych.
→ bardzo cenił nauczycieli → powinni być ważniejsi niż księża
→ Luter żądał obowiązku szkolnego dla wszystkich dzieci i szkół w każdym mieście.
→ Nie tolerował kar cielesnych
→ Najważniejszym przedmiotem była religia, potem pisanie i czytanie.
→ ograniczenie gramatyki
→ 10 letni pobyt w zawodzie nauczyciela wykorzystuje możliwości nauczyciela
→ z czasem zaczęto zakładać przykościelne szkoły dla dzieci z warstw ludowych. W niedzielę kościelny uczył ich katechizmu, czytać i pisać → stały się one podwaliną przyszłej szkoły ludowej.
Jednym ze współpracowników Lutra był Filip Melanchton.
→ Pogodził reformację z humanizmem.
→ wskazał Lutrowi przydatność wiedzy klasycznej dla religii.
→ twórca saskiej ordynacji szkolnej - ciężar utrzymywania szkół miały wziąć na siebie władze świeckie - państwo, które miało również sprawować nad nim pełny nadzór i kontrolę. podział szkoły średniej na 3 dwuletnie klasy: W klasie najniższej młodzież uczyła się w języku niemieckim
czytania i pisania oraz krótkich modlitw, śpiewania pieśni religijnych i zasad wiary oraz podstaw łaciny. W klasie drugiej doskonalili się głównie w znajomości gramatyki łacińskiej, czytali bajki Fedra oraz wyjątki z utworów Cycerona, Owidiusza, Wergiliusza i Horacego, a także poznawali początki dialektyki i logiki. W klasie trzeciej zajmowali się dalej lekturą dzieł klasycznych, doskonaleniem znajomości łaciny, poznawaniem zasad i reguł retoryki, nauk języka greckiego i hebrajskiego oraz matematyki i filozofii. Na naukę religii przeznaczano osobny dzień.
→ w klasie niższych klasach uczono w języku narodowym, później tylko w łacinie
→ na ordynacji saskiej oparte były gimnazjum zakładane w Gdańsku i Elblągu
KALWINIZM
→ Świeccy mieli większy wpływ na sprawy duchowe niż duchowni.
→ Dla polskiej szlachty kalwinizm był wyznaniem znacznie mniej kosztownym.
→ Reforma kościoła oparta tylko na wierze, łasce, Chrystusie i Piśmie
→ nie wszyscy są przeznaczeni do zbawienia
→ odrzucał sakramenty (poza Komunią i Chrztem)
→ Jedna wspólna interpretacja Pisma Św.
→ podkreślenie pozytywnej wartości pracy
→ mniej skomplikowane zasady wiary
JAN STURM
→ twórca klasycznego gimnazjum humanistycznego → w Sztrasburgu
→ uczono przede wszystkim religii i pięknego wysławiania się
→ szkoła Sturma cieszyła się niezwykłą popularnością - z Polski m.in. Jan Zamoyski, Latascy, Konarscy
→ Opracowany przez Sturma program klasycznego gimnazjum powielany był w szkołach luterańskich w wielu krajach. W Polsce według tego wzoru zorganizowana była m.in. szkoła w Lewartowie.
→ znajomość łaciny została doprowadzona do perfekcji - w trakcie lekcji nie można było się posługiwać innym językiem tylko łaciną
→ wprowadzi do szkoły ćwiczenia w deklamacji polegające na wygłaszaniu z pamięci mów łacińskich i poematów. Zaczęto także odgrywać na scenie w szkole klasyczne dramaty i komedie. On dał początek teatrowi szkolnemu.
→ pierwszy wprowadził system klasowo-lekcyjny:
podzieli swoje gimnazjum na 3 stopnie: elementarny - obejmujący czytanie i pisanie (po łacinie), dla chłopców od 5 - 6 roku życia, jeszcze wolno było używać języka ojczystego; średni - obejmujący naukę gramatyki, opanowanie olbrzymiej ilości słówek i zwrotów łacińskich (ok. 20 tys.) wybieranych z tekstów klasycznej literatury; wyższy - będący dalszym ciągiem lektury autorów klasycznych zespoloną z nauką wymowy (retoryką).
Stopnie - podzielone zostały na klasy. I stopień obejmował 2 klasy, II - 4 klasy i III - 4 klasy.
Nauka w każdej klasie miała trwać jeden rok. Pełny kurs nauki gimnazjalnej obejmował 10 klas i 10 lat.
Cały program nauczania został dokładnie określony i rozpisany na zadania dla poszczególnych klas
Warunkiem przejścia ucznia do starszej klasy było dokładne opanowanie całego materiału, czyli zdanie promocyjnego egzaminu
Wyraźnie ustalone metody dydaktyczne i wychowawcze, które miały być przez nauczyciela ściśle wypełniane
W POLSCE
Zygmunt Stary ograniczał działalność innowierczą.
Sytuacja zmieniła się za czasów Zygmunta Augusta.
Do rozwoju szkolnictwa różnowierczego w Polsce przyczyniło się to, że Akademia Krakowska odrzuciła humanizm. Obniżył się jej poziom naukowy, głównie przez odpływ kadry zagranicznej.
Pomimo krótkiej działalności poszczególnych szkół, odegrały one w ciągu stulecia (między 1550 a 1650 rokiem) wielką rolę w wychowaniu młodzieży, stwarzając poważne ogniska pracy umysłowej w różnych regionach Polski.
SZKOŁY LUTERAŃSKIE
Szkoły luterańskie działały głównie na Pomorzu i w Wielkopolsce
Do najstarszych należało Gimnazjum w Elblągu, założone w 1535 r.
Luteranie w Polsce otwierali znakomite szkoły, miały one klasy akademickie, były swego rodzaju studiami zawodowymi
Szkoła Gdańska
(ciekawostka - zwyczaj nie korzystania z długopisów w bibliotece Narodowej wywodzi się z niej właśnie)
→ wg wzorów i programów F. Melanchtona.
→ wychowywanie lekarzy, urzędników, prawników
→ do kanonu lektur wprowadzono dzieła polskie; nauczano w formie lektoratu języka polskiego
→ w 1580 r. Jakub Fabricius dodał do istniejących 4 klas 2 nowe o charakterze akademickim
obejmujące naukę matematyki, filozofii, prawa, historii, medycyny i teologii
→ dzięki gimnazjum na wysokim poziomie stanęła gdańska medycyna; powstało Collegium Medicum, pierwsza na ziemiach polskich organizacja naukowa lekarzy. Sławę gimnazjum przyniosło anatomiczne badanie zwłok ludzkich, wprowadzenie szczepień przeciwko ospie i prace o sposobach zapobiegania i zwalczania epidemii.
→ Na bardzo wysokim poziomie stała także matematyka. Profesorowie prowadzili oryginalne badania w dziedzinie astronomii, fizyki i geografii. Jako pierwsi zaczęli wykładać teorie Kopernika.
Szkoła w Toruniu
→ programowo zbliżona do gimnazjum Sturma
→ autorski kurs j. polskiego
→ Program kształcenia obejmował 3 poziomy: szkołę elementarną, średnią szkołę humanistyczną i 2-letnie kursy akademickie przygotowujące młodzież do studiów uniwersyteckich
SZKOŁY KALWINSKIE
Jedna z bardziej znanych szkół kalwińskich była szkoła w Pińczowie (połowa XVI wieku)
→ b. dobra kadra nauczycielska
→ nauka w języku polskim
→ łacina klasyczna w zastosowaniu do pisania listów i mów
→ tak jak u Sturma istniał ścisły harmonogram, plan nauki, wysokość opłat.
→ „Ateny Sarmackie”
SZKOŁY ARIAŃSKIE
Wyłonione w 1563 r. z kalwińskiego Zboru Małopolskiego radykalne wyznanie braci
polskich - arian
Szkoła w Lewartowie
→ próba zaszczepienia wychowankom dobrych i zdrowych obyczajów (etyka) oraz nauczenie ich pięknego i mądrego przemawiania (retoryki) na tematy społeczne i polityczne.
→ w programie szkoły uwzględniono również ekonomię, która miała uczyć racjonalnego gospodarowania i zarządzania majątkiem i politykę, która miała wyjaśnić zasady życia codziennego i ukazywać różne sposoby zarządzania państwem
KONTRREFORMACJA
JEZUICI
→ Ignacy Loyola - założyciel jezuitów
→ Celem zakonu było: pod sztandarem krzyża walczyć dla Boga, służyć tylko Jezusowi Chrystusowi i jego namiestnikowi na ziemi - rzymskiemu papieżowi.
→ kaznodziejstwo, słuchanie spowiedzi i nauczanie młodzieży
→ musieli wypełniać każdy rozkaz papieża (zasada absolutnego posłuszeństwa)
→ od kandydatów do zakonu wymagano wysokiej inteligencji i wyższego wykształcenia
→ Na czele stał generał, zarządzał on majątkiem zakonu
→ Pragnęli upodobnić się do duchowieństwa świeckiego, dla którego chcieli być wzorem.
→ osiedlali się tak gdzie było największe zagrożenie protestantyzmem
→ dla szlachty zakładali bezpłatne kolegia
→ w szkołach jezuickich uczyli tylko oni, nauczyciel taki nie zajmował się już niczym innym prócz uczenia.
→ rozwinęli współzawodnictwo uczniów do granic absurdu
→ łacina głównym przedmiotem
→ wzorowy porządek w prowadzeniu wszystkich zajęć, jasno sprecyzowany program naukowy każdej klasy, ujednolicenie metod nauczania
→ troska władz szkolnych o zdrowie i wygody uczniów, ich rozrywki, a nawet sport. Jezuici podkreślali wielką rolę sił fizycznych w życiu każdego człowieka. W trosce o zdrowie uczniów budowali obszerne gmachy szkolne, pełne światła i świeżego powietrza
→ unikano kar cielesnych
→ Celem nauczania było dążenie do pogłębienia uczuć religijnych i dokładniejsze poznanie Boga
→ Metody nauczania, polegały na ćwiczeniu pamięci wg zasady: powtarzanie jest matką nauczania. Nie dbano o samodzielność myślenia.
→ W kolegiach panowała surowa dyscyplina
→ zasady funkcjonowania szkół zawarte były w stworzonym przez Klaudiusza
Aquavivę przepisach; obowiązywały one wszystkie szkoły jezuickie do tego stopnia, że jeśli by przyjrzeć się jednemu przypadkowemu dniu w nich wszystkich to okazało by się że robią dokładnie to samo, ten sam materiał, w tej samej kolejności...
→ sprowadzeni do polski przez biskupa Stanisława Hozjusza - 1564 w Brunsberdze (Braniewie)
→ kolegia jezuickie dały początek polskim uniwersytetom w Wilnie (później Uniwersytet Stefana Batorego) i w Lwowie (Uniwersytet Jana Kazimierza)
WYKŁAD 5
W XVII w., dobiegają końca i wygasają wojny religijne. Następuje zobojętnienie dla sporów teologicznych i różnic wyznaniowych. Zmęczona ludzkość zwraca swoje umysły ku naukom ścisłym, w których badania dawały bardziej trwałe i pewne rezultaty. Matematyka, astronomia, fizyka i chemia budzą coraz szersze zainteresowanie społeczne. Wynalezienie mikroskopu, teleskopu, barometru, termometru i innych przyrządów sprzyja rozwojowi badań naukowych. Rośnie zaufanie do rozumu; rodzi się nowy prąd umysłowy w filozofii zwany racjonalizmem.
Wszystkim tym przeobrażeniom towarzyszą zmiany stosunków polityczno-społecznych sprzyjające rozkwitowi absolutyzmu. Monarchia francuska pod rządami Ludwika XIV stanowiła wzór państwa nowożytnego. Na dworach skupia się kwiat narodu; tu rozwija się teatr, sztuka i literatura ojczysta, tu prezentowane są odkrycia naukowe, tu na salonach młodzież nabiera ogłady.
Uznaniem cieszy się galathome - świecki kawaler, uprzejmy i grzeczny, elegancki i wytworny, zalotnik i amant wobec dam, biegły w służbie dworskiej, cywilnej i wojskowej. Nikt nie pyta go o łacinę i grekę, ale musi znać biegle język francuski, historię i literaturę ojczystą, zwłaszcza najnowszą, genealogię rodów, geografię, znać najnowsze osiągnięcia nauki, zwłaszcza matematyki i fizyki, celować w konwersacji, być w miarę religijnym i wolnomyślnym.
JOHN LOCKE (1632-1704)
angielski polityk, filozof, lekarz i pedagog
półsierota z purytańskiego domu (miał koleś zasady), uczył się w słynnej Królewskiej Szkole w Westminster (4 lata) oraz studiował na Uniwersytecie w Oxford (osiągnął tytuł bakałarza sztuk wyzwolonych, a potem mistrza; przez 10 lat uczył języka greckiego i hebrajskiego). Nęciły go nauki przyrodnicze, w których kształcił się samodzielnie i niestety nie dopuszczono go do egzaminu (bo nie chciał wstąpić do nowicjatu Kościoła Chrystusowego). Został sekretarzem lorda Ashley, hrabiego Shaftesbyry, którego wyleczył z choroby wrzodowej. Został guwernerem i wychowawcą jego syna. Zmarł w 1704 roku.
Napisał „Badania nad rozumem ludzkim”, „Myśli o wychowaniu”
w książce pt.: „Badania nad rozumem ludzkim” zaprzecza istnieniu idei wrodzonych. Umysł sam w sobie jest pustą przestrzenią, nie zapisaną kart (tabula rasa). źródłem rozwoju psychiki są spostrzeżenia zmysłowe i refleksja.
Rady pedagogiczne Locka, zawarte w Myślach adresowane były do dzieci należących do wyższych stanów, wychowywanych w domu, pod kierunkiem guwernera, a nie w szkole publicznej. Zarysowany przez niego model wychowania gentlemana, zyskał sobie uznanie w wyższych sferach nie tylko w Anglii.
Arystokrata nie może uczyć się w szkole publicznej, bo w zetknięciu z ludźmi z niższych stanów traci swoje maniery i szlachetne uczucia
Locke całą pracę pedagogiczną rozłożył na trzy wielkie działy obejmujące troskę o: 1. zdrowie; 2. charakter; 3. wiedzę.
Zdrowy duch w zdrowym ciele - jest to zwięzła formuła szczęśliwego człowieka. prawidłowe odżywianie (mięso dopiero po 3 urodzinach, alkohol przez bardzo długi okres czasu), odpowiednie ubieranie się (nie za grubo, nie za cienko), hartowanie organizmu, wysypianie się i odpoczynek, nie używanie lekarstw.
Dobry Charakter - czyli wychowanie moralne ma by oparte na honorze, na szacunku dla siebie, dla swojej osobistej godności; ma nauczyć wychowanka pełnej i samodzielnej odpowiedzialności za wszystkie swoje czyny. W wychowaniu moralnym nie należy tępić śmiałości dzieci, ich żywotności; nie zmuszać ich do zbyt wielkiej uległości, nie nadużywać wobec nich przymusu, a zwłaszcza nie stosować kar fizycznych. Bicie nie przyczynia si do przełamywania u dziecka złych skłonności. Zamiast kary partej na przemocy fizycznej, większą korzyść wychowawczą może przynieść wstyd (koncepcja kary naturalnej). Cały system wychowawczy Locke`a opiera się na zasadzie, że dziecko ma być traktowane serio, jako człowiek, jako istota rozumna. Podkreśla więc, że dziecko to osoba, która ma swoje prawa, że należy mu się nie tylko opieka, ale i względy, że ma swoją osobistą godność. Zdaniem Locke`a ze wszystkich pobudek „zdolnych wzruszyć duszę rozumną, nie ma potężniejszych nad honor i niesławę”. Trzeba wyrobić w dzieciach wrażliwość na pochwały za dobre sprawowanie się. Wówczas odczują też chłód, czy okazaną im wzgardę za złe zachowanie. Warunkiem skuteczności całej tej taktyki jest jednolita postawa całego otoczenia wobec dziecka, nawet służby. Z pośród wad, które bezwzględnie trzeba wytępić jest: kłamstwo, wynoszenie się ponad kolegów, przesadna miłość własna, płaczliwość i skłonność do okrucieństwa.
Wychowanie umysłowe zepchnął Locke na ostatni plan. W tym tkwiła rewolucyjność jego teorii wychowania. Nauka potrzebna jest tylko ze względów praktycznych, do pracy w jakimś zawodzie, do opanowania umiejętności konwersacji i obcowania w dobrym towarzystwie. Wiedza sama w sobie nie ma wartości wychowawczych. Dla gentlemana polor ma większą wartość od rzeczywistej wiedzy.
Program nauk obejmował: dobre opanowanie umiejętności czytania i pisania w języku ojczystym (W nim trzeba umie pisać listy oraz pięknie i poprawnie się wypowiadać). Z innych języków dla Anglika najpotrzebniejszy jest język francuski. Na trzecim miejscu z języków stawia łacinę (powinno się ją poznać przez czytanie i przez praktyczną konwersację). Zalecał naukę geografii, arytmetyki i geometrii, początków astronomii i fizyki (wg systemu Kopernika), historii, moralności i prawa, oraz opanowanie sztuki prowadzenia ksiąg gospodarskich. Dołożył także do programu prace ręczne (np. stolarstwo)
Metody - przeciwny uczeniu się na pamięć (pamięć się nie rozwija)
Jan Amos Komeński (1592-1670)
Czech, urodził się w Niwnicach na Morawach, jako syn młynarza z Komny. Wcześnie osierocony. Związany z braćmi czeskimi (grupa religijna, wywodząca się od husytów)
największe problemy w czasie edukacji miał z nauczeniem się łaciny i postanowił ułatwić sprawę przyszłym pokoleniom
Prawie wszystkie dzieła Komeńskiego powstały w czasie jego pobytu w Polsce (razem z resztą protestantów został wypędzony z Czech)
nauka należy się wszystkim łącznie z kobietami i biedakami, oraz ludzie z deficytami intelektualnymi (bo pod wpływem nauki może dociągnąć do dolnej granicy norm)
„Janua linquarum reserata” (Drzwi języków otworzone ) była to czytanka łacińska mająca uczniom ułatwić naukę tego języka i przekazać przy tej okazji sporą ilość wiedzy rzeczowej z nauk przyrodniczych, społecznych i moralnych. Całą wiedzę, jaką chciał przekazać uczniom podzielił na 100 dziesięciozdaniowych rozdziałów. W każdej czytance, wszystkie użyte słówka łacińskie, były tłumaczone na język ojczysty.
„Orbis sensualium pictus” (świat zmysłowy w obrazach ). Udoskonalona wersja „Januy”, zawierająca ryciny obrazujące szczegóły zawarte w tekście. Metoda poglądowa - widzimy słowo, czytamy, piszemy i widzimy na obrazku jak to wygląda w rzeczywistości.
„Wielka dydaktyka” składa się z 33 rozdziałów podzielonych na cztery części.
We wstępie autor pokazuje nędzny stan oświaty i wychowania młodzieży.
W części I - omówił pedagogikę ogólną (pisał o celu, istocie i możliwościach wychowania oraz o potrzebie właściwego porządku w urządzaniu szkół opartego na zasadach dyktowanych przez naturę)
w części II - rozwinął swój system dydaktyki ogólnej i dydaktyk szczegółowych
w części III - pisał o historii wychowania, zasadach wychowania religijno-moralnego, społecznego i o karności szkolnej
w części IV - uzasadnił szczegółowo plan organizacji szkół.
Całość rozważań zamykają uwagi o potrzebie zapewnienia szkołom dobrych nauczycieli, godziwego ich uposażenia i opracowania dla uczniów dobrych podręczników.
wszelkie nauczanie proponował oprzeć na przykładzie, doświadczeniu, obserwacji i na metodzie poglądowości
Natura przeznaczy na wychowanie 24 lata, które można podzielić na 4 sześcioletnie okresy:
dziecinny - szkoła macierzyńska (0-6) - matka jest odpowiedzialna za wychowanie moralne; obmyślił odpowiedni zakres wiadomości z przyrody, astronomii, geografii i innych nauk, a także zebrał wskazówki jak ćwiczyć rozum i jak wychowywać dzieci. Ważną rolę edukacyjną miały pełnić starannie dobrane bajki, opowiastki i różnorodne zajęcia, zabawy i zabawki. Od 4 roku dziecko powinno zajmować się robótkami ręcznymi, budowaniem (z klocków, z piasku, gliny) i jak najwięcej rysować, słuchać muzyki i uczyć się łatwych piosenek. Powinno uczyć się wyraźnego mówienia i właściwego akcentowania wyrazów (uczenie wierszyków na pamięć). Wychowanie moralne należy oprzeć na przykładzie i na popędzie dzieci do naśladownictwa. Od 4 roku trzeba uczy dziecko na pamięć katechizmu.
chłopięcy - szkoła elementarna (szkoła języka ojczystego) - Program nauki szkolnej obejmował: język ojczysty (czytanie, pisanie, gramatyka), rachunki, początki geometrii, śpiew, religia, wiadomości o stosunkach społecznych, gospodarczych i państwowych, zarys historii powszechnej, główne wiadomości z geografii, geografia polityczna, ogólne wiadomości o rzemiosłach. Brakowało nauk przyrodniczych. Szkoła elementarna powinna być w każdej gminie, a nawet w każ dej wiosce.
młodzieńczy - gimnazjum (szkołą łacińska) - powinna być w każdym mieście; W programie łacina (6 letnia), historia i dodatkowe przedmioty (kl 1 - historia biblijna i gramatyka; kl. 2 - historia naturalna i fizyka; kl. 3 - historia sztuk i wynalazków oraz matematyka; kl. 4 - historia cnót i obyczajowości oraz etyka; kl. 5 - historia zwyczajów różnych narodów i dialektyka; kl. 6 - historia powszechna z uwzględnieniem dziejów ojczystych oraz retoryka [Od przedmiotu trzeciego tworzona była nazwa każdej klasy])
dojrzewającej męskości - akademia
metoda poglądowa - wiedzę uczniowie powinni czerpać nie tylko z podręczników, ale głównie z otaczającej rzeczywistości,
nauka powinna być prowadzona zgodnie z psychologią dzieci, tzn. być przystosowana do postępu ich duchowego rozwoju;
Zwłaszcza początki trzeba podawać gruntownie i pamiętać, że nauka powinna przechodzić od rzeczy łatwych do trudniejszych, od bliskich do odleglejszych; nie wolno robić przeskoków, każda nowa prawda lub zasada musi opierać się na czymś już znanym.
Nauczyciel - ma być życzliwy, powinien być naturalny, nie powinien stosować kar fizycznych, ma uczyć całą klasę razem, wszyscy mają wykonywać tę samą pracę; powinien wykładać teorie spójne, tylko jeden pogląd, aspekt; powinien stosować różne środki dydaktyczne, dobierać odpowiedni materiał, powinien rozbudzać pragnienie wiedzy w uczniach, powinien nie szczędzić pochwał i drobnych nagród,
Wszyscy uczniowie powinni mieć te same podręczniki
Rekreacja uczniów powinna obejmować różne zabawy, przede wszystkim te, których podstawą jest ruch. Do zabaw zakazanych zaliczał, obok gry w karty lub kości, także pływanie, wspinanie się po drzewach, zapasy i fechtunek, zabawy, przy których się siedzi bez ruchu, za wyjątkiem gry w szachy
wychowanie przez nauczanie
JAN JAKUB ROUSSEAU (1712-1778)
Szwajcar, filozof - samouk, najwybitniejszy rzecznik wychowania naturalnego
pochodzi z rodziny protestanckiej, szybko osierocony. Wychowany u obcych, miał trudne dzieciństwo (odbiło się to na jego osobowości). jako 16-latek udał się pieszo do Francji. Zaopiekował się nim pani de Warens „Mateczka”, nawróciła go na katolicyzm i postanowiła wychować. Po kilku latach wybrał się do Paryża robić karierę muzyczną, skończyło się na tym, że został nauczycielem muzyki. za towarzyszkę życia wybrał dziewczynę z oberży. Pięcioro dzieci z tego związku oddał do przytułku.
w 1749 r. Akademia w Dijon ogłosiła konkurs, oczekując odpowiedzi na pytanie: „Czy rozwój sztuk i nauk przyniósł szczęście ludzkości”. Rousseau postanowił się wyróżnić, stworzył „Rozprawę o naukach i sztukach”. Ujawnił w niej całą swoją niechęć do cywilizacji i związanego z nią zakłamania.
„Emil, czyli o wychowaniu”
Postęp nauk i sztuk przyniósł zepsucie obyczajów i unieszczęśliwił ludzkość.
atakował własność prywatną, jako przyczynę nierówności społecznej
nauki i sztuki - w ogóle cywilizacja są pozbawione wartości
są one przyczyną moralnego zepsucia ludzkości;
mają wartość ujemną, gdy stają na przeszkodzie moralności
jedynie niewiedza, prostota i ubóstwo mogą uszczęśliwić człowieka.
dobro możemy znaleźć tylko w naturze
każdy ustrój ogranicza wolność jednostki; narzuca jej więzy i wytwarza nierówności między ludźmi
Prawdziwa wartość człowieka leży nie w rozumie lecz w sercu
Szukając poprawy stosunków społecznych - obiecywał ich osiągnięcie - przez całkowitą reformę dotychczasowego systemu wychowania, które powinno opierać się na naturze
dziecko z natury swej jest dobre (społeczeństwo, jego kultura i cywilizacja psuje dzieci)
Wychowanie naturalne opiera Rousseau na dwóch pedagogicznych zasadach:
Wychowanie ma być negatywne; ma pozwalać na swobodne rozwijanie się natury ludzkiej w dziecku; ma oddalać wszystkie wpływy zewnętrzne i nie dopuszczać do jakichkolwiek ograniczeń swobodnego biegu natury.
Wychowanie musi być progresywne, dostosowane do naturalnego, swobodnego (fizycznego i psychicznego) rozwoju dziecka.
Rousseau mówiąc o psychologii dziecka, wyróżnił cztery okresy rozwojowe, charakteryzujące się swoistymi cechami duchowymi:
niemowlęctwo (do mówienia) - Wychowawcami są rodzice; Dziecku trzeba dać jak najwięcej swobody ruchu; Jeszcze większą troskę niż o zdrowie, trzeba zwrócić na wychowanie moralne (Na każdym miejscu powinno je spotykać ciepło i życzliwość)
dzieciństwo (do 12 roku życia) -Emil chowany był na wsi, na łonie przyrody; By hartowany fizycznie; prowadził życie niemal zwierzęce, które rozwijało jego siły fizyczne i zmysły; Główne zajęcia to przechadzki, gimnastyka i pływanie; Strona moralna wychowania polegała na tym, aby zabezpieczyć jego serce od złego, a umysł od błędu - żadnych nakazów, Tak należy wychowywać, aby dziecko samo korygowało swoje postępowanie, by w sposób naturalny ponosiło karę za niewłaściwe zachowanie; Emil niczego nie uczy się na pamięć, nie umie czytać, za to wciąż ćwiczy zmysły, dotyk, czucie, wzrok, ładnie śpiewa i mówi, przez naturę uczy się geometrii, arytmetyki, rysunku. Nauczyciel tylko z ubocza kieruje krokami Emila, naprowadza go.
chłopięctwo (do 15 roku życia) - Emil teraz może przystąpić do nauki. W trzy lata ma w pełni rozwinąć swoją inteligencję. Dobór nauk zależy od ich użyteczności i skłonności chłopca - astronomia, geografia, fizyka, warsztaty rzemieślnicze, mechanika
młodzieńczość (do 20 roku życia) - wychowanie moralne; Emil kształcąc swoje serce najpierw rozwija w sobie miłość do samego siebie, sympatię i życzliwość do innych, kształtuje pojecie dobra i zła, budzi sumienie, dopiero potem poznaje Boga. Od tej pory wiara w Boga, w nieśmiertelność duszy ma być dla Emila środkiem utrzymywania czystości moralnej; Dopiero teraz, gdy Emil styka si z ludźmi, nabywa wiadomości historycznych, literackich, uczy się języków obcych, a teatr kształci smak estetyczny
W ostatniej księdze Emila Rousseau zajmuje się wychowaniem kobiety (Zofii)
Zadaniem kobiety jest być żoną i matką.
musi by chowana, tak aby podobała się mężczyźnie, by umiała spełnia swoje względem niego obowiązki
musi by chowana na łonie rodziny
ma być wychowana od wczesnej młodości w duchu religijnym
Ma być kształcona praktycznie.
Przed małżeństwem powinna poznać światowe życie (żeby zdążyło się jej znudzić)
Ma być biegła we wszystkich zajęciach kobiecych, w szyciu i gotowaniu
Mimo wszystkich błędów w koncepcji Rousseau, wiele tez jest jak najbardziej słusznych:
Dziecko ma swoje prawa naturalne, które starsi muszą uszanować
Wychowanie musi się zaczynać od samego urodzenia.
Pierwszeństwo w wychowaniu ma zdrowie i zmysły
Dziecko ma prawo do swobody
Wychowawca musi znać naturę dzieci
Naturalne siły i zdolności dziecka należy rozwijać przez wspieranie jego samodzielności