Oświata i

wychowanie

w średniowieczu

dr Bogumiła Bobik

Zagadnienia

• Przemiany szkoły i wychowania.
• Od szkoły antycznej do chrześcijańskiej.
• Pierwsze szkoły chrześcijańskie.
• Szkoły stanowe.
• Pękanie ram szkolnictwa kościelnego:

scholastyka, Tomasz z Akwinu.

• Powstanie uniwersytetów.
• Średniowieczne szkolnictwo w Polsce.

Wprowadzenie

Terminem średniowiecze oznacza się w Europie
około tysiącletni okres pomiędzy upadkiem Zachodniego
Cesarstwa Rzymskiego a wielkimi przemianami w Europie
Zachodniej w XV wieku.
System społeczno – gospodarczy oparty był na feudalnej
strukturze własności ziemi i feudalnej hierarchii społecznej. Dla
rozwiniętych stosunków feudalnych typowy jest podział na
trzy stany:

-

Chłopstwo,

-

Rycerstwo

-

Mieszczaństwo

Czwartym był stan duchowny, do którego przynależność
określały sprawowane funkcje religijne a nie pochodzenie
społeczne.

Wprowadzenie

Proces przemian feudalnych w Europie środkowej,
północnej i wschodniej związany był z rozpadem

ustroju

rodowego. Postępowała wraz z rozszerzeniem się i
umacnianiem chrześcijaństwa oraz w miarę

stabilizacji

politycznej na kontynencie po wędrówkach ludów.

W zakresie przemian szkoły i

wychowania można wyodrębnić cztery

podokresy

Wieki VI – VIII: w czasie powstania ustroju feudalnego –

rozpad form antycznych edukacji („wieki ciemne”). Procesy

te przebiegały na obszarze dawnego zachodniego

Cesarstwa Rzymskiego.

Wieki IX – XI: w okresie stabilizacji struktury stanowej

dostosowanie form wychowania do tej struktury,

uformowanie systemu oświaty kościelnej niemal w całej

Europie.

Wieki XI – XIII: w czasie rozkwitu Średniowiecza –

stabilizacja systemu szkolnego i stanowych form

wychowania; powstanie uniwersytetów, rozwój scholastyki.

Wieki XIV – XV: w okresie schyłku średniowiecza-rozwój

szkolnictwa, uniwersytetów i wzrost świeckich potrzeb,

rozsadzających średniowieczny porządek edukacyjny.

Od szkoły antycznej do chrześcijańskiej

• Po upadku Cesarstwa Zachodniego w 453 r., tereny te

zajęły plemiona barbarzyńskie, którym obce były idee

edukacji rzymskiej i kultury literackiej ale także

i chrześcijańskiej. Ich ideałami były postaci wojowników,

sprawnych fizycznie, odpornych na trudny wojenne.

Wychowywały swoją młodzież przez wprowadzenie jej

w tradycje rodowe i plemienne

• Władcy plemion, które opanowały Rzym korzystali dla

swych potrzeb z nauczycieli kształconych w szkołach, które

nie upadły i zachowały resztki tradycji antycznej.

• Zwierzchność nad cały chrześcijaństwem zachodnim, w

sytuacji braku stabilnej władzy świeckiej, objął biskup

Rzymu.

• Dwór papieski był zainteresowany zachowaniem

elementów kultury antycznej.

Pierwsze szkoły chrześcijańskie

Rywalizacji dwóch uniwersalizmów średniowiecznych – papiestwa i cesarstwa
towarzyszył rozwój prawa oraz szkolnictwa kościelnego. Zaczyna się na
większą skalę rozwijać szkolnictwo katedralne i parafialne. Pierwociny
tych szkół sięgają już VI wieku. Pierwsze postanowienie w sprawie tworzenia
szkół parafialnych wydał synod w Vaison w 529 r. Eugeniusz II zarządził
w 826 r. organizowanie szkół w siedzibach biskupów, a Leon IV w 853 r.
tworzenie szkół przy każdym kościele parafialnym. Wielkim impulsem do
rzeczywistego rozwoju szkolnictwa kościelnego: katedralnego, kolegiackiego,
parafialnego i zakonnego stały się dopiero uchwały soborów luterańskich,
zobowiązujące kapituły katedralne do wyznaczenia specjalnego beneficjum
dla magistra, by nauczał za darmo niezamożnych studentów. Na wzór
Katedralnych, powstały szkoły przy kościołach kolegiackich. Jeden i drugie
były początkowo przeznaczone dla wyższego duchowieństwa świeckiego.
Zakony organizowały własne studia przyjmujące czasami także i młodzież
świecką. Od XII wieku szkoły katedralne i kolegiackie były już dostępne tak
dla młodzieży duchownej, jak i świeckiej. Przy niektórych z nich powstały
ważne ośrodki naukowe. Natomiast szkolnictwo parafialne, na szersza skalę
zaczęło rozwijać się dopiero w XIII wieku. Jego program był całkowicie
podporządkowany Kościołowi

Wychowanie stanowe

• Człowiek w średniowieczu nie mógł egzystować poza obrębem stanów

feudalnych: rycerstwa, mieszczaństwa, chłopstwa, duchowieństwa.

• Dzieci i młodzież wychowywano poprzez wprowadzanie

w obowiązki danego stanu; sposób określała tradycja. Każdy ze

stanów miał sobie właściwe cnoty i ideały, które wpajano młodzieży.

• Małe dzieci były wychowywane w rodzinie, choć nie zawsze własnej.

Zamożniejsi powierzali je mamkom. Od 7 r.ż. chłopców w mieście

oddawano na naukę do majstrów; chłopcy ze stanu rycerskiego

wprawiali się w rzemiosło rycerskie pod okiem ochmistrzów; synowie

chłopscy, podobnie jak dziewczęta ze wszystkich stanów, wychowywali

się we własnych rodzinach. Jedynym stanem, któremu niezbędna

była wiedza szkolna było duchowieństwo.

• Wspólną dla wszystkich stanów podstawą wychowania moralnego była

religia, nauczana przez duchowieństwo parafialne. Kultura

umysłowa, oparta o słowo pisane, zdobywana w szkole, potrzebna

była nielicznym

Wychowanie rycerskie

Kandydat na rycerza pobierał nauki w zakresie władania

bronią,

układania pieśni, jazdy konnej. Rycerze uczestniczyli w

walkach,

w zawodach, biesiadowali. Uczono ich więc pewnej ogłady
towarzyskiej, jednak większość z nich nie potrafiła czytać ani
pisać. Podstawowe wykształcenie otrzymywali tylko ci bogaci,
którzy swoje majątki osiągali przez rozboje bądź za zasługi.

Etos

rycerza zakładał, iż każdy z nich oddawał:
• duszę - Bogu
• życie - królowi
• serce - kobiecie
• chwałę i honor – sobie.

Kształcenie na rycerza obejmowało

następujące etapy:

• Paź - rodzice oddawali swoich siedmioletnich

synów na dwór, gdzie nabierali oni ogłady i

uczyli się jak służyć damom.

• Giermek (10 - 15 lat)- chłopiec przechodził

pod nadzór danego rycerza, którego był

nieodłącznym towarzyszem; służył mu, dbał o

konie, uczył się władać bronią jednak nie

mógł uczestniczyć w walkach.

• Rycerz - pasowanie na rycerza oznaczało

nadanie praw obywatelskich, a więc rycerz

posiadał swój majątek i mógł się żenić;

pasowanie miało miejsce podczas różnego

rodzaju uroczystości.

Wychowanie cechowe

Wychowanie mieszczańskie (cechowe, rzemieślnicze) obejmowało
3 okresy:

• uczeń (terminator) - do terminu (zakładu rzemieślniczego) byli

oddawani chłopcy od 7 do 10 lat, gdzie pobierali oni naukę od

mistrza, jednak ich praca głównie polegała na służeniu czy

sprzątaniu i jedynie przy okazji tych czynności mogli oni

podpatrywać czynności rzemieślnicze; nauka była płatna -

najczęściej w naturze (drób, jaja itp.) o różnej wysokości; długość

trwania tego okresu zależał jedynie od mistrza, a zakończenie jej

było jednoznaczne z przejściem na kolejny stopień - czeladnika

• czeladnik - nauka była już bezpłatna, a o jej długości decydował

mistrz, choć najczęściej trwała ona aż do jego śmierci; akt

czeladniczy był nadawany publicznie przed starszyzną cechową, a

wyzwolony uczeń wpisywany był do księgi rejestrów; czeladnik

pracował pod okiem swojego mistrza, czasami mógł go zastępować;

za swoją pracę otrzymywał wynagrodzenie; ten etap trwał

niezwykle długo, gdyż niechętnie dzielono się tajnikami swojego

rzemiosła; zrzeszenia rzemieślników były to cechy, grupy zamknięte

• mistrz

Wychowanie duchowe - średniowieczna

szkoła duchowa

szkoły klasztorne - zakładane były przez opatów klasztoru

(cystersów, benedyktynów), funkcjonowały na początku

średniowiecza, ich celem było przygotowywanie przyszłych

duchownych, lecz obok nich istniały szkółki zewnętrzne

ogólnie kształcące chłopców; w szkołach przyklasztornych do

nauki nie była przywiązywana większa uwaga, lecz niektóre z

nich miały stosunkowo wysoki poziom nauczania

szkoły katedralne - zakładane były przez biskupów, okres ich

rozkwitu to XI i XII wiek; obejmowały dwa stopnie nauczania:

•

trivium (trzy drogi) - był to niższy stopień, na którym nauczano

łaciny (metodą na pamięć), w niewielkim stopniu dialektyki,

retoryki - tutaj w aspekcie formułowania uzasadniających

prawdy wiary wypowiedzi, uczono też pisania listów czy podań

•

quadrivium (cztery drogi) - najwyższy stopień kształcenia,

nauczano arytmetyki z astronomią, geometrii z geografią,

muzyki (śpiew chóralny, kościelny); ten stopień nauczania był

stosunkowo rzadki

Scholastyka

Filozofia scholastyczna zwana także scholastyką nazwę swą
zawdzięcza faktowi, że uprawiano ją i nauczano w szkołach
kościelnych i uniwersytetach. Jej rozkwit przypadł na wiek XIV
i był związany ze stawianiem pytań o stosunek pomiędzy wiarą a
ustaleniami rozumu. Przyczyniła się do rozwoju kultury
rozumowania i dyskusji, czyli średniowiecznej dialektyki.
Należy jednak podkreślić, że wchodzenie ludzi świeckich w krąg
zagadnień wiary uchodzących za domenę Kościoła prowadziło
czasem do osobistych dramatów.
Przykładem jest Piotr Abelard, który uważał, że rozum powinien
dostarczać dowodów uzasadniających twierdzenia teologiczne.
Dokonał on krytycznej analizy Pisma św. i Pism Ojców kościoła
wychwytując wewnętrzne sprzeczności. Długo ukrywał, że nie
jest duchownym, a ujawnienie prawdy doprowadziło do dramatu
jego i żony Heloizy (kobiety rozumnej i wykształconej).

św. Tomasz z Akwinu

• Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) był dominikaninem, filozofem i

profesorem teologii uniwersytetu paryskiego, znawcą

Arystotelesa, autorem „Summy teologicznej”.

• Jego twórczość stanowi uwieńczenie poszukiwań właściwego

miejsca filozofii w systemie nauki chrześcijańskiej.

• Uważał, że filozofia i wiara objawiona pochodzą od Boga, więc nie

może być pomiędzy nimi zasadniczej sprzeczności. Zadaniem

rozumu i filozofii jest uzasadnienie wiary nie dające się objaśnić

rozumowo prawdy objawione należy po prostu przyjąć.

• Zagadnieniami wiary zajmuje się teologia, ale filozofia ma sobie

właściwy zakres samodzielności.

• Poznanie zawsze wychodzi od danych zmysłowych, które uogólnia

intelekt. Jest możliwe dzięki oświeceniu (illuminacji) umysłu przez

Boga. Wiara zawsze powinna kontrolować rozum. W ten sposób

określił odrębne zakresy badań dla teologii i filozofii.

• Ponadto przyswoił nauce chrześcijańskiej dostępne wówczas

pisma logiczne i przyrodnicze Arystotelesa tworząc podstawy pod

ponowny rozwój nauki w Europie.

Powstanie uniwersytetów

Na wiek XII-XIV przypada formowanie się orginalnych
instytucji średniowiecza –uniwersytetów. Powstawały
w różny sposób:
1. Wyłaniały się w ośrodkach szkolnych, gdzie toczyły

się dyskusje filozoficzne i i teologiczne (Paryż).

2. Toczyły się w wyniku grupowania młodzieży wokół

wybitnych znawców prawa i medycyny (Bolonia,

Montpellier).

3. Zakładane były w wyniku fundacji władców świeckich

i duchownych (Praga, Kraków).

4. Rozwijały się z wewnętrznych szkół zakonnych, na

ogół zamkniętych dla osób spoza zakonu.

Organizacja uniwersytetów

• Uniwersytet włoski - zrzeszał pewną grupę studentów, którzy

wynajmowali lokal, znajdowali profesorów, którzy byli opłacani z ich

pieniędzy (dlatego też mieli oni znaczący wpływ na program

nauczania); z czasem zaczęto zakładać fundacje miejskie, a

spośród studentów wybierano rektora - był to najstarszy student o

wysokiej pozycji; władza administracyjna pozostawała w ręku

studentów; w późniejszy czasie na czele uniwersytetu oprócz

rektora stał również profesor; uniwersytety włoskie nauczały przede

wszystkim prawa lub medycyny.

• Uniwersytet paryski - powoływaniem tego typu uniwersytetów

zajmowały się władze kościelne, dlatego też skupiano tam główną

uwagę na teologii; zajęcia odbywały się w budynkach kościelnych, a

uczelnia utrzymywała się z datków, zapisów prywatnych osób bądź

też z królewskich fundacji; w odróżnieniu do uniwersytetów

włoskich, władza nie spoczywała tu w ręku studentów, a rektorem

był profesor; uniwersytet był kierowany przez Radę Uczelni,

studenci mieszkali razem z profesorami. Najbardziej znaczącym

wydziałem była teologia, a najczęściej wybieranym wydział sztuk;

językiem uniwersalnym była łacina, a podstawową filozofią tomizm.

Rozwój szkolnictwa w Polsce

• Szkoły katedralne, kolegiackie, parafialne i studia zakonne rozwijały się także i w

Polsce. Wymienione struktury kościelne stały się bazą powstającego w Polsce

szkolnictwa. Szkoły katedralne w Polsce pojawiają się już w końcu XII wieku lub na

początku XIII wieku. Duży ich rozwój obserwuje się w XII i XIV wieku, w okresie

rozbicia dzielnicowego. Nastąpiła ważna dla rozwoju szkolnictwa pewna

emancypacja Kościoła spod władzy książęcej. Wydaje się, ze chrześcijaństwo w

Polsce dotarło już do najniższych warstw społecznych.

• W latach 1215-1364 było już w Polsce 13 szkół katedralnych oraz 14 przy

kolegiatach. W końcu XV wieku jednych i drugich było odpowiednio 17 i 30. Szybka

rozbudowa organizacji parafialnej oraz uchwały, zwłaszcza soboru luterańskiego IV

z 1215 roku, przyczyniły się do przyśpieszonego tworzenia szkół parafialnych.

Początkowo szkoły te powstały w miastach. Ponieważ mieszczaństwo w dużym

stopniu było pochodzenia niemieckiego, szkoły te w większych miastach miały

charakter niemiecki. Budziło to niezadowolenie biskupów. Dlatego synody

diecezjalne nawoływały księży, by powierzali stanowiska nauczycielskie osobom

znającym język polski.

• Z XIV i XV w. zaczynają się rozwijać szkoły na wsi. W pocz. XVI wieku, szkolnictwo to

stało się w Polsce zjawiskiem powszechnym. Szkoły te najlepiej rozwinięte były na

wsiach przyległych dużym ośrodkom miejskim, jak: Kraków, Wrocław, Poznań,

Lwów.

Uniwersytet Krakowski

Uniwersytet Krakowski założony został przez Kazimierza
Wielkiego 12 maja 1364 roku. Początkowo miał on
posiadać cztery wydziały: teologiczny, prawniczy,
medyczny i filozoficzny (głównym był wydział prawa),
jednak wydział teologiczny nie uzyskał zgody papieża.
Uczelnia funkcjonowała krótko, gdyż po śmierci założyciela
nastąpił jej upadek i dopiero dzięki królowej Jadwidze w
1400 roku nastąpiło jej odrodzenie. Uzyskana zgoda na
wydział teologiczny spowodowała, iż był to najbardziej
rozbudowany wydział z czterech działających (posiadał aż
11 katedr).
Dyrektorem był profesor, studenci mieszkali w
wyznaczonym domu, a uniwersytet został oddany w opiekę
biskupa krakowskiego.

Podsumowanie

• Od XII do XIV w. Polska zbudowała pełną strukturę

szkolnictwa, analogiczną do zachodniej: od szkół
parafialnych do uniwersytetu. Uformowały się
ciekawe ośrodki kultury stanowej i politycznej na
dworach, które promieniowały za granicę,
zwłaszcza na ziemie litewsko –ruskie.

• Promieniowanie edukacji łacińskiej na wschód, na

obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego i na Ruś
było świadomie popierane przez Kościół
w celach chrystianizacji Litwy latynizowania
prawosławnej ludności ziem ruskich.

Bibliografia

• Bartnicka K., Szybiak I., (2001): Zarys historii wychowania,

Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa.

• Historia wychowania, 1980: (red.) J. Miąso, t. 1, 2, PWN,

Warszawa.

• Kot S., 1978: Źródła do historii wychowania, Gebethner i

Wolff, Warszawa.

• Kot S., 1996: Historia wychowania. Zarys podręcznikowy, t.

1, 2, Gebethner i Wolff, Warszawa.

• Litak S., 2004: Historia wychowania, Wyższa Szkoła

Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Kraków.

• Pedagogika, 2008: (red.) Z. Kwieciński, B. Śliwerski, t. 1,

PWN, Warszawa.

• Wołoszyn S., 1964: Dzieje wychowania i myśli

pedagogicznej w zarysie, PWN, Warszawa. 10. Wołoszyn S.,

1998: Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej,

PWN, Warszawa.