Edukacja w Europie

czasów nowożytnych

Bogumiła Bobik

Zagadnienia

1.Renesans i humanizm:
a. Ustalenia terminologiczne
b. Humanizm renesansowy
c. Istota zmian
d. Nowe wiedzy i wykształcenia
e. doświadczenia włoskie i niderlandzkie
2. Edukacja i szkoła w Polsce w okresie humanizmu.

Renesans i humanizm

W XIII i XIV wieku Europa zaczęła dojrzewać do zmiany
systemu szkolnictwa i edukacji. Wiązało się to z
upowszechnieniem nowej koncepcji człowieka i świata, z
przemianami ekonomicznymi (ogólne bogacenie się i
rozwój miast) i politycznymi (powstanie

scentralizowanych

państw). Zamieszanie intelektualne w Kościele i w samym
szkolnictwie przygotował już w XIII wieku grunt pod nowe
spojrzenie na wychowanie i programy szkolne (tomizm,
scholastyka, uniwersytety). Rosła odwaga myślenia i
wypowiadania się. Europa wchodziła w okres niezwykłego
rozwoju kultury i cywilizacji zwany renesansem.

Termin renesans, odrodzenie

Renesans to stadium rozwoju kultury europejskiej,
trwającego we Włoszech od końca XIII w. do początku XVI
w., w krajach zachodniej, północnej i środkowej Europy —
od XV w. do końca XVI w.
Termin wprowadzony w czasach humanizmu
renesansowego we Włoszech w XV w., pojmowany
początkowo jako odrodzenie kultury starożytnego Rzymu
(wł. rinascità „odrodzenie”, „obudzenie się”, „rozkwit”),
przywrócenie ideałów republiki i cesarstwa, cnót
obywatelskich, klasycznych wzorców wychowania
i uformowania moralnego przez wykształcenie oraz
harmonijnego rozwoju ludzkich zdolności (łac. humanitas
„człowieczeństwo”, pojęcie zapożyczone od Cycerona
i pośrednio od Greków; wpływy Plutarcha).

Humanizm renesansowy

Był oparty na przekonaniu, iż spuścizna kulturalna
antyku zawiera ideały życia ludzkiego w wymiarze
jednostkowym i społecznym, które należało odtworzyć
przez badania — studia humanitatis, humaniora.
W związku z tym bardzo ważną rolę, oprócz filozofii,
odgrywała filologia, dzięki której na nowo dostrzeżono
walory łaciny klasycznej, zbudowano podstawy biblistyki,
opracowując krytycznie teksty biblijne i tłumacząc je

z greki

(Erazma z Rotterdamu przekład Nowego Testamentu).
Pojęcie renesansu zostało upowszechnione w XVI w. przez
G. Vasariego przede wszystkim w odniesieniu do literatury
i sztuki.

Istota zmian

W czasach renesansu w literaturze i sztuce,
systemie edukacji, instytucjach politycznych oraz
w mentalności nastąpiło wskrzeszenie wzorów
i wartości antycznych, a tym samym odrodzenie
duchowe ludzkości, wyzwolenie
z poprzedzającego je okresu barbarzyństwa,
wstecznictwa i ciemnoty, wzrost znaczenia
jednostki, zwycięstwo natury i rozumu, odkrycie
człowieka i świata, zeświecczenie kultury,
rehabilitacja ducha pogańskiego.

Nowe funkcje wiedzy i wykształcenia

Skończyła się epoka rycerstwa, które przekształciło się w
szlachtę ziemiańską, często poszukującą miejsca w
administracji państwowej i w polityce. Zmiana jakościowa
kultury dworskiej wymagała od dworzan ogłady literackiej i
solidnej wiedzy politycznej, prawnej, historycznej. Wiedza
służyła bogacącemu się mieszczaństwu nie tylko zdobyciu
zawodu, ale także wpływów politycznych i prestiżu
społecznego. W niższych warstwach społecznych rosło
niezadowolenie z wpływów Kościoła. Wzrost kultury
świeckiej zrodził krytyczny stosunek do poziomu
umysłowego i moralnego duchowieństwa.

Doświadczenia włoskie i niderlandzkie

Rozwój renesansowej pedagogiki w Europie zapoczątkowały próby i
doświadczenia praktyczne dwóch środowisk: włoskich dworów
książęcych (dwór Estów w Ferrarze i Gonzagów w Mantui) i zamożnych
miast niderlandzkich. Program stanowiły klasyczne 7 sztuk wyzwolonych
(przedmioty językowe: gramatyka, retoryka, logika; przedmioty rzeczowe:
arytmetyka, geometria, astronomia, muzyka), wzbogacone o filozofię,
język grecki, wiedzę o starożytności, etykę i estetykę. Troskliwie
urządzono otoczenia szkół i ich wnętrza.
W miastach niderlandzkich od XIV w. rozpoczęto tworzenie szkół
o różnym poziomie i adresie społecznym. Wyodrębniono dwa poziomy
szkolne:
a.

elementarny, dla ludu, dla niższych warstw ludności miejskiej; obejmujący

czytanie i pisanie w j. ojczystym, arytmetykę, księgowość, a czasem j. francuski

b.

Średni, dla szlachty realizujący 7sztuk wyzwolonych.

Szkoły dla ludu były bezpłatne, organizowane przez świecką kongregację
nauczycielską: Bracia Wspólnego Życia. Z Niderlandów dotarły do Europy
pierwsze rozprawy Eraza z Rotterdamu („Rozmowy potoczne”, „Zasady
dobrego wychowania”), Jana Ludwika Vives („O duszy i o życiu”,
„O poddawaniu umiejętności”).

Edukacja w Polsce w okresie

humanizmu

W XV i XVI w. dokonało się w Polsce przekształcenie formy
państwowej z monarchii feudalnej w parlamentarną.
Nastąpił szybki rozwój cywilizacyjny i kulturalny, wzrosła
zamożność miast i szlachty ziemiańskiej. Pod hasłami
demokracji szlacheckiej szlachta zmierzała do dominacji
w państwie, do zdobycia przywilejów politycznych i
ekonomicznych kosztem miast i chłopstwa.
Pod względem edukacyjnym Polska „dogoniła” Europę.
Dobrze rozwinięta sieć szkół zapewniła wysoki poziom
alfabetyzacji ludności. Do szkół w połowie XV w. napłynęła
młodzież plebejska i szlachecka. Nastąpił rozwój
uniwersytetów. Stały dopływ idei filozoficznych i kulturalno
– politycznych z zachodu Europy zapewniały wojaże
młodzieży do uczelni i ośrodków akademickich oraz
przyjazdy uczonych do Polski.

Wybitne osiągnięcia polskiej myśli o

wychowaniu – Andrzej Frycz -

Modrzewski

• Andrzej Frycz – Modrzewski, syn wójta w Wolborzu,

polityk, prawnik, był wszechstronnie wykształconym
humanistą. Studiował w Akademii Krakowskiej,
potem szlify służby obywatelskiej zdobywał na
dworze kanclerza koronnego i prymasa Jana
Łasickiego. W okresie reformacji w latach 30-tych
XVI w., przez 6 lat przebywał w krajach niemieckich.

• Działalność i twórczość pisarska Modrzewskiego była

związana z walką o wzmocnienie władzy królewskiej,
reformę ustroju i prawa Rzeczypospolitej
(występował przeciw faworyzowaniu szlachty
kosztem mieszczaństwa i chłopów).

Wybitne osiągnięcia polskiej myśli o

wychowaniu – Andrzej Frycz -

Modrzewski

•

Program reform o charakterze polityczno-państwowym
zawarł w dziele „O poprawie Rzeczypospolitej” , znanym
i cenionym w środowiskach humanistycznych Europy,
przetłumaczonym na języki nowożytne.

•

Zagadnienie wychowania i kształcenia młodzieży zawarł
w księdze I: „O obyczajach” i księdze V: „O szkole”.

•

Doceniał ważność szkół, które w jego opinii powinny być
publiczne.

•

Dbałość o dobro oświaty publicznej, szkolnictwo, ludzi
nauki i nauczycieli czynił obowiązkiem państwa. Zawód
nauczyciela uważał za jeden z najważniejszych w
Rzeczypospolitej.

Wybitne osiągnięcia polskiej myśli o

wychowaniu – Andrzej Frycz -

Modrzewski

• Kształcenie dzieci odrywał od społecznego

stanu i przedstawiał jako wychowanie
człowieka – obywatela: moralnego,
zahartowanego, sprawiedliwego. Program
szkół dostępnych dla wszystkiej uzdolnionej
młodzieży męskiej, bez względu na
pochodzenie społeczne, postulowała oprzeć na
rozszerzonym o filozofię i języki obce trivium.

• Myśl Modrzewskiego otworzyła najlepszy okres

polskiej refleksji nad szkołą w XVI w.

Poglądy Sebastiana Petrycego z Pilzna

na wychowanie

• Sebastian Petrycy (1554-1626) był lekarzem,

profesorem Akademii Krakowskiej. Swoje poglądy
wyraził w „Przydatkach” tj. komentarzach do jego
przekładów dzieł Arystotelesa na język polski.

• Na kanwie myśli filozoficznej Arystotelesa oraz

osobistych doświadczeń, wypowiadał się o
granicach i możliwościach wychowania; jako Polaki
uczony – na temat organizacji szkolnictwa i szkoły.
Podobnie, jak Modrzewski, pisał o konieczności
odpowiedzialności państwa za szkoły, gdyż dobre
wychowanie jest podstawą dobrego państwa.

Poglądy Sebastiana Petrycego z Pilzna

na wychowanie

• Wbrew opinii chrześcijaństwa o naturalnej skłonności człowieka do złego

twierdził, za Arystotelesem, że o tym kim człowiek się staje
współdecydują jego możliwości wrodzone, odpowiednie wychowanie i
rozwój intelektualny. Uważał za najważniejsze prawidłowe wychowanie,
gdyż człowiek nie rodzi się ani dobry, ani zły, tylko „jako tablica, na
której nic napisane, ale może się napisać, a gdy się napisz trudno
zmazać (podobną opinię wyrazi sto lat później J. Locke).

• Podstawą procesu wychowawczego czynił rozwój fizyczny dziecka, które

łączył z wychowaniem moralnym. Wychowanie umysłowe radził zaczynać
wcześnie w łatwej formie (jako zabawę), a nauczanie systematyczne po
skończeniu przez dziecko 7 lat. Podstawą miał być kurs trivium, wspólny
dla wszystkich stanów. Od 14 r.ż. dziecka programy nauczania powinny
być zróżnicowane: inne dla szlachty, inne dla mieszczan.

• Podkreślał konieczność nauczania – obok języków starożytnych- j.

ojczystego i języków nowożytnych. O wychowaniu dziewcząt pisał
tradycyjnie, bez zajmowania się ich rozwojem umysłowym.

Przekształcenie systemu szkolnego w

Polsce

W Polsce rozwinęły się te same potrzeby i zainteresowania
szkołą i edukacją humanistyczną co w społeczeństwach
Zachodnich.
Szkoły parafialne
W XVI i XVII w. szkoły parafialne, które nie uległy
modernizacji, stawały się szkołami plebejskimi. Uczącymi
głównie religii, śpiewu kościelnego, czytania i początków
pisania, rachunków, a czasami w miastach początków
łaciny. Bardziej zróżnicowany i wyższy poziom nauczania miały
szkoły parafialne różnowiercze, podporządkowane gminom
wyznaniowym. W XVII w. szkoły parafialne na wsiach zaczęły
znikać, gdyż chłopi przestali posyłać dzieci do szkół; stały się
szkołami mieszczańskimi.

Przekształcenie systemu szkolnego w

Polsce.

Szkoły średnie

Średnie szkoły katolickie powstały na bazie parafialnych szkół
miejskich. Osiągnęły poziom zbliżony do średniej szkoły
humanistycznej i z reguły włączały się w sieć szkół związanych z
którymś z zakonów szkolnych lub Akademią Krakowską.
Powstały też nowe szkoły, na wzór protestanckich i katolickich
instytucji zachodnioeuropejskich bądź inspirowane polską myślą
pedagogiczną. Powstały w ten sposób grupy szkół:

-

Różnowiercze akademickie gimnazja humanistyczne;

-

Katolickie: szkoły kolonie Akademii Krakowskiej, szkoły
wewnętrzne zakonne, seminaria duchowne, szkoły publiczne
zakonne – kolegia jezuickie i pijarskie.

Przekształcenie systemu szkolnego w

Polsce.

Szkoły średnie różnowiercze

• Wśród szkół różnowierczych można wydzielić miejskie

gimnazja akademickie (Toruń, Gdańsk, Elbląg).

Utrzymywały wysoki poziom nauczania. Poprzez kursy

akademickie, wyposażenie bibliotek i gabinetów, własne

druki zmierzały do osiągnięcia poziomu uniwersyteckiego.

• Drugą grupę tych szkół stanowiły prywatne fundacje

protestanckiej szlachty i amin wyznaniowych. Większość

z nich upadła na skutek kontrreformacji. Ze względu na

obywatelski i społecznie otwarty charakter, ich program

nauczania i organizacja należały do najciekawszych w

Polsce. Najsłynniejsze z nich to: gimnazjum braci czeskich

w Lesznie, w którym nauczał J.A. Komeński; kalwińskie

w Pińczowie i Lewartowie, ariańskie w Rakowie.

• Utrzymywały żywy kontakt z gminami wyznaniowymi

Europy Zachodniej.

Przekształcenie systemu szkolnego w

Polsce.

Szkoły średnie katolickie

• Tworzyły je fundacje katolickie, często przekształcając

szkoły parafialne i katedralne w średnie. Miały różny

poziom organizacyjny: oprócz szkół parafialnych,

powstały gimnazja humanistyczne, „akademie” z

kursami akademickimi prawa lub filozofii (np.

Akademia Lubrańska w Poznaniu, gimnazjum

humanistyczne we Lwowie). Część z nich związana

była z Akademią Krakowską, jako tzw. szkoły – kolonie

( w połowie XVIIIw. było ich ok. 40).

• Szkoły te nie miały jednolitego planu organizacyjnego

i powstawały na zapotrzebowanie danej fundacji.

Nauczycielami zostawali w nich absolwenci wydziału

filozoficznego Akademii Krakowskiej.

Przekształcenie systemu szkolnego w

Polsce.

Szkoły wyższe

• W połowie XVI w. zostały utworzone dwie nowe szkoły

wyższe: jezuicka Akademia Wileńska (1579) i świecka,

prywatnie ufundowana, Akademia Zamojska (1600).

Akademia Wileńska objęła wpływami Wielkie Księstwo

Litewskie. Oddziaływanie Akademii w Zamościu

nakierowane było na Ruś i na południowo – wschodnie

ziemie Rzeczypospolitej.

• Ostatnim objawem wielkie ruchu tworzenia nowych

uczelni humanistycznych w Polsce było założenie we

Lwowie w 1661 r. jezuickiej akademii o aspiracjach

uniwersyteckich.

• W XVII w. nie było już dobrych warunków dla rozwoju

szkolnictwa wyższego

• Akademia Krakowska nie wykorzystała szansy

unowocześnienia studiów, ofiarowanej przez Jana

Zamojskiego w II połowie XVI w. Zasklepiła się na

arystotelizmie i tomizmie.

Bibliografia

• Bartnicka K., Zarys historii wychowania, Kraków

2001.

• Litak S., Historia wychowania, Wyższa Szkoła

Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Kraków
2004.

• Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli

pedagogicznej w zarysie, PWN, Warszawa 1964.