HISTORIA ADMINISTRACJI - WYKŁAD 1

PAŃSTWO - w teorii prawa to zorganizowana grupa społeczna, którą tworzy układ trzech podstawowych elementów:

1. społeczność państwowa rozumiana jako ludność państwa, lud albo naród;

2. czynnik organizacyjny, czyli aparat państwowy albo tylko organy władzy najwyższej - centralnej;

3. terytorium, czyli ląd ze wszystkimi wodami wewnętrznymi, przestrzeń pod powierzchnią ziemi, określony obszar powietrzny nad ziemią oraz przylegający pas wód morskich.

Sam termin państwo pojawiła się dopiero w XVI wieku.

Współczesne rozumienie terminu państwo - pochodzi od włoskiego słowa lo stato, którego po raz pierwszy w okresie Renesansu użył Niccolo Machiavelli.

W Polsce termin państwo uzyskał znaczenie identyczne z włoskim lo stato dopiero
w XIX wieku.

USTRÓJ PAŃSTWOWY - całokształt organizacji państwa i metod działania władzy państwowej. Dzieli się na:

• ustrój polityczny - stanowiący prawno-instytucjonalny wyraz struktury
  i funkcjonowania władzy publicznej;

• ustrój społeczno-gospodarczy - oznaczający materialne warunki życia społecznego, strukturę własnościową oraz funkcjonowanie gospodarki
  i finansów.

☼

W ciągu wieków organizacja państwowa ewoluowała i przybierała rozmaite formy, do podstawowych należy zaliczyć (pomijając starożytność):

PAŃSTWA SZCZEPOWE

• brakowało im scentralizowanej administracji

• nie znały pojęcia państwa jako rzeczy publicznej

• ich ustrój obejmował:

► wiec,

► elekcyjnego lub dziedzicznego króla,

► urzędy, które łączyły w swej kompetencji domową i państwową obsługę władcy,

► drużynę.

PAŃSTWA FEUDALNE:

• Istotą państwa feudalnego było występowanie stosunków społecznych, których podstawę stanowiły stosunki poddańcze, wiążące właścicieli ziemi - feudałów z tymi, którzy uprawiali tą ziemię - chłopami.

• Feudalizm jako ustrój społeczny występował w Europie do przełomu XVIII
  i XIX wieku i możemy w tym czasie wyróżnić dwie formy państwa: patrymonialną i publicznoprawną. Cezura chronologiczna między tymi dwiema postaciami ustroju państwa feudalnego przypada prawie w całej Europie na przełom XIII i XIV wieku. Pamiętać jednak należy, iż formy ustrojowe różnych państw kształtowały się i rozwijały asynchronicznie.

PAŃSTWA PATRYMONIALNE

• We wczesnośredniowiecznych monarchiach europejskich wykształciła się patrymonialna koncepcja państwa, która ujmowała państwo jako PATRIMONIUM - czyli dziedziczną własność dynastii panującej. Zgodnie z takim rozumieniem państwa obowiązywały w stosunku do niego podobne zasady dziedziczenia, jak w stosunkach prywatnoprawnych.

• Z patrymonialnym charakterem państwa wiązało się ściśle IUS DUCALE - prawo książęce, które oznaczało ogół uprawnień monarchy:

► władzę zwierzchnią,

► sąd nad ludnością,

► prawo do poboru danin,

► prawo do żądania posług na rzecz władcy i jego urzędników.

• Z prawa książęcego wynikały też regalia, z których ważne miejsce zajmowało regale ziemi polegające na uznaniu za własność panującego wszystkich ziem nie należących do możnych. Było ono wyrazem stopniowego opanowywania terytorium przez władzę państwową. Wraz z innymi regaliami stanowiło ono rezultat rozbudowy aparatu państwowego i umacniania się władzy państwa, wymagały bowiem skutecznej kontroli całości jego terytorium, a niektóre z nich (jak grodowe czy też targu) były wynikiem wręcz organizatorskiej działalności państwa.

MONARCHIA STANOWA

• W monarchii stanowej władza monarsza była ograniczona przez czynnik stanowy.

• Przyjmowano, że monarcha i uprzywilejowane politycznie stany (z reguły były to: duchowieństwo, szlachta i mieszczaństwo) powinny, w miarę możliwości realizować swe zadania polityczne w odrębnych dziedzinach.

• Sferę działania monarchy stanowiło bieżące zrządzanie wewnętrznymi i zewnętrznymi sprawami państwa. Do organów stanowych należała zaś IURISDICTIO, przez którą rozumiano zarówno sądownictwo jak i przyznawanie monarsze podatków.

• Do stanów należało również decydowanie generalne (w formie ustaw) oraz indywidualne (w sprawach z zakresu prawa sądowego). W monarchiach stanowych dochodziło często do swoistego dualizmu władzy, w postaci współistnienia organów monarszych i organów reprezentujących stany - szczególnie w dziedzinie skarbowości.

KONSTRUKCJA KORONY KRÓLESTWA

Prawno-ustrojowym wyrazem monarchii stanowej stała się konstrukcja Korony Królestwa. Ukształtowała się ona w Anglii w XII wieku i w następnych stuleciach przeniknęła do pozostałych państw europejskich.

Jej istotą była zmiana charakteru państwa z prywatnoprawnego (patrymonialnego)
w państwo publicznoprawne.

Korona będąca symbolem panowania i władzy państwowej została „oderwana” od osoby władcy i związana z państwem jako całością. Król zaś z prywatnego właściciela państwa stał się teraz jedynie najwyższym w nim urzędnikiem. Władza królewska przestała się opierać na stosunkach lennych i zaczęła docierać do całego społeczeństwa zorganizowanego w stany (duchowny, szlachecki, mieszczański i chłopski).

Koncepcja Korony Królestwa tworząc pojęcie terytorium niezależnego od monarchy, nadała tym samym państwu suwerenność wewnętrzną.

Kolejnym etapem było uzyskanie suwerenności zewnętrznej, którą wyrażała zasada: REX EST IMPERATOR IN REGNO SUO, co oznacza, że zarówno państwo jak i jego monarcha są od nikogo niezależni.

Pojęcie państwa - Korony Królestwa - doprowadziło do uznania zasady niepodzielności i niepozbywalności terytorium państwowego. W większości państw wiązało się to z likwidacją pozostałości rozdrobnienia feudalnego, odzyskiwaniem utraconych ziem i wprowadzaniem zakazu podziałów państwa.

Konstrukcja Korony Królestwa sprzyjała także ustabilizowaniu się administracji centralnej i lokalnej w państwie. Zaczęły się kształtować ogólnopaństwowe reprezentacje stanowe (jak Parlament w Anglii czy Stany Generalne we Francji). Pojawiły się też tendencje do unifikacji i ujednolicenia prawa. Symbolem jedności państwa było też ustalenie się stałej stolicy (z wyjątkiem I Rzeszy), chorągwi ogólnopaństwowej i godła.

Mimo to, do powstania państw jednolitych wiodła jeszcze długa droga.

MONARCHIA ABSOLUTNA

• Dosłownie rozumiana monarchia absolutna byłaby formą państwa, w której władza monarsza miałaby charakter niczym nieograniczony, zaś władca stałby ponad prawem. W praktyce tylko w niewielu państwach monarcha miał aż tak szerokie uprawnienia.

• Zatem za monarchię absolutną należy uznać państwo, w którym władza monarsza, skupiająca funkcje ustawodawcze, wykonawcze i po części sądownicze, nie doznawała żadnych praktycznych ograniczeń ze strony czynnika społecznego. Monarchia absolutna odrzucała występujący w monarchii stanowej dualizm władzy, likwidując lub całkowicie uzależniając od siebie organy stanowe. Rezultatem takiego postępowania było skupienie w jednym ręku pełni władzy. Równocześnie utrwalało się przekonanie, że to właśnie monarcha jest uosobieniem i zarazem naczelnym organem państwa. W XVIII wieku pojawiło się nawet określenie monarchy jako pierwszego sługi państwa.

W tym miejscu należy również zauważyć, że monarchia absolutna rozwijając zasadę suwerenności zewnętrznej i wewnętrznej wprowadziła i ugruntowała pojęcie państwa i sam jego termin. W skład tego pojęcia weszły takie aspekty jak:

► zorganizowana struktura władzy ( w tym struktura administracji, dysponująca środkami przymusu),

► suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna, umożliwiająca samodzielne decydowanie o wszelkich sprawach i narzucanie swej woli wszystkim innym podmiotom znajdującym się na terytorium poddanym władzy państwowej,

► wywodzenie swoich prerogatyw z rzeczywistej czy domniemywanej woli ludności stanowiącej przedmiotowy substrat państwa,

► osobowość prawna, symbolizująca jedność aparatu państwowego i wspólnotę celów, którym on służy, a zarazem czyniąca z państwa najważniejszą z osób prawa publicznego.

PAŃSTWA KONSTYTUCYJNE

• W XVII i XVIII wieku zaczęły się rozpowszechniać w oświeconej europie poglądy filozoficzne określane mianem szkoły prawa natury. Przedstawiciele tej szkoły głosili m.in. teorię umowy społecznej, mówiącej, że społeczeństwo i państwo powstały w wyniku porozumienia się jednostek żyjących dotychczas w stanie natury.

Z teorii umowy społecznej wyłoniła się koncepcja konstytucji.

Niektórzy przedstawiciele szkoły wywodzili z umowy społecznej również zasadę suwerenności ludu, równości wobec prawa, naturalnych praw obywatelskich czy podziału władzy. Wymienione wyżej zasady legły u podstawa pierwszych konstytucji.

► Pierwszą konstytucją na świecie była konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 1787 roku. Była to nowa, nieznana dotąd forma konstytucji, jako spisana ustawa o nadrzędnym charakterze, określająca podstawowe reguły ustroju państwa.

► Pierwszą konstytucją europejską była polska Ustawa Rządowa z dnia 3 maja 1791 roku. Jednak pierwszą konstytucja obalającą dotychczasowy ustrój była konstytucja francuska z dnia 3 września 1791 roku.

► Pierwszą francuską konstytucję i szereg następnych ustaw zasadniczych uchwalały reprezentacje społeczeństwa.

► W XIX wieku pojawił się nowy sposób tworzenia konstytucji: konstytucje oktrojowane, będące z jednej strony aktem łaski monarszej, z drugiej zaś wyrazem jej samoograniczenia.

W ciągu XIX wieku stopniowo pojawiły się w konstytucjach: schemat trójpodziału władz, zapisy o równości wszystkich wobec prawa, gwarancje praw obywatelskich oraz cały szereg innych demokratycznych i liberalnych uregulowań.

☼

PAŃSTWA SZCZEPOWE

Ustrój społeczny i polityczny Germanów w I w. n. e.

Ustrój społeczno - gospodarczy

5. (…) Czy srebra i złota odmówiła im łaska czy gniew bogów, nie jestem pewny. (…) Posiadaniem i używaniem tych kruszców nie bardzo się przejmują (…) jakkolwiek najbliżsi nasi sąsiedzi dla potrzeb handlowych mają w cenie złoto i srebro, znają się na pewnych gatunkach naszej monety i wolą je; lecz mieszkańcy głębi Germanii w sposób prostszy
i dawniejszy posługują się wymianą towarów.

25. (Niewolnikami) nie posługują się tak, jak to u nas jest w zwyczaju, że się dokładnie między czeladź rozdziela obowiązki. Każdy z nich rządzi we własnym domu, przy własnym ognisku. Pan nakłada na niego, jakby na dzierżawcę, wymiar zboża, bydła lub odzieży i o tyle tylko niewolnik jest podległy; poza tym obowiązki w domu pana spełniają jego żona i dzieci. Chłosta niewolnika, karanie go więzieniem i pracą przymusową rzadko się zdarza; (Germanowie) często ich zabijają, nie wskutek surowej dyscypliny, lecz w popędzie gniewu jak osobistego nieprzyjaciela, tylko że dzieje się to bezkarnie. Wyzwoleńcy niewiele wyżej stoją od niewolników, rzadko mają jakiś wpływ w domu, nigdy w gminie (…).

26. (…) Stosownie do liczby ludzi zdolnych do uprawy gruntu wszyscy na przemian zajmują obszary rolne, które potem według godności pomiędzy siebie dzielą; rozległość pól ułatwia podział. Niwy corocznie zmieniają, a roli jest zawsze pod dostatkiem. Albowiem przy żyzności i rozległości gruntów nie zadają sobie trudu, aby zakładać sady, oddzielać łąki
i nawadniać ogrody: tylko zboża wymaga się od ziemi.

Ustrój polityczny

7. Królów wybierają na podstawie szlachetnego pochodzenia, wodzów na podstawie męstwa. Królowie nie mają nieograniczonej ani wolnej władzy. Wodzowie przodują więcej przykładem niż władzą budząc podziw swą gotowością bojową, swym wysuwaniem się na czoło i swą walką przed rozwiniętym szykiem bojowym. Zresztą wymierzanie kary, nakładanie więzów i stosowanie chłosty przysługują tylko Kapłanom, przy czym dzieje się to jakoby nie
z tytułu kary, czy na rozkaz wodza, lecz z polecenia bóstwa, które wedle ich wierzeń towarzyszy walczącym. (…) Główną zaś podnietą do męstwa jest to, że oddział wojska i szyk bojowy nie jest przypadkowym lub dowolnym zbiorowiskiem, lecz stanowią go rodziny i rody (…).

11. O sprawach drobnych radzą naczelnicy, o sprawach ważniejszych wszyscy, w ten sposób jednak, że nawet te sprawy, w których decyzja należy do ludu, omawiają najpierw naczelnicy. Zbierają się w oznaczonych dniach - chyba że wypadnie coś nagłego
i niespodziewanego - podczas nowiu lub pełni księżyca; albowiem uważają to za najpomyślniejszy początek dla załatwiania spraw (…). Gdy ogół uzna za stosowne, zasiadają w pełnym uzbrojeniu. Kapłani, którzy mają w tym wypadku również prawo karania, nakazują milczenie. Z kolei król lub naczelnik lub ten, który ma wiek odpowiedni, sławę wojenną względnie wymowę (zabierają głos) i słuchani są raczej z uwagi na znaczenie ich rady niż na ich władzę rozkazywania. Jeżeli ich zdanie nie znajduje uznania, odrzucają je pomrukiem, jeżeli podoba się, potrząsają włóczniami. Pochwała przy pomocy broni jest najzaszczytniejszym sposobem wyrażania zgody.

13. Żadnej sprawy publicznej czy prywatnej nie załatwiają inaczej jak uzbrojeni. Lecz zwyczaj nie pozwala nikomu nosić broni, zanim plemię nie uzna, że się do tego nadaje. Wówczas na tymże wiecu jeden z naczelników lub ojciec lub krewni przyozdabiają młodzieńca tarczą i włócznią. To jest u nich (…) pierwszym młodzieńczym zaszczytem. Przedtem uchodzili za część rodziny, teraz za członków ogółu.

Publiusz Korneliusz Tacyt, Germania; przekład wg: M.Z. Jedlicki, Powszechna historia państwa i prawa.
Wybór tekstów źródłowych, Warszawa 1955; oraz przekład S. Hammera
(P.C. Tacyt, Dzieła, T. 2, Warszawa 1957).

☼

OGÓLNE ZGADNIENIA PAŃSTWA FEUDALNEGO

Schyłek Cesarstwa Rzymskiego:

♦ agraryzacja życia ekonomicznego,

♦ rozrost kategorii ludności zależnej,

→ to dominujące cechy feudalnego życia społeczno-gospodarczego,

→ jak długo będą one przeważać, tak długo życie ekonomiczne będzie mieć charakter feudalny.

Feudalizm - od pheudum (lenno):

• do XIV wieku → jako ustrój polityczny

• do XIX wieku → jako ustrój społeczny

Takie czynniki jak:

► spadek bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego,

► barbaryzacja i upadek imperium rzymskiego,

► niepewność czasów germańskich

→ legły u podstaw kształtowania się związków międzyludzkich, których zadaniem było zapewnienie ochrony jednostkom oraz stabilność strukturalną społeczeństwa.

→ Związki te opierały się na pozycji materialnej i politycznej stron, co prowadziło do powstania dwóch podstawowych systemów zależności:

• poddaństwa - występującego powszechnie,

• lenna - dominującego w Europie Zachodniej.

► Występowanie choćby jednego z tych elementów pozwalało na określenie danego państwa mianem feudalnego.

Akt sprzedaży wolności - formularz

Panu memu zawsze (…) ja (…).

Ciężkie czasy i trudne warunki życia, ubóstwo i niedostatek tak mię obarczyły, iż
w inny sposób nie mogę dalej żyć, jak tylko przez oddanie całego mego bytu na wasze usługi.

Przeto powziąłem postanowienie, niczyim nie zmuszony nakazem, lecz idąc wyłącznie za swą własną wolą, cały mój byt oddać na waszą służbę.

Otrzymałem zaś od was za wyżej wspomniany mój byt tyle, na co się sam zgodziłem, mianowicie (…) solidów w dobrym złocie (a to na tych warunkach), iż cokolwiek chcielibyście ze mną zrobić od dzisiejszego dnia, macie moc uczynić we wszystkim pod przewodem Boga, podobnie jak w odniesieniu do reszty podległej wam służby niewolnej.

Gdyby zaś ktoś, czy to ja sam, czy też ktoś z krewnych moich, albo jakakolwiek obca osoba, usiłowała naruszyć tę oto sprzedaż, o której uskutecznienie ja dobrowolnie prosiłem, niech będzie zmu­szona zapłacić (…) solidów do podziału między tobą a skarbem i niech nie ma możności uzyskania tego, czego się dopomina; ta zaś sprzedaż i wola moja ma mieć trwałą ważność.

(Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, z. 13: Europa we wczesnym średniowieczu.
W świetle źródeł przedstawił K. Dobrowolski, Kraków 1923, s. 25)

Akt prekaryjny - formularz

Panu zawsze mojemu … .

Gdy z dnia na dzień cierpiałem nędzę i daremnie szukałem wszędzie pracy dla zarobku, wówczas zwróciłem się do dobroci waszej łaskawości, abyście okazali pomoc przez oddanie mi na prawie prekaryjnym ziemi do uprawy w miejscowości waszej, która nazywa się (…);

na co też zgadzając się, wasza łaskawość prośbie mej zadośćuczy­niła i raczyła oddać mi, jak o to prosiłem, na prawie prekaryjnym ziemie w wymienionej miejscowości za (…) modiów.

Dlatego też w tym moim akcie prekaryjnym uroczyście przyrzekam nigdy w żadnym czasie z powodu tych ziem nie okazać wam jakiegokolwiek sprzeciwu ani też uczynić jakiegoś uszczerbku [...]

Dziesięciny zaś, ciężary lub podarki, jak to w zwyczaju u ko­lonów, przyrzekam uiszczać corocznie. Gdybym zaś, niepomny na wszystkie przyrzeczenia wyrażone wyżej
w tym moim akcie prekaryjnym, usiłował je złamać w najmniejszym przez swoją krnąbrność, przysięgam na Boga i królestwo pana naszego najsławniejszego (…) króla, będziecie mieć pełne prawo wypędzić mnie ze wspomnianych ziem i rozporządzić się nimi na nowo według prawa swego, jak być powinno.

(Upadek Cesarstwa Rzymskiego i początki feudalizmu na Zachodzie i w Bizancjum. Materiały źródłowe
do historii powszechnej epoki feudalnej, oprac. M. H. Serejski, Warszawa 1954, s. 64.)

Poddaństwo:

• gruntowe,

• osobiste.

→ Geneza poddaństwa, wiążącego chłopa z panem, łączy się z kolonatem i prekariatem okresu schyłku Cesarstw Rzymskiego.

► Oznaki poddaństwa:

• pogłówne,

• danina,

• pańszczyzna.

→ Należy jednak pamiętać, że chłopi obu kategorii, zarówno poddani gruntowi jaki i osobiści byli podmiotami prawa, znajdującymi w nim ochronę.

→ Własność ziemska zaczęła się przeradzać we władztwo gruntowe, a drogę ku temu torowały przede wszystkim immunitety, które m.in.: przekazywały jurysdykcję nad chłopami w ręce ich panów.

Immunitet

Przywilej nadawany na rzecz właściciela ziemskiego.

W przywileju tym król (książę) wzbraniał swym urzędnikom wkraczania, w zakresie określonym w dokumencie, na dobra immunizowane, dla:

• pobierania podatków → immunitet ekonomiczny,

• wykonywania sądownictwa → immunitet sądowy.

Przywilej immunitetowy - formularz

Sądzimy, że największą trwałość naszego królestwa (zapewnimy) w ten sposób, jeżeli, po życzliwym rozważeniu, nadajemy kościołom (albo temu, kogo chciałbyś wymienić) dobrodziejstwami i, przy opiece boskiej, pismem na trwałe to potwierdzimy.

Niechaj zatem będzie wiadome waszej gorliwości, że na prośbę męża apostolskiego (takiego to), biskupa tego miasta, dla zyskania sobie wiecznej nagrody, udzieliliśmy mu takiego dobrodziejstwa, ażeby do posiadłości jego kościoła, które w ostatnich czasach otrzymał z naszego lub czyjegokolwiek nadania, albo które w przyszłości łaska Boża zechciałaby powiększyć w posia­daniu świętego miejsca, nie śmiał wejść żaden urzędnik państwowy czy to dla odbywania sądów, czy też ściągania skądkolwiek kar sądowych; lecz tym wszystkim niech władają dla chwały Bożej sam biskup lub jego następcy na podstawie pełnego immunitetu.

Postanawiamy zatem, abyście ani wy, ani wasi podwładni, ani następcy wasi, ani żaden inny urzędnik publiczny nie ośmielił się kiedykolwiek wchodzić na ziemie nadane na terenie naszego królestwa, wspomnianemu kościołowi czy to z hojności króla, czy osób prywatnych, albo które zostaną mu nadane, dla wysłuchiwania spraw spornych, dla ściągania kar z jakichkolwiek wyroków sądowych, dla korzystania z postojów i żywności, albo dla schwytania poręczycieli. Lecz ze wszystkiego, co skarb mógłby otrzymać od wolnych albo służebnych i innych ludzi, którzy znajdują się na roli i w granicach, czyli na ziemiach wspomnianego kościoła, niechaj, z na­szej łaski dla przyszłego zbawienia, płynie po wieczne czasy dochód na światło dla wspomnianego kościoła, zbierany za pośrednictwem jego pełnomocni­ków.

I niechaj tego naszego nadania, uczynionego dla chwały Bożej i zbawienia duszy naszej i naszego potomstwa, nie usiłuje złamać ani wyniosłość królewska, ani zachłanna żądza jakiegokolwiek urzędnika. I aby, przy Bożej pomocy, obec­na wola, pozostała nienaruszona zarówno teraz, jak i w przyszłości, postano­wiliśmy utwierdzić ją poniżej własnoręcznym podpisem.

(Upadek Cesarstwa Rzymskiego i początki feudalizmu na Zachodzie i w Bizancjum. Materiały źródłowe
do historii powszechnej epoki feudalnej, oprac. M. H. Serejski, Warszawa 1954, s. 67.)

Lenno, jako stosunek prawny powstało z połączenia:

• wasalstwa,

• beneficjum,

wykorzystywanych dla ułożenia stosunków panujących między ludźmi wolnymi.

Wasalstwo

→ stosunek osobisty pochodzenia germańskiego;

→ w dobie karolińskiej rozpowszechniła się praktyka, że wolni oddawali się pod opiekę króla lub innych możnych zwanych seniorami i zobowiązywali się wobec nich, pod przysięgą, do wiernej, dożywotniej służby jako wasale;

→ akt ten nosił nazwę komendacji.

Akt komendacyjny - formularz

O tym, który oddaje się pod władzę innego

Dostojnemu panu (…) ja zaś (…).

Ponieważ wszystkim jest doskonale znane, że nie posiadam niczego, co pozwoliłoby mi wyżywić się i odziać, dlatego też zwróciłem się do waszej łaskawości i postanowiłem, że powinienem się oddać i powierzyć waszej opiece.

Dokonałem też tego, a mianowicie na następujących warunkach:

• winniście mnie wspierać i wspomagać tak wyżywieniem jak i odzieżą, abym mógł stosownie do tego służyć wam i być pożytecznym;

• a dopóki będę żył, winienem wam służbę i posłuszeństwo na prawach wolnego człowieka i nie jestem w mocy za żywota mego uwolnić się spod waszej władzy i opieki, lecz aż do śmierci winienem pozostawać pod waszą władzą i ochroną.

Stąd ułożono się, że gdyby jeden z nas naruszył tę umowę, (…) sumę solidów zapłaci drugiej stronie, sama zaś umowa niechaj pozostaje trwale w mocy.

W związku z tym powinni sporządzić między sobą i potwierdzić dwa jednobrzmiące dokumenty; tak też i uczynili.

(M. H. Serejski, Upadek cesarstwa rzymskiego i początki feudalizmu na Zachodzie i w Bizancjum,
Warszawa 1954, s. 64- 65.)

Postępowanie wzorowego wasala

[...] Kto składa seniorowi swemu przysięgę wierności, winien mieć w pamię­ci sześć następujących słów: zdrów, niezawodny, uczciwy, pożyteczny, chętny, wytrwały.

Zdrów, aby nie stał się przyczyną jakiegoś uszczerbku na ciele senio­ra.

Niezawodny, aby nie zaszkodził seniorowi przez ujawnienie jego tajemnic lub przez wydanie zamków gwarantujących jego bezpieczeństwo.

Uczciwy, aby nie wyrządził szkody seniorowi w jego sądownictwie, bądź też w innych spra­wach związanych z honorem seniora.

Pożyteczny, aby nie spowodował szkody w dobrach seniora.

Chętny i wytrwały, aby nie czynił rzeczą trudną to dobro, które senior może łatwo uczynić, ani też rzeczą niemożliwą to, co dla seniora jest możliwe.

Słuszną jest zatem rzeczą, iż wasal strzeże się przed czynieniem szkody se­niorowi, ale nie z tych względów zasługuje na lenno: nie wystarcza bowiem po­wstrzymywać się od zła, lecz czynić trzeba rzeczy dobre.

Powinien więc lennik w myśl sześciu wspomnianych zasad służyć wiernie radą
i pomocą swemu se­niorowi, aby okazać się godnym swego beneficjum i aby wywiązać się
z wier­ności, którą poprzysiągł.

Senior winien także we wszystkich wspomnianych dziedzinach odpłacić tym samym wasalowi.

Gdyby tego nie uczynił, słusznie zostanie uznany za. człowieka złej wiary, podobnie jak wasal, przyłapany na sprzeniewierzeniu się - przez jakieś działanie lub przyzwalanie - swym obo­wiązkom, zostałby uznany za zdrajcę i krzywoprzysiężcę.

(Z listu Fulberta, biskupa z Chartres, do księcia Akwitanii, Wilhelma V - 1020 r.

Powszechna historia państwa i prawa. Wybór tekstów źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz,
Poznań 1975, cz. 1, s. 50.)

♦ Z czasem głównym obowiązkiem, jaki przyjmowali na siebie wasale w zamian za opiekę - stała się konna służba rycerska na zawołanie seniora.

♦ Wasalstwo rozpowszechniło się do tego stopnia, że królewski kapitularz z Mersen, z 847 roku nakazywał wszystkim wolnym wybrać sobie seniorów, a wszystkim seniorom stać się wasalami królewskimi.

♦ Rozpowszechnił się również zwyczaj, że w razie śmierci wasala komendację składali jego dziedzice → stosunek wasalny przekształcił się w stosunek dziedziczny.

► W ten sposób powstała specyficzna społeczna struktura hierarchiczna, oparta na osobistych stosunkach między Fudałami: seniorami i wasalami.

→ Struktura ta utrwaliła się poprzez powiązanie jej z systemem beneficjalnym.

Beneficjum

→ stosunek rzeczowy, pochodzenia rzymskiego;

→ z czasem, zwłaszcza z powodu wprowadzenia kosztownej konnej służby wojskowej, panowie przestali utrzymywać w sowim bezpośrednim otoczeniu wasali, lecz nadawali im ziemię, aby sami mogli się utrzymać i wyekwipować.

► System beneficjalny stworzył nowy typ własności ziemskiej, a stosunek wasalny, nową strukturę społeczną.

Beneficjum było początkowo:

• dożywotnie,

• darem.

→ Często jednak seniorzy nadawali beneficja własnym wasalom, którzy z tytułu wasalnej służby rycerskiej nie mieli żadnego materialnego wynagrodzenia.

► Beneficjum (stosunek rzeczowy) i wasalstwo (stosunek osobisty) łączyły się w ten sposób w swych celach i funkcjach.

► Około IX wieku zaczęły się zlewać w jedną instytucję → lenno.

Ustrój lenny

→ wzajemne powiązania między feudałami oraz ich stosunek do monarchy.

Istotne cechy:

• poszczególni feudałowie zajmowali określone miejsce w hierarchii feudalnej;

• jako wasale dzierżyli od króla, albo od innych seniorów ziemię w zamian za służbę wojskową;

• sami często byli seniorami w stosunku do własnych wasali;

• na czele hierarchii lennej stał król.

► Prawo lenne przyczyniło się do hierarchizacji rycerstwa i powstawania drabiny feudalnej, która w założeniu miała porządkować stan rycerski.

► Istniały jednak pięcio- i sześciostopniowe hierarchie lenne, których piętra szybko zaczęły się mieszać, co prowadziło nie do porządku, lecz do chaosu.

► Jeżeli dodamy do tego zasady:

• nie ma ziemi bez seniora,

• wasal mojego wasala nie jest moim wasalem

→ łatwo wyobrazić sobie bałagan, który na tym gruncie powstawał.

► Bywali też wasale, mający kilku seniorów, co komplikowało ich sytuację w razie konfliktu między seniorami. W takich przypadkach zwykle zastrzegano tzw. homagium ligium.

► Jedynie w Anglii funkcjonowała dwustopniowa hierarchia lenna i przeforsowana przez monarchę zasada: wasal mojego wasala jest moim wasalem.

■ Każdy stosunek lenny był stosunkiem osobistym między dwiema osobami, które zawarły ze sobą umowę → kontrakt lenny.

Kontrakt lenny

→ umowa,

→ w której jedna osoba zwana seniorem, nadawała drugiej osobie zwanej wasalem,

→ pewną nieruchomość w lenno,

→ w zamian za pewne świadczenia,

→ przy czym obie strony zobowiązywały się do wzajemnej lojalności.

• Przedmiot lenna :

♦ z reguły ziemia,

♦ wyjątkowo: urząd, renta.

• Forma zawarcia kontraktu:

♦ obwarowana symbolicznym rytuałem, na który składały się:

→ hołd lenny,

→ inwestytura w lenno.

► Kontrakt stwarzał obustronne zobowiązania i korzyści:

Obowiązki wasala

→ auxilium, z którego zrodziła się feudalna armia lenna:

• Służba w wyprawie wojennej seniora;

• Kawalkada;

• Stróża.

→ consilium, z którego wytworzyła się kuria (królewska, senioralna), będąca zgromadzeniem dającym genezę różnym organom centralnym państw feudalnych.

→ świadczenia finansowe:

• pierwotnie nieznane, następnie ograniczające się do jednorazowych okazji, jak odnowienie lenna, czy też relevium (zmiany w osobie wasala);

• później prawa seniorów rozwinęły się do pobierania zasiłków w następujących wypadkach:

* pasowanie na rycerza seniora lub jego syna,

* ślub córki lub siostry seniora,

* wykupienie seniora z niewoli,

* wyruszenie seniora na krucjatę.

► Zwyczaj bardzo szybko stawał się regulacją ustrojową:

Rok 1215 - Wielka Karta Wolności

(…)

12. Żadne pobory tarczowe, ani żaden zasiłek pieniężny nie ma być nakładany
w naszym królestwie inaczej, jak tylko za zgodą ogólnej rady królestwa naszego, z wyjątkiem zasiłków na wykupienie naszej własnej osoby z niewoli, na pasowanie naszego pierworodnego syna na rycerza i na wydanie po raz pierwszy za mąż naszej pierworodnej córki, a także i na to zasiłek ma być umiarkowany; w podobny sposób powinny być ściągane zasiłki pieniężne od miasta Londynu.

14. A na posiedzenie ogólnej rady królestwa, w celu przyznania zasiłku w innym wypadku aniżeli w trzech wyżej wymienionych, lub celem nałożenia poborów tarczowych, każemy wzywać za pomocą listów naszych z pieczęcią arcybiskupów, biskupów, hrabiów
i większych baronów; prócz tego zaś każemy wezwać przez ogólne zawiadomienie za pośrednictwem szeryfów i urzędników naszych wszystkich naszych bezpośrednich wasali, na dzień oznaczony, a to co najmniej na czterdzieści dni przed terminem oraz na oznaczone miejsce; a we wszystkich listach z owym zawiadomieniem podamy powód wezwania; po dokonanym w ten sposób wezwaniu w dzień oznaczony rozpoczną się obrady przy udziale tych, którzy będą obecni, chociażby nawet nie wszyscy zawezwani przybyli.

(Pauli L., Sołtysowa W., Magna Charta Libertatum (Wielka karta wolności z 1215 r.), Poznań 1947).

Obowiązki seniora

→ opieka nad wasalem,

→ umożliwienie mu spokojnego korzystania z lenna,

→ zapewnienie wymiaru sprawiedliwości - iudicariun parium.

► W razie naruszenia warunków umowy lennej → sąd parów:

• wyrok uznający rację seniora - pozbawiał wasala lenna,

• wyrok uznający rację wasala - wasal stawał się wasalem wyższego rangą seniora.

► Złamanie traktatu lennego → felonia.

☼

W państwach na wschód od Odry, gdzie system lenny przeniknął w niewielkiej mierze, jego miejsce zajęło nadanie ziemi, z którym wiązały się określone prawa wobec panującego.

W Polsce od połowy XI wieku osadzano drużynników na ziemi na tzw. prawie rycerskim
(ius militare):

→ za konną służbę wojskową rycerz otrzymywał nadanie ziemi z immunitetem ekonomicznym i sądowym, wraz z mieszkającą tam ludnością chłopską;

→ cieszył się tzw. prawem nieodpowiednim (ius non responsivum), które oznaczało wyłączenie go spod jurysdykcji sądów kasztelańskich i poddanie wyłącznie sądowi książęcemu, czy królewskiemu;

→ od XII wieku nadanie ziemi staje się dziedziczne;

→ od XIII wieku rycerze mają pełne prawa do ziemi.

☼

Ustrój lenny a prawo rycerskie

Podobieństwa:

• Obie instytucje powstały dla celów wojskowych;

• Zobowiązanie do służby rycerskiej w zamian za nadanie zobowiązanemu ziemi;

• Koszty związane ze służbą wojskową ponosił sam zobowiązany.

Różnice:

• Lenno przechodziło tylko na jednego z potomków, dobra rycerskie zaś, na zasadach zwykłej sukcesji (podział pomiędzy potomków męskich, a w razie ich braku na dalszych krewnych);

• przy ius militare nadania wiązały tych, którzy je otrzymali z władcą bezpośrednio. Dalsze nadania zdarzały się wyjątkowo. Znaczenie poszczególnych rycerzy zależało od rozległości nadanych dóbr i nie wytworzyła się, tak jak w prawie lennym, drabina lenna;

• Rycerze podlegali bezpośrednio księciu i jego sądownictwu, lennicy natomiast mieli zagwarantowany sąd parów;

• W prawie rycerskim brakowało tej zewnętrznej formy jaką miał stosunek lenny
  w przysiędze lennej, czy też przy odnawianiu lenna. Wyjątkiem była, zapożyczona
  z zachodu forma wyodrębniająca rycerstwo w górnych jego warstwach: pasowania na rycerza, którego dokonywał władca, dając pasowanemu: pas, miecz i ostrogi. Wszystko to, przy zachowaniu odpowiedniego ceremoniału. Taki pasowany rycerz
  w źródłach określany jest mianem miles strenuus;

• Przy prawie rycerskim - oficjalnie brak jest dziedziczności urzędów.

☼

Stany społeczne

Feudalizm utrwalił różnice społeczne w podziale na stany.

Stan społeczny:

→ grupa społeczna różniąca się od innych grup:

• wykonywanym zawodem,

• faktycznym położeniem w społeczeństwie,

• stanowiskiem prawnym;

→ każdy stan społeczny miał własne przywileje i rządził się własnymi prawami oraz zdobywał własne prawa polityczne;

► Stany pojawiły się w społeczeństwie feudalnym dopiero po uzyskaniu przez dane grupy odrębnego stanowiska prawnego:

♦ duchowny,

♦ szlachecki,

♦ mieszczański,

♦ chłopski

→ przy czym trzy pierwsze stany posiadały własne przywileje, co wspólnie wyróżniało je od chłopów, którzy z reguły takich przywilejów byli pozbawieni.

Przywileje

Feudalizm oparty był na nierówności prawa, w którego kształtowaniu dużą rolę odgrywały przywileje. Nie tworzyły one prawa powszechnego, lecz odrębne prawa dla poszczególnych jednostek czy całych grup społecznych. To na przywilejach właśnie opierały się odrębne prawa poszczególnych stanów.

Ustrój monarchiczny

► Państwa feudalne miały z reguły ustrój monarchiczny;

► Funkcjonowały w nich różne systemy następstwa tronu:

♦ dziedziczności:

→ agnatyczny

→ kognatyczny

♦ elekcyjności,

♦ mieszany

► W różnych państwach w odmienny sposób określano moment, w którym następca wchodził w swe uprawnienia, mógł być on uzależniony np. od:

• dojścia do określonego wieku,

• aktu koronacji,

• aktu zaprzysiężenia przywilejów stanowych.

Regalia - zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej. Najdawniejsze z nich wywodziły się z podstawowego regale ziemi, jak regale: łowieckie, rybołówstwa, górnicze, solne, grodowe, wodne, młynne, targu , karczmy czy mennicze.

W Polsce podczas koronacji król oprócz przyjęcia insygniów władzy królewskiej składał przysięgę państwową, w której zobowiązywał się m.in.: do obrony granic państwa.

---