FORMY I ŚRODKI

DYDAKTYCZNE

Łozowska Adrianna

Trzpiot Joanna

Formy dydaktyczne

Wincenty

Okoń

Forma nauczania [łac. forma - kształt,

postać], termin oznaczający organizacyjną
stronę nauczania w odróżnieniu od metody
nauczania, która dotyczy sposobu pracy
nauczycieli i uczniów.

Forma nauczania obejmuje zewnętrzne

warunki tego nauczania, a więc dobór
uczniów i nauczycieli, połączenie ich w
odpowiednie grupy, współpracę grup i
jednostek ze sobą, rodzaj zajęć oraz
warunki miejsca i czasu pracy
dydaktycznej.

Kryteria doboru form organizacyjnych kształcenia

Dobór form organizacyjnych zależy

od wielu czynników:
- cele i zadania kształcenia
- właściwości przedmiotu nauczania
- wyposażenie szkoły w środki
dydaktyczne
- liczba uczniów
- miejsce pracy
- czas pracy

Czesław Kupisiewicz

Podział form organizacyjnych

kształcenia.
Kryteria podziału:
- liczba uczniów uczestniczących w
procesie nauczania
- miejsce pracy uczniów
- czas trwania zajęć dydaktycznych.

Kryteria podziału organizacji form nauczania:
Ze względu na liczbę uczniów:

• nauczanie jednostkowe

(indywidualne toki
nauczania, korepetycje bezpośredni
oraz
pośrednie - praca z książką)

• nauczanie zbiorowe - system

klasowo – lekcyjny (klasy)

• nauczanie grupowe - zespołowe

Forma indywidualna - czyli
inaczej nauczanie jednostkowe
jest najstarszą formą
organizacyjną kształcenia,
polegającą na tym, że uczeń
wykonuje określone zadania
dydaktyczne wyznaczone
indywidualnie, tzn. ustalone
bezpośrednio czy pośrednio przez
nauczyciela.

Zalety pracy jednostkowej:

- możliwość indywidualizacji treści
(stopień trudności dostosowany
jest do poziomu ucznia) i tempa
uczenia się
- stała i zarazem dokładna
kontrola przebiegu i efektów pracy
ucznia
- omówiona forma jest wysoko
efektywna

Wady nauczania jednostkowego:

- jest nieopłacalna z
ekonomicznego punktu widzenia
- wydatnie ogranicza społeczny
zasięg pracy nauczyciela
- uczeń nie ma możliwości
współdziałania z rówieśnikami

Nauczanie zespołowe (grupowe) wg koncepcji

Jana Barteckiego:
- uczniowie tworzą grupy (3-6 osobowe)
- skład grupy jest stały, zróżnicowany i równoważny
(żeby każdy zespół miał takie same szanse jak
inny)
- sprawna praca w zespołach zależy od dokładnego
określenia zadania, wskazania lub dostarczenia
źródeł i materiałów oraz sposobu pracy, kierowania
przebiegiem pracy
- w trakcie pracy grupowej nauczyciel czuwa nad
sprawną organizacją pracy uczniów
- wyniki uzyskane przez grupę referuje jeden z
uczniów, co zmusza wszystkich do intensywnej
pracy (słuchania, analizy)
- ocena uzyskanych efektów przez poszczególnych
uczniów odbywa się wyłącznie indywidualnie.

Rodzaje pracy zespołowej:

- praca jednolita – każdy zespół ma takie

same zadanie do wykonania

- praca zróżnicowana – każdy zespół ma

inne zadania do wykonania

- praca brygadowa - wykonywanie przez

stałe grupy brygady badań o charakterze
praktyczno - produkcyjnym w
politechnicznej pracowni szkoły, w
warsztatach szkolnych, na działce
szkolnej oraz w zakładach produkcyjnych

Walory dydaktyczne i wychowawcze nauczania zespołowego:

- wszyscy uczniowie w klasie są

zaangażowani aktywnie w pracę
związaną z tematem lekcji

- grupa staje się niezastąpionym

narzędziem budzenia aktywności i
samodzielności uczniów

- wdraża uczniów do współdziałania,

przemyślanego podziału zadań, a także
do racjonalnej organizacji pracy i
współodpowiedzialności za jej efekty

Nauczanie Zbiorowe

System klasowo-lekcyjny jako odmiana
nauczania zbiorowego:
- tworzenie klas uczniów w tym samym lub
zbliżonym wieku
- każda klasa pracuje zgodnie z
przeznaczonym dla niej rocznym planem
nauczania
- podstawową jednostkę organizacyjną
stanowi lekcja, trwająca 45 minut.
- każda lekcja jest poświęcona jednemu
przedmiotowi nauczania
- pracą uczniów na lekcji kieruje nauczyciel.

Jan Strum

Zalety

- tworzy przejrzystą strukturę organizacyjną
- umożliwia nauczycielowi pracę z liczną
grupą uczniów
- pozwala organizować zespołowy wysiłek
uczniów i współzawodnictwo w nauce
- zapewnia realizację zasady
systematyczności nauczania
- zapewnia opanowanie przez uczniów
podstawowego zasobu wiedzy z danego
przedmiotu nauczania

Wady

- „abstrakcyjna jednorodność” treści
kształcenia narzucanych wszystkim uczniom
(treści są niezrozumiałe, jednakowe)
- brak warunków skutecznej indywidualizacji
pracy dydaktyczno-wychowawczej z uczniami
- nadmierna sztywność organizacyjna
- brak warunków utrzymywania więzi ucznia
ze szkołą
- przedmiotowe traktowanie uczniów.

Lekcja- podstawowa jednostka formy

organizacyjnej procesu dydaktycznego,
podczas której nauczyciel w ściśle
określonych ramach czasowych
prowadzi zajęcia ze względnie stałą
grupą uczniów stosując różne metody i
środki dydaktyczne w celu osiągnięcia
założonych wcześniej celów kształcenia.

Wg Okonia lekcja jest dominującą formą

pracy nauczyciela z uczniami.

Struktura lekcji wg. K. Sośnickiego

• Organizacja klasy
• Kontrola pracy domowej i

przygotowanie do nowej lekcji

• Przeprowadzenie nowej lekcji
• Podsumowanie nowych

wiadomości

• Zadanie pracy domowej

Rodzaje lekcji wg Okonia

• Lekcje podające (tradycyjne):
• Lekcje problemowe
• Lekcje ćwiczeniowe
• Lekcje eksponujące

W. Okoń

Praca domowa- uzupełnienie i

ciąg dalszy pracy lekcyjnej,
umożliwia pogłębienie i
utrwalenie wiedzy ucznia oraz
wdrożenie go do samodzielności
w myśleniu i posługiwaniu się
wiedzą w realizowaniu
samodzielnych zadań
twórczych.

Podział zadań domowych ze względu na zachodzące relacje:

• Prace polekcyjne- utrwalające

opracowany na lekcji materiał i
wdrażające do praktycznego
stosowania przyswojonej wiedzy

• Prace uzupełniające- rozszerzające

przerobiony na lekcji materiał i
rozwijające się zdolności poznawcze

• Prace przedlekcyjne-

przygotowujące do nowej lekcji

Ze względu na miejsce pracy formy dzieli się na:

- zajęcia szkolne (nauka w klasie
podczas lekcji, praca w
laboratorium, warsztacie
szkolnym, świetlicy itp.)
- zajęcia pozaszkolne (praca
domowa, wycieczka, zajęcia w
zakładach produkcyjnych itp.)

Stosownie do czasu pracy uczniów można mówić o
zajęciach:

- lekcyjnych
- pozalekcyjnych (koła

zainteresowań, zajęcia
dydaktyczno – wyrównawcze,
zajęcia kompensacyjno –
korekcyjne)

- wycieczkach szkolnych

ŚRODKI
DYDAKTYCZNE

Środki dydaktyczne

• Wg Cz. Kupisiewicza są to

przedmioty, które dostarczając
uczącym się określonych
bodźców sensorycznych
oddziałujących na ich wzrok,
słuch, dotyk, ułatwiają im
bezpośrednie i pośrednie
poznawanie rzeczywistości

Środki dydaktyczne

F. Bereźnicki zdefiniował środki
dydaktyczne jako zarówno
przedmioty dostarczające
bodźców zmysłowych, jak i
urządzenia techniczne,
ułatwiające przekazywanie tych
bodźców.

• W skład środków dydaktycznych wchodzą

środki zwane tradycyjnie jako pomoce
naukowe, które obejmują proste środki
wzrokowe i służą głównie do realizacji
zasady poglądowości. Zarówno uczniowie
jak i nauczyciel powinni posługiwać się
wieloma różnorodnymi środkami
dydaktycznymi.

*(zasada poglądowości

– umiejętność prawidłowego kształtowania

pojęć

– zrozumienie uogólnień i praw naukowych
– Znajomość faktów)

POMOC NAUKOWA

Jest to przedmiot używany w
procesie kształcenia, który w
określony sposób prezentuje
poznawane zjawisko lub czynność.
/Żegnałek/

• Bogactwo i różnorodność środków

dydaktycznych powoduje, że dzięki
ich systematycznemu i racjonalnemu
wykorzystaniu wzrasta efektywność
pracy nauczyciela i uczniów,
zwiększa się tempo pracy, ogranicza
się uczenie książkowe, nauka staje
się ciekawsza, bardziej fascynująca.

• Umożliwiają lepsze zrozumienie

rzeczywistości.

• Środek dydaktyczny składa się z:

– treści konkretnego środka,

przekazywanego jako zespół bodźców
sensorycznych, czyli komunikat, np.
prezentacja;

– podłoże materialne- na którym została

zapisana określona treść, czyli nośnik
komunikatu np. pendrive;

– środek przekazu, umożliwiający nadanie

komunikatu, czyli urządzenie techniczne,
np. laptop
/Bereźnicki/

• Wg E. Fleminga środek

dydaktyczny obejmuje:

– Materiał dydaktyczny (treść)
– Urządzenie techniczne (środek

przekazu)

FUNKCJE ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

• Środki dydaktyczne wspierają czynności

nauczyciela i ułatwiają uczniom uczenie
się. Powinny być one podstawowym
narzędziem pracy dydaktycznej,
ponieważ urozmaicają i optymalizują
nauczanie i uczenie się.

• Pełnią ważną rolę w rozwoju wyobraźni i

myślenia, wpływają na lepsze i szybsze
opanowanie wiadomości i umiejętności.

• Badania wykazały, że przy

nauczaniu werbalnym uczniowie
przyswajają do 35%
przekazywanych wiadomości,
natomiast przy użyciu
odpowiednich środków
dydaktycznych zwiększa się
zakres przyswajanych
wiadomości do 85%.

FUNKCJE ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH wg BEREŹNICKIEGO

• MOTYWACYJNA- wywoływanie

pozytywnego nastawienia do
uczenia się przez budzenie
zainteresowania dla przedmiotu
poznania. Środki dydaktyczne,
szczególnie audiowizualne
oddziałując na sferę
emocjonalną, wyzwalają i
wzmacniają motywy uczenia się.

• KSZTAŁCĄCA- rozwijanie zdolności

poznawczych ( spostrzegawczości,
wyobraźni, myślenia, pamięci) oraz
kształtowania odpowiednich
umiejętności i sprawności.

• DYDAKTYCZNA- środki dydaktyczne

są głównym źródłem wiedzy dla
uczniów, ułatwiają ich zrozumienie,
utrwalenie i sprawdzenie stopnia
opanowania.

• WYCHOWAWCZA- polega na

pobudzaniu sfery emocjonalnej,
na wywoływaniu przeżyć i
kształtowaniu postaw uczących
się.

FUNKCJE ŚRODKÓW WG OKONIA

• Do funkcji procesu kształcenia

należy ułatwienie uczącym się:

– poznania rzeczywistości,
– poznania wiedzy o rzeczywistości
– kształtowania postaw

emocjonalnego stosunku do
rzeczywistości

– rozwijania działalności

przekształcającej rzeczywistość.

FUNKCJE ŚRODKÓW WG FLEMINGA

• MOTYWACYJNA
• AKTYWIZUJĄCA (rozwój spostrzeżeń,

umiejętności, zdolności, pobudzenie intelektualne,
werbalne, stawianie pytań, zapisywanie informacji)

• POZNAWCZA, INFORMACYJNA,

WERYFIKUJĄCA

• WYCHOWAWCZA
• WDROŻENIOWA (wykonywanie obserwacji,

utrwalanie wiadomości przez obrazowe
przedstawienie tematu, pokazanie wzorów
wykonywania czynności przez film instruktażowy)

KLASYFIKACJA ŚRODKÓW DYDAKTYCZNYCH

• KRYTERIA

– Sposób eksponowania bodźców

zmysłowych (wg Kupisiewicza)

• Wzrokowe (przedmioty naturalne,

modele, obrazy, schematy)

• Słuchowe (płyty, nośniki pamięci, wraz z

urządzeniami umożliwiającymi
posługiwanie się nimi)

• Wzrokowo- słuchowe (film, telewizja)
• Częściowo automatyzujące sposób

nauczania-uczenia się ( komputery)

-Złożoność środków dydaktycznych
(wg Okonia)

 Proste

 Słowne (podręczniki, teksty drukowane)
 Proste wzrokowe -pomoce naukowe (obrazy,

mapy, wykresy, modele)

 Złożone

 Mechaniczne wzrokowe umożliwiające

przekazywanie obrazów za pomocą urządzeń
technicznych (rzutnik, mikroskop, teleskop)

 Słuchowe pozwalające przekazywać dźwięki za

pomocą radia, magnetofonu

 Słuchowo- wzrokowe łączące obraz z dźwiękiem

(TV, komputer)

 automatyzujące proces uczenia się (np.

komputery, laboratoria)

ŚRODKI WZROKOWE

• PROSTE
• Eksponują rzeczywistość w postaci

bezpośredniej (przedmioty
naturalne), pośredniej (modele
obrazy), uogólnionej (mapy,
wykresy, symbole, słowa)

• Umożliwiają bezpośrednie

poznawanie rzeczywistości,
prawidłowe kształtowanie pojęć.

ŚRODKI WZROKOWE

• ZŁOŻONE
• Materiały wizualne i urządzenia

techniczne

• Posiadają duże walory

dydaktyczne, rozbudzają
zainteresowania, wywołują
pozytywne nastawienie do nauki

ŚRODKI SŁUCHOWE

• Nagrania, audycje radiowe
• Wpływają na doskonalenie

procesu kształcenia, wzbogacają
wiedzę, kształtują język,
rozwijają umiejętności,
kształtują postawy i
przekonania, kulturę muzyczną

ŚRODKI WZROKOWO- SŁUCHOWE

• Łączą obraz z dźwiękiem, co

powiększa ich atrakcyjność przez
większy autentyzm i obiektywizm.

• Mają duże walory poznawcze i

kształcące

• Poznawanie aktualnych wydarzeń

politycznych, społecznych.

• Podstawowymi środkami są filmy

dydaktyczne, telewizja dydaktyczna

• Środki audiowizualne są

najczęściej rozumiane jako
techniczne środki wzrokowo-
słuchowe. Uważa się, iż mają
wysoką skuteczność
dydaktyczną.

• Stało się to podstawą do

ukształtowania strategii
dydaktycznej, zwanej
nauczaniem multimedialnym.

Nauczanie multimedialne

• Według W. Okonia jest to „swoisty układ

audiowizualnych środków
umożliwiających- w porównaniu z
układem tradycyjnych środków-
optymalizację procesu uczenia się
określonych treści oraz uzyskanie
wyższych efektów”

• Przykładami są film, radio, mapy,

wyposażenie laboratoryjne,
prezentacja, podręczniki.

ŚRODKI AUTOMATYZUJĄCE UCZENIE SIĘ

• Obecnie głównie komputery
• Stwarzają maksymalne możliwości

indywidualizacji kształcenia w zależności od
uzdolnień ucznia, tempa pracy,
zaawansowania przedmiotu.

• Mogą sprawdzać poziom przygotowania do

przedmiotu (testy na platformach
internetowych), przekazywać treści
programowe (prezentacja), przechowywać w
pamięci osiągnięcia i poprzednie etapy
uczenia się.

Środki dydaktyczne powinny
odpowiadać warunkom
dydaktycznym – poprawności
rzeczowej, naukowej,
przystępności, wartościom
estetycznym, celowości; i
technicznym (prostota, trwałość,
bezpieczeństwo)

BŁĘDY W STOSOWANIU ŚRODKÓW

• Stosowanie środków, np. filmu bez

wcześniejszego przygotowania do
odbioru treści.

• Stosowanie środków źle wykonanych

technicznie, mało czytelnych

• Przecenianie środków dydaktycznych
• Przekazywanie nadmiaru informacji

w jednostce czasu

PODRĘCZNIK-

PODSTAWOWY ŚRODEK

DYDAKTYCZNY

• Rola podręcznika rośnie wraz z

kolejnymi etapami edukacji,
największego znaczenia nabiera
na etapie kształcenia wyższego.
Stanowi cenną pomoc dla
uczniów i nauczycieli.

FUNKCJE PODRĘCZNIKA /ŻEGNAŁEK/

• Informacyjna (zawiera informacje, które

powinny być opanowane zgodnie z
programem kształcenia. Usystematyzowane
pod względem logicznym, rzeczowym,
psychologicznym, dydaktycznym)

• Transformacyjna (podręcznik musi

zawierać wiedzę naukową odpowiednio
przetworzoną i dostosowaną do możliwości
uczących się. Poza tym powinien
umożliwiać przetwarzanie wiedzy
teoretycznej w umiejętności, przekonania i
postawy)

• Badawcza (głównie dla studentów,

informacje w ujęciu problemowym,
zachęcające do samodzielnego ich
rozwiązywania, wprowadzanie do
samodzielnego prowadzenia badań)

• Praktyczna (ukazanie praktycznych

korzyści zdobywania wiedzy, zalecenie
rozwiązywania zawartych w podręczniku
zadań, służących wyrobieniu
umiejętności)

• Samokształceniowa (zdobywanie tylko

określonej ilości wiedzy, ale też umiejętności
jej skutecznego przyswajania i zrozumienia,
zachęcanie do pogłębiania wiedzy)

• Sprawdzająco- oceniająca

(podsumowania pod koniec działu, pytania
kontrolne)

• Autokreatywna( wpływ na rozwój

intelektualny, kształtowanie własnych
systemów wartości, postaw)

KOMPUTER- KSZTAŁCENIE

MULTIMEDIALNE

Zalety:
- Środek polisensoryczny – oddziałuje na wiele
zmysłów jednocześnie(tekst,słowo,muzyka, grafika,
film).
-wszechstronny środek dydaktyczny – łączy
cechy wielu tradycyjnych środków, służących
zapisowi, prezentacji, przechowywaniu, przesyłaniu
informacji)

-środek interakcyjny- indywidualizacja kształcenia
przez wykorzystanie programów uwzględniających
zróżnicowanie indywidualne użytkowników.