HISTORIA WYCHOWANIA
Wychowanie i szkolnictwo w średniowieczu
W wieku X, kiedy to Mieszko I przyjął chrzest Kościół Katolicki przezwyciężał niechęć do oświaty. Niechęć wynikała z tego, iż szkoły rzymskie nie odpowiadały duchowi chrześcijaństwa. Mogły, bowiem odwracać człowieka od wiary religijnej i bezwzględnego podporządkowania celom nadprzyrodzonym, co w myśl nauki ojców Kościoła miało stanowić naczelną zasadę życia i przeznaczenia człowieka. Dylemat wiary i rozumu stanowił kluczowy przedmiot rozważań jednego z największych ojców Kościoła - św. Augustyna.
Pierwsze szkoły klasztorne
Pierwsze inicjatywy tworzenia szkół chrześcijańskich wyszły z klasztorów, które już w IV wieku zaczęły powstawać na wschodzie, w postaci skupisk pobożnych chrześcijan. Zaczątkiem tego typu wspólnot były greckie zgromadzenia powstałe w Annesis ok. 360 roku z inicjatywy św. Bazylego, który skupił licznych w owym czasie pustelników (zakon bazylianów). Idąc śladami św. Augustyna usiłował Kasjadotr pogodzić wiarę z nauką. W tym celu opracował dwa obszerne traktaty o kształceniu w naukach „boskich i świeckich”, które miały być próbą harmonijnego zjednoczenia nauki z religią i na tej zasadzie opartego programu szkoły chrześcijańskiej. Nauczanie miało się rozpoczynać od śpiewu kościelnego (psalmów), pamięciowego przyswojenia wyznania wiary, a następnie miało obejmować program zmodyfikowanych i wyzutych z elementów pogańskich siedmiu sztuk wyzwolenia wykładanych w dawnej szkole rzymskiej. Kasjodor uzasadnia użyteczność, tych sztuk, a więc gramatyki, retoryki, dialektyki i innych nauk, jak arytmetyka, geometria, muzyka i astronomia, dla pełniejszego poznania „Pisma Świętego”. Dzieło Kasjodora uzyskało pewną popularność, a zarysowany przez niego program kształcenia zaczęły przejmować upowszechniające się klasztory benedyktynów.
Św. Benedykt (twórca zakonu) uzyskał dobre wykształcenie w szkołach rzymskich. Później wybrał życie pustelnika, następnie zdecydował założyć klasztor na Monte Cassino - położonym przy drodze z Rzymu do Neapolu - który stał się kolebką życia klasztornego w zachodnim chrześcijaństwie (7h pracy fizycznej, 2h czytania Pisma Świętego oraz kontemplacje). Ta reguł zdobyła ogromną popularność, a zakon rozkrzewił się nie tylko w Italii, ale w całym ówczesnym świecie zachodnim.
Papież Grzegorz I Wielki (upowsz. zakon benedyktynów) - wykształcony w szkołach świeckich, wstąpił do zakonu.
W VII wieku w okresie wielkiej prężności zakonu, dokonały się na Zachodzie Europy przemiany polityczne, w wyniku których podniosło się znaczenie oświaty i tworzył się jej średniowieczny model.
Oświata w państwie Karola Wielkiego
Rozkazał zakładanie szkółek przy Katedrach i Klasztorach oraz upowszechniania wśród wiernych zasad wiary w języku dla nich zrozumiałym, a więc narodowym.
Sam Karol interesował się nauką, zwłaszcza prawem, polityką, astronomią, fizyką, na dworze skupiał uczonych. W Akwizgranie zorganizował szkołę pałacową (obok przedmiotów ogólnokształcących) wprowadził nauki prawne. Szkołę tę prowadził Alkuin - wybitny uczony anglosaski, pedagog i teolog). Szkoła ta stała się centrum kulturalnym monarchii Karolińskiej.
Przy akademii królewskiej na dworze została zorganizowana szkoła dla młodzieży, oparta na programie siedmiu sztuk wyzwolonych i na klasycznych nauczania, których podstawa była głównie logika Arystotelesa.
Szkolnictwo kościelne. Zaczątki uniwersytetów
Od czasów soborów laterańskich Kościół wziął na siebie utrzymanie szkół i stworzył materialne podstawy ich egzystencji.
Nauczanie miało być bezpłatne, do szkół mieli być przyjmowani chłopcy pragnący wejść do stanu duchownego oraz wszyscy inni zgłaszający chęć do nauki. Utworzono specjalny urząd scholastyka, do którego należała troska o szkolnictwo, nadzór nad jego funkcjonowaniem oraz powołanie nauczycieli.
Szkoły katedralne zajmowały czołowe miejsce w organizacji szkolnej. Były to szkoły o wyższym poziomie nauczania, choć nie rzadko organizowano przy nich szkoły elementarne.
Szkoły Katedralne obejmowały pełny kurs siedmiu sztuk wyzwolonych rozbity na dwa cykle, trywialny, obejmujący gramatykę, retorykę i dialektykę, oraz kwadrywialny obejmujący arytmetykę i muzykę.
Uniwersytet Paryski - największy rozwój osiągnęła oparta na Arystotelesie filozofia scholastyczna.
Uniwersytet ten miał cztery fakultety: sztuk wyzwolonych (atrium), teologii, prawa i medycyny. Wydział sztuk wyzwolony był podstawowy jako ukończenie warunkowo studia na pozostałych fakultetach. Dzięki wysokiej podstawionej filozofii scholastycznej uniwersytet paryski uzyskał w średniowieczu miano głównej uczelni świata chrześcijańskiego i wpłynął poważnie na strukturę późniejszych uniwersytetów w wielu krajach.
Uniwersytet w Bolonii - słynął ze studiów prawniczych. Był on oparty na samorządzie studentów, którzy wybierali rektora, dziekanów oraz wpływali na organizację i tok studiów.
Uniwersytet w Montpellier - był przede wszystkim uczelnia medyczną.
Uniwersytet w Oxfordzie - rozwinął studia przyrodnicze i matematyczne, między innymi na podstawie dzieł hebrajskich i arabskich.
1364 - Uniwersytet w Krakowie - założony przez Karola Wielkiego.
Oświata Stanowa - wychowanie cechowe szkolnictwo miejskie
Zainteresowanie szkolnictwem i kształceniem młodzieży w bogatych starych miastach (Florencja, Wenecja, Genua) było tak duże, że obok szkół Kościelnych powstawały liczne szkoły miejskie i prywatne utrzymywane przez ministrów i korporacje nauczycieli. Szkoły te miały wysoki poziom i stawały się związkiem powstających w XII wieku akademii. Liczne były szkoły elementarne, które uczyły czytania, pisania, śpiewu kościelnego i wiadomości praktycznych. Uczęszczały do nich dzieci biednych rzemieślników oraz wyrobników, chłopcy i dziewczęta.
Podobny rozwój nastąpił w Europie Zachodniej i Środkowej. Główna jednak droga kształcenia zawodowego dzieci rzemieślników było przysposobienie poprzez uczestnictwo w warsztacie mistrza. Te formy regulowały organizacje cechowe.
Uczeń wchodzący do zawodu (terminator) zdobywał w toku praktycznego uczestnictwa w warsztacie rzemieślniczym, kwalifikacje fachowe czeladnika, które umożliwiały uzyskanie stopnia mistrza i otwarcie własnego warsztatu rzemieślniczego.
Wychowanie rycerskie
Powołaniem młodzieży szlacheckiej w średniowieczu był stan rycerski do którego przygotowywano synów feudałów ziemskich od najmłodszych lat. Terenem tego przysposobienia był dwór pana feudalnego. W wieku 7 - 14 wychowywał się na dworze jako paź, a później 15 - 21 lat pełnił funkcję giermka przy boku pana feudalnego. Pasowanie na rycerza stanowiło obrzęd uroczysty, połączony z oprawą, a zwłaszcza za Kazimierza Sprawiedliwego.
Organizacja i program polskich szkół średniowiecznych
Regulacje soboru laterańskiego umocniły uniwersalistyczną organizacją średniowiecznego szkolnictwa Kościelnego. Obejmowała ona trzy rodzaje szkół: katedralne, kolegiackie i parafialne. Osobny pion stanowiło szkolnictwo zakonne, podporządkowane generałom zakonu i ich prowincjonalnym organom. Powstał zakon dominikanów (utworzony w 1215 roku) gdzie rozwinął się słynny i do dnia dzisiejszego kontynuowany kierunek filozofii tomistycznej św. Tomasza z Akwinu oraz zakon franciszkanów, gdzie rozwiała swój system filozofii scholastycznej św. Bonawentura. Organizacja polskiego szkolnictwa średniowiecznego odpowiadała strukturze szkolnictwa kościelnego na Zachodzie. Szkoły realizowały uniwersalne programy przedmiotów podstawowych, zwane trivium (gramatyka łacińska, retoryka, dialektyka) oraz kurs wyższy zwany quadrivium (arytmetyka, geomertria, muzyka, astronomia). Pełny kurs nauki obejmujący oba cykle miały realizować szkoły katedralne i kolegiackie. Natomiast kształcenie elementarne, nauczanie początków języka łacińskiego sakralną.
Średniowieczna praktyka szkolna
Praktyka szkolna oparta była na rutynie, na naśladownictwie stosowanych metod. Surowość metody pamięciowej wzmagał łaciński charakter szkoły. Liczne przekazy dowodzą, że mimo surowej dyscypliny, kar cielesnych jako środka wychowawczego życie szkolne dzieci i młodzieży miało również swoje radości, a nawet swawole. Dni wolne od nauki, niedziele po obowiązkowym nabożeństwie wypełnione były zabawami i uciechami, zazwyczaj poza murami szkoły na wolnej przestrzeni.
Początki i rozwój szkolnictwa średniowiecznego w Polsce
SZKOŁY KATEDRALNE, KLASZTORNE I PARAFIALNE
Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa wkraczać zaczęła do państwa Mieszka I cywilizacja łacińska, za szkołą i słowem pisanym. Jej pochód był powolny, ograniczał się początkowo do kręgu dworskiego, a rozwój - związany najściślej z burzliwymi losami państwa i Kościoła.
Najwcześniej powstały kościoły przy katedrach biskupich. Znaczny ich rozwój nastąpił w wieku XII za rządów Wł. Hermana, B. Krzywoustego. Katechizmu, pacierza, śpiewu kościelnego miały prowadzić szkoły parafialne.
Uprzywilejowane miejsce w szkole średniowiecznej w Polsce i nie tylko zajmowała nauka języka łacińskiego, gdyż był on językiem kościelnym i w życiu państwowym. Łacina była również językiem nauki - teologii, filozofii i innych nauk rozwijanych w średniowieczu. Popularną w polskich szkołach średniowiecznych książką były „Dystychy Katona”. Był to zbiór wierszowanych sentencji o treści moralnej.
Poziom nauczycieli w szkole średniowiecznej był zróżnicowany, znacznie wyższy w szkołach katedralnych i kolegialnych, niższy w szkołach parafialnych. Organizacyjnie całe szkolnictwo w diecezjach podlegało biskupom, a dla nadzoru nad szkolnictwem powołano stanowisko scholastyka, które piastował jeden z członków kapituły biskupiej. Powołując szkołę, władze miejskie brały na siebie obowiązek jej wyposażenia materialnego oraz opłacania nauczycieli.
W nową fazę wchodzi szkoła polska w XV wieku. Uniwersytet Krakowski przyczynia się do podniesienia poziomu ówczesnej szkoły, dostarczając szkolnictwu zwłaszcza katedralnemu, lepiej naukowo przygotowanych Kadr.
Powstanie Uniwersytetu Krakowskiego
Powołania uniwersytetu podjął się Kazimierz Wielki, skupiła na swym dworze liczne grono ludzi światłych, zarówno duchownych jak i świeckich, wykształconych na zagranicznych, głównie włoskich uniwersytetach. Uniwersytet miał powołać w stolicy, czyli w Krakowie. Brak w kraju uniwersytetu jako ogniska nauki utrudnia jej dobroczynne oddziaływanie oraz upowszechnianie chrześcijaństwa na pograniczach, pogańskich jeszcze terenach. W uniwersytecie istniały trzy wydziały: prawa, medycyny i sztuk wyzwolonych (artium). Ten ostatni funkcjonował w postaci zaczątkowej, obejmował, bowiem tylko jedną Katedrę.
Uczelnia rozwijała się pomyślnie za życia Kazimierza Wielkiego, ściągając studentów spoza kraju. Jej funkcjonowanie uległo zachwianiu po śmierci Kazimierza Wielkiego (1370).