W

W lus

lus

trze

trze

Twardowskiego

Twardowskiego

Pionierskie

Pionierskie koncepcje

koncepcje

nieświadomości

nieświadomości

przed Freudem

przed Freudem

od połowy XIX

od połowy XIX

wieku

wieku

Mistycy,

Mistycy,

romantycy

romantycy

&

&

trans-

trans-

personaliści

personaliści

Feliks Jezierski (1845)

Feliks Jezierski (1845)



ujmował ukrytą sferę duszy w kategoriach

topograficznych, jako pewien obszar czy też

dziedzinę.



posłużył się specjalnym terminem -

nieosobistość

nieosobistość

- na jej określenie;



to bezosobowe tło

bezosobowe tło

oraz ponadjednostkowy

ponadjednostkowy

cel ludzkiego rozwoju;

cel ludzkiego rozwoju;



prekursor idei nieświadomości kolektywnej

(Jung), a nawet zwiastun myśli

transpersonalnej.



Odpowiedź na najwyższe zapytania, tyczące

Odpowiedź na najwyższe zapytania, tyczące

się najżywotniejszych stron rodzaju

się najżywotniejszych stron rodzaju

ludzkiego leży na spokojnem dnie

ludzkiego leży na spokojnem dnie

nieosobistości

nieosobistości

.

.



rozwój polega na porzucaniu indywidualności

na rzecz nieosobistości: ukrytej w nas

rzeczywistości obiektywnego ducha,

ujawniającego się w trakcie egzystencji.



Nieosobistość,

Nieosobistość,

będąc w człowieku stroną

doskonałości jego moralnej i rozumowej,

kieruje i włada wszystkiemi sferami jego

kieruje i włada wszystkiemi sferami jego

istności...

istności...



Ale są niezawodnie w człowieku takie formy

pojmowania, które leżą za granicą wszelkich

indywidualności, różniących ludzi od siebie i są

wspólne dla całego rodu ludzkiego. Takie formy

powszechnej tożsamości nazywamy ogólnie:

mądrością instynktu,

mądrością instynktu,

lub zmysłem

filozoficznym. Zmysł filozoficzny (rozum

Zmysł filozoficzny (rozum

naturalny), wynikający bezpośrednio z

naturalny), wynikający bezpośrednio z

nieosobistości, jest ogólną cechą już nie

nieosobistości, jest ogólną cechą już nie

oddzielnych ludzi, lecz cechą człowieka w jego

oddzielnych ludzi, lecz cechą człowieka w jego

całej istocie.

całej istocie.



Duch ludzki indywidualny - będąc tylko

momentem wielkiej sfery całego ducha

(istniejącej także w człowieku) musi się

rozwijać nie inaczej, tylko w kierunku do całości

w kierunku do całości

swojej,

swojej,

t.j. jej ruchem i dążeniem ku

nieosobistości. Ja żyję, myślę dziś to, jutro to, a

nawet za chwilę, myśleć będę co innego, bo

skrzydłami ducha na jedno mgnienie

utrzymywać się nie mogę na jednem miejscu w

ogromnej atmosferze życia. Ale wszystkie te

moje zmiany przymocowane są do

nieruchomego tła całości. Ta całość (nie

osobista - bo ja nie uznaję się w niej, tylko w

oddzielnych stanach) nie jest, jak już

mówiliśmy, li tylko martwem uogólnieniem, ale

rzeczywistą i konkretną stroną. Słowem

powiedziawszy, źródłem wszystkich wypadków,

źródłem wszystkich wypadków,

zmian i następstw psychologicznych jest

zmian i następstw psychologicznych jest

nieosobistość, a one są jej momentami.

nieosobistość, a one są jej momentami.



Więc pojęcie przestrzeni ma zupełnie takie

pojęcie przestrzeni ma zupełnie takie

stanowisko w objektywności, czyli bycie

stanowisko w objektywności, czyli bycie

(zewnętrznym) po za naszem Ja leżącym, jakie

(zewnętrznym) po za naszem Ja leżącym, jakie

ma nieosobistość w naszem Ja;

ma nieosobistość w naszem Ja;

bo przestrzeń

jest tem samem względem wszystkich

przedmiotów, czem nieosobistość względem

wszystkich momentów naszego życia (czyli

życia ducha - bo wszystkie, a nawet organiczne

zjawiska życia, nazwaliśmy momentami

ducha); tak jedna, jak i druga są tłem

tak jedna, jak i druga są tłem

pojedynczych zjawisk; tamta (przestrzeni)

pojedynczych zjawisk; tamta (przestrzeni)

objektywnych (świata), ta zaś (nieosobistość)

objektywnych (świata), ta zaś (nieosobistość)

psychologicznych (naszych).

psychologicznych (naszych).



Tak więc jak jednię wszystkich zjawisk

psychologicznych nazwaliśmy nieosobistością

ducha, tak możnaby przestrzeń nazwać

nieosobistością świata,

nieosobistością świata,

czyli kołem, w którem

się tworzą i rozwijają wszystkie promienie

bytu.



Myśl ludzka dopóty nie będzie doskonałą,

dopóki się nie wyzwoli z faktycznych krojów,

w jakich się musi objawiać dla człowieka;

dopóki ogień ducha nie wytrawi z niej

wszystkich momentów życia indywidualnego.



Trzeba więc innego stanowiska

psychologicznego, na którem duch mógłby się

pojednać z samym sobą, odpowiedzieć sobie

na to, o co siebie zapytywał, przez całe życie

- potrzeba takiego stanowiska, na którem by

potrzeba takiego stanowiska, na którem by

się nasza indywidualność (życie ujęte w formy

się nasza indywidualność (życie ujęte w formy

i momenta) skończyła, i kończąc się

i momenta) skończyła, i kończąc się

przekazała nas wewnętrznej stronie ducha

przekazała nas wewnętrznej stronie ducha

naszego - jednem słowem: potrzeba przejścia

naszego - jednem słowem: potrzeba przejścia

w świat inny, od którego ułomkiem jest nasz

w świat inny, od którego ułomkiem jest nasz

czasowy, teraźniejszy byt (indywidualny),

czasowy, teraźniejszy byt (indywidualny),

przeniesienia się po za wszelkie formy

przeniesienia się po za wszelkie formy

osobistości i po za jej momenta.

osobistości i po za jej momenta.



Myśli nasze zmieniają się - to rzecz pewna -
przelatujemy z jednego ich okręgu do
drugiego; rzucamy się od wyobrażeń do
wyobrażeń, od świata do świata, od zasad
do zasad; nie ma tym zmianom końca, i nie
będzie; bo to jest życie nasze; to jest
tajemnica jego potęgi. Ale na dnie tych
wszystkich zmian i przejść, leży jakaś
nieruchoma jedność; jakaś synteza w pełni;
- tam w niezbadanym środku naszego ducha
utajona, ta jedność ożywia i prowadzi nasze
życie wewnętrzne po rozmaitych drogach;



przy całej rozmaitości, tu żadna myśl, żadne

przy całej rozmaitości, tu żadna myśl, żadne

nawet marzenie, nie może się wychylić ze

nawet marzenie, nie może się wychylić ze

swojego orbitu; ale idzie tak, jak iść

swojego orbitu; ale idzie tak, jak iść

powinno: około jednej osi.

powinno: około jednej osi.

Jan Nepomucen

Jan Nepomucen

Kamiński 1851

Kamiński 1851



Dusza: samowite, samosobne, samo-swoje,
samodzielne istnienie; samowłasna
bezpośrednia przyczyna myśli i zamiarów
swoich.



Mówiąc o przymiotach duszy człowieczej,
nie możemy przynajmniej o tem nie
wspomnieć, że niektóre podziela człowiek
wraz ze zwierzęciem; zwłaszcza, że
uważając szczeblicę przymiotowości duszy

szczeblicę przymiotowości duszy

człowieczej,

człowieczej,

spostrzegamy, iż dusza

niektórych zwierząt dość wysoko w równi z
duszą człowieka idzie.



Smysł powszechny -
katolikos - jestto um
zarodny nieświadomej siebie
natury. Ten um, w zwierzęcej

zwierzęcej

naturze, staje się tajnym

bodźcem,

bodźcem,

popędem,

instynktem.

instynktem.

Tym smysłem,

instynktem, człowiek niejako
bóstwu podobien. Przez ten
smysł powszechnej natury,
człowiek, bo i on jest naturą,
staje się natchnionym, staje
się wieszczem przez
samorodną affekcję.



Tym smysłem widzi człowiek w
teraźniejszości przyjszłość, a dalekość w
blizkości. Tym smysłem wie bezpośrednio i
niezawodnie, czego się w krytycznej chwili
życia swego ma chwycić, i co go od
niebezpieczeństwa zachować może. Ten

Ten

smysł mieszka w niedocieczonej schronce

smysł mieszka w niedocieczonej schronce

swojej.

swojej.

Tym smysłem bez wszelkiego

namysłu widzi dusza człowiecza jakby w
czystem źwierciedle swojem: co zbawienne,
przyjaźne a co wrogie; ten ją smysł do
jednego przemocą pociąga, od drugiego
odtrąca. Ten smysł w człowieku, nito stróż
anioł; on prawdy nie pobiera, prawda sama
się w nim bierze...

Ferdynand Karol

Ferdynand Karol

Gotard Dworzaczek 1857

Gotard Dworzaczek 1857



koncepcja jawnego „ja” oraz ukrytego

koncepcja jawnego „ja” oraz ukrytego

„ja”

„ja”

- prekursorska wobec „Das

Doppel-Ich” (Max Dessoir, 1889).



jawna i będąca synonimem
powierzchownego „ja” część duszy:
jest owym człowiekiem zewnętrznym,
śmiertelnym, który personifikuje się
jako „ja” nam świadome.



Lecz za nim:



jest ukryte,

jest ukryte,

od niego różniące się

pełnością wiedzy w jedności czującej się
duszy, nasze duchowe „ja” czynne

nasze duchowe „ja” czynne

podczas ekstazy (lub we śnie

podczas ekstazy (lub we śnie

magnetycznym)

magnetycznym)

w takim stopniu duchowej

potęgi, w takim stopniu jasnowidzenia i
wiedzy poza granicę naszego rozumu
sięgającej, po przebudzeniu zupełnie
zapomnianej, do jakiej na jawie czujące się
„ja” jest niezdolnem.



To nasze jawną wiedzą uświadamiające się
„ja”, ma się do swej, w jedności
całkowicie poczuwającej się duszy:



jak się ma kolor kryształem rozłożony, do

jak się ma kolor kryształem rozłożony, do

całkowitego, i w swej jedności świecącego,

całkowitego, i w swej jedności świecącego,

światła.

światła.

Ta też nasza osobistość, którą

stanowi poczucie się naszej duszy nie w swej
jedności, ale w oddzielnym swych władz
rozdziale, nie w swej całkowitej energii, ale w
cząstkowem działaniu, nie jako bezpośrednia
jej wiedza, ale jako odbiciem do niej
wracająca:



nie jest ani ostateczną, ani jednostajną, ani
niezmienną. Zmienia się ta osobistość z
wiekiem, w miarę jak się zmieniają nasze
potrzeby, nasze stosunki ze światem, nasze
stosunki w towarzystwie, a zniemi nasze
uczucia i myśli, które zmienione, inne
osobistości dają zarysy, i inny dla
obrazującego się „ja” koloryt.

Ujęcia systematyczne

Ujęcia systematyczne

Józef Kremer 1852

Józef Kremer 1852



Analizuje psychiczne
funkcjonowanie człowieka
w ramach trzech dyscyplin:



pneumatologii (duch sam
w sobie),



antropologii (duch w

antropologii (duch w

powiązaniu z materią –

powiązaniu z materią –

relacja tego co świadome i

relacja tego co świadome i

tego co bezświadome),

tego co bezświadome),

oraz



psychologii.



Dowiedziono na innem miejscu, iż jest szereg
zjawisk pochodzących z działania tak natury
zewnętrznej jako i własnej cielesności
człowieka. Dusza poddaje się tym wypływom

Dusza poddaje się tym wypływom

bez wiedzy własnej; z tąd sobie przypisuje

bez wiedzy własnej; z tąd sobie przypisuje

czynności jakie odprawia, a które wszakże są

czynności jakie odprawia, a które wszakże są

wypływem siły obcej, bo wypływem świata

wypływem siły obcej, bo wypływem świata

cielesnego.

cielesnego.



Cała sfera zjawisk tych należy do
Antropologii.



Umiejętność więc ta zajmuje się duszą będącą

Umiejętność więc ta zajmuje się duszą będącą

bez wiedzy swej pod władztwem natury

bez wiedzy swej pod władztwem natury

fizycznej, tłómaczy wpływ biegu kuli

fizycznej, tłómaczy wpływ biegu kuli

ziemskiej na duszę człowieka, wyświeca

ziemskiej na duszę człowieka, wyświeca

wrażenia jakie na nią wywierają różne pory

wrażenia jakie na nią wywierają różne pory

roku, strefy, magnetyzm zwierzęcy, miłość,

roku, strefy, magnetyzm zwierzęcy, miłość,

szaleństwo, i inne zjawiska tym podobne.

szaleństwo, i inne zjawiska tym podobne.

Antropologia

Antropologia



Punkt wyjścia nawiązuje do postulatu, iż

w „normie” świadoma i nieświadoma

strona psychiki winny znajdować się w

równowadze.



w każdym człowieku znajduje się strona

w każdym człowieku znajduje się strona

świadoma siebie i strona bezświadoma.

świadoma siebie i strona bezświadoma.



Pierwsza opiera się na wiedzy siebie,

druga jest w nas choć bez przyłożenia

naszego.



Wiemy również, iż strona pierwsza winna

panować nad drugą.



Stan, w którym miasto właściwej, powyżej

oznaczonej jedności, znajdujemy rozdwojenie

strony świadomej a bezświadomej człowieka,

będzie stanem anomalnym, bezprawidłowym, a

może się ona wyjawić jedynie w trzech

następnych formach:



1ód ta dwojaka osobowość okaże się w jednym i

1ód ta dwojaka osobowość okaże się w jednym i

tym samym człowieku, ale w odrębności od

tym samym człowieku, ale w odrębności od

siebie;

siebie;



2re albo ta dwoistość okaże się rozdzielona na

ta dwoistość okaże się rozdzielona na

dwie osoby,

dwie osoby,

tak, że w jednej znajduje się treść

owa bezświadoma, a w drugiej świadomość,

rządząca tą treścią, jak to widzimy w stosunkach

matki przed urodzeniem dziecięcia, w

magnetyzmie i t.d.



3cie albo ta dwoistość znajdzie się w jednym i

ta dwoistość znajdzie się w jednym i

tym samym człowieku, ale już nieodrębnie jak w

tym samym człowieku, ale już nieodrębnie jak w

razie pierwszym, lecz pomącona,

razie pierwszym, lecz pomącona,

to jest w ten

sposób, iż obie strony będą z sobą pomięszane

(jak to się okazuje w chorobach umysłowych).

Potęgi bezświadome

Potęgi bezświadome



przeczucia, widzenia, lunatyzm
(„nocobłąd”) oraz jasnowidzenie.



w czasie choroby umysłowej:



strona bezświadoma wdziera się w życie

strona bezświadoma wdziera się w życie

świadome, w życie na jawie, a tak wśrod

świadome, w życie na jawie, a tak wśrod

jawu okazują się niby senne marzenia;

jawu okazują się niby senne marzenia;

świadomość siebie nie zdoła poradzić tej
treści bezświadomej, która się z nią mąci
i mięsza, nie zdoła utrzymać równowagi
w duszy i odnieść treści duszy do siebie
jako do ogniska swojego.



Część bezświadoma człowieka winna
naprzód tym trybem ulegać duchowi, aby
nietylko nic nie przeszkadzała, ale nawet
aby wykonywała sprawy wedle woli jego;
nakoniec aby tak była poddana duchowi,
iżby następnie wykonywała te czynności
bez przyłożenia się ducha, bez jego dozoru
bliższego; stosunek takowy jest

nawyknieniem.

nawyknieniem.



Jeżeli zaś działamy wbrew istocie naszej
bezświadomej, przecząc ją, i tak
dosługujemy się niezawisłości od niej,
wtedy w ogólności rodzi się hartowanie

hartowanie

się.

się.

Hartowanie się ma tedy na celu już

wytępienie, już ścieśnienie i ograniczenie
strony bezświadomej.

Eros

Eros



Atoli miłość płciowa, będąca stosunkiem

miłość płciowa, będąca stosunkiem

duchowym z podstawą zmysłową, jest

duchowym z podstawą zmysłową, jest

zarazem świadomością, a zarazem potęgą

zarazem świadomością, a zarazem potęgą

bezświadomą,

bezświadomą,

jest niezawisła od woli naszej;

ta strona miłości czyni człowieka jestestwem

biernem; tak zradza się pathos,

pathos,

który jest

jakoby potęgą obcą względem niego, a

przecież, będąc najgłębszą jego istotą, jest

nim samym; to uczucie owładnąwszy duszą

bierze go pod panowanie swoje. Ta dwoista

dwoista

strona miłości, bo świadoma i bezświadoma

strona miłości, bo świadoma i bezświadoma

jej istota, właśnie dla tej dwoistej swojej

jej istota, właśnie dla tej dwoistej swojej

natury staje się niewyczerpanym

natury staje się niewyczerpanym

przedmiotem dla sztuk pięknych, a zwłaszcza

przedmiotem dla sztuk pięknych, a zwłaszcza

poezyi.

poezyi.

Mikołaj Lipiński 1867

Mikołaj Lipiński 1867



Rozróżna w człowieku:



dwie klasy działań psychicznych.

dwie klasy działań psychicznych.



Pierwszą

stanowią działania psychiczne

odbywające się w człowieku zarówno ze

odbywające się w człowieku zarówno ze

źwierzęciem

źwierzęciem

,

,

a te są bezświadome

bezświadome

działania

psychiczne, zowiące się

niższemi

albo

zmysłowemi działaniami

;



do

drugiej

klasy, należą zaś owe działania,

które tylko wyłącznie człowiekowi są
właściwe, które w epoce świadomości

świadomości

na jaw

występują i

wyższemi działaniami

psychicznemi

czyli

umysłowemi

się zowią.



Skoro:



człowiek dwojakie czynności psychiczne

wykonuje t.j. bezświadome czyli zmysłowe

zmysłowe

i

świadome czyli umysłowe,

umysłowe,

przeto słusznie

człowiekowi przypisujemy dwie zasadnicze

władze czyli usposobienia, a mianowicie:

zmysłowość

zmysłowość

i umysłowość;

umysłowość;

przyczem oba te

wyrazy bierzemy w znaczeniu

przymiotnikowem, nie mając na myśli pewnej

istoty lub substancyi, któraby się jako

zmysłowość lub umysłowość pojawiała; tu

uważamy człowieka, jako obu władz

wspólnym podmiotem.



Zatem antropologia psychiczna rozpada się

Zatem antropologia psychiczna rozpada się

na dwa działy:

na dwa działy:



naukę o zmysłowych (nieświadomych)

naukę o zmysłowych (nieświadomych)

działaniach psychicznych, oraz

działaniach psychicznych, oraz



naukę o umysłowych działaniach człowieka.

naukę o umysłowych działaniach człowieka.

Naturalizacj

Naturalizacj

a

a

umysłu

umysłu

Wiktor Feliks Szokalski 1861

Wiktor Feliks Szokalski 1861



Obok świadomej woli i wiedzy istnieje w
nim jeszcze nieświadoma dążność i

nieświadoma dążność i

nieświadome poznanie,

nieświadome poznanie,

których

samowiedza nie rozjaśnia wcale.



Proces myślenia i działania z natury swojej

Proces myślenia i działania z natury swojej

jest nieświadomym

jest nieświadomym

.

.



Samowiedza

Samowiedza

jest

wprawdzie nader ważnym

wprawdzie nader ważnym

w naszych procesach myślenia warunkiem,

w naszych procesach myślenia warunkiem,

ale wcale nie jest niezbędnym, bo i bez

ale wcale nie jest niezbędnym, bo i bez

niego wszystko tam w umyśle naszym

niego wszystko tam w umyśle naszym

odbywa się tak samo

odbywa się tak samo

.

.

Józef Majer 1854

Józef Majer 1854



Nie może być wprawdzie

Nie może być wprawdzie

wiedzenia bez czucia, lecz

wiedzenia bez czucia, lecz

może być jakieś czucie

może być jakieś czucie

bez wiedzenia.

bez wiedzenia.

To czucie

ciemne, bezwiedne, raczej
przykładem niż ścisłem
określeniem oznaczyć się
dające, jest właśnie tem,
co w braku lepszego
wyrażenia, nazwałem
wyżej tkliwością.



Gdzie z czuciem łączy się wiedzenie, tam i

pobudka działania jest równie dla duszy

wiadomą, tam działa wola w ścisłym

rozumieniu;



gdzie objaw czucia nie przechodzi granicy

gdzie objaw czucia nie przechodzi granicy

tkliwości, tam i popęd do działania nie może być

tkliwości, tam i popęd do działania nie może być

jawnie pojmowanym, albo zatem następują

jawnie pojmowanym, albo zatem następują

skutki bez wszelkiej o tem świadomości,

skutki bez wszelkiej o tem świadomości,

stosowne lub niestosowne według układu i

połączenia pierwocin nerwowych, albo też

wprawdzie wynikają one z popędu mającego

wynikają one z popędu mającego

pozór woli, w istocie jednak od niej

pozór woli, w istocie jednak od niej

odmiennego, bo zostającego do woli w tym

odmiennego, bo zostającego do woli w tym

samym stosunku jak tkliwość do czucia w

samym stosunku jak tkliwość do czucia w

ścisłym rozumieniu, słowem z tej tajemnej

ścisłym rozumieniu, słowem z tej tajemnej

sprężyny, która przyjmując u zwierząt

sprężyny, która przyjmując u zwierząt

częstokroć wybitniejsze cechy, uchodzi pod

częstokroć wybitniejsze cechy, uchodzi pod

nazwiskiem instynktu czyli wrodzonego popędu.

nazwiskiem instynktu czyli wrodzonego popędu.

Napoleon

Napoleon

Nikodem

Nikodem

Cybulski

Cybulski

1887

1887



Inne zupełnie
znaczenie ma
hypnotyzm jako
metoda badania
zjawisk
psychicznych.



Jako

stan dający możność

stan dający możność

obserwowania czynności

obserwowania czynności

nieświadomych w organizmie

nieświadomych w organizmie

ludzkim,

ludzkim,

ich stosunku do

świadomości, jako stan mających
dużo wspólnych cech ze snem i
somnambulizmem naturalnym i
niektóremi sprawami
chorobowymi, hypnotyzm
przedstawia obszerne pole dla
badań psychologicznych

i

fizjologicznych i pod tym
względem ma niewątpliwie
wielką przyszłość i doniosłe
znaczenie.