Męskość i ojcostwo w
XIX i XX w.

Niewidzialna męskość



Michael Kimmel, socjolog i feminista,

autor pracy Manhood in America,

uważa, że amerykańscy mężczyźni nie

mają historii. Oczywiście, powstają

współcześnie biografie ludzi znanych i

sławnych, a także dzieła z zakresu

historii politycznej, pełne opisów wojen,

strajków i kampanii politycznych,

prowadzonych w znacznej mierze przez

mężczyzn. Jednakże prace te w żadnym

stopniu nie wyjaśniają, w jaki sposób

doświadczenie bycia mężczyzną

wpływało na życie tychże oraz na

historię instytucji władzy, na który czele

stali i wydarzeń, w których brali udział.



Brak historiografii poświęconej

mężczyznom (w Polsce nie została

napisana ani jedna książka poświęcona

historii mężczyzn i męskości) wynika z

niewidzialności tychże w kulturze.

Niewidzialność zaś wynika z tendencji

do postrzegania mężczyzny jako

człowieka uniwersalnego, którego płeć

nie determinuje jego tożsamości.

Honor mężczyzny



W XVIII w. rola honoru w społeczeństwie Paryża była nie do

przecenienia. Idea skupiała się jednak zwykle wokół „honoru

rodziny”, dbałości o reputację grupy społecznej, która zagrożona

zhańbieniem poprzez niegodne zachowanie jej członków, mogła

ucierpieć przede wszystkim ekonomicznie. Dlatego zwyczaj

kierowania do władz listów z prośbą o osadzenie niegodnego

członka rodziny w więzieniu (lettre de cachet) był akceptowany

społecznie.



Uogólniając znaczenia „honoru” dla płci:



Honor kobiety jest historycznie, także w dwóch ostatnich stuleciach,

związany z jej seksualnością – rozlicza się ją przede wszystkim ze

skuteczności ochrony dziewictwa i z monogamii.



Honor mężczyzny, szczególnie tego ze sfer wyższych w XIX w. jest

związany nie tyle z „dobrym prowadzeniem się” (np. unikaniem

alkoholu), ale raczej z umiejętnością budzenia respektu, podk reślaniem

przynależności do własnej klasy społecznej, a także akcentowaniem

gotowości do ochrony kobiety. Jest więc w pierwszej kolejności związany

z akcentowaniem posiadania siły i pozycji społecznej.

Mężczyźni i pojedynki



Pojedynek był praktykowany w Europie od

XV do XX w. Była to zaaranżowana walka

dwóch mężczyzn, z ustalonymi wcześniej

zasadami, przeprowadzaną obecności tzw.

sekundantów, którzy czuwali nad jej

przebiegiem. Względna popularność

pojedynków jako sposobu rozwiązania

sporu można zauważyć jeszcze w

dwudziestoleciu międzywojennym

(popularność tzw. kodeksu Boziewicza).



Powodem do rzucenia wyzwania było

naruszenie czyjegoś honoru (czci).

Celem pojedynku było nie tyle zabicie

rywala, co raczej uzyskanie

„satysfakcji”, to znaczy odzyskanie

honoru. Nie każda osoba zasługiwała na

„danie satysfakcji”, znaczenie miało

pochodzenie społeczne. Chociaż pojedynki

były zwykle nielegalne, jednocześnie

akceptowane były przez opinię publiczną.



Odbywały się świtem, strzelano do siebie

z pistoletów lub walczono na szpady.

Można było pojedynkować się do

pierwszej krwi, do uśmiercenia lub

zadania przeciwnikowi rany

uniemożliwiającej dalszą walkę.

Wizerunek wiktoriańskiego
dżentelmena



Ten atrakcyjny w wiktoriańskiej Anglii wzorzec

przenosił do wieku XIX i XX elementy

obyczajowości epoki feudalnej



z jej pojęciem honoru,



bezwzględnym zakazem podejmowania pracy

fizycznej



oraz surową oceną namiętności.



Dżentelmen dominować miał nad otoczeniem

dzięki wszechstronnemu wykształceniu, brakowi

trosk materialnych i znajomości dobrych manier,

co korespondowało z ówczesnym imperialnym

statusem Anglii.



Jedenastotomowa autobiografia My Secret

Life, której autor pozostał nieznany, kreowała

postać uzależnionego od seksu dżentelmena,

który wyrzeka się miłości i małżeństwa.

Jednocześnie postać ta wyznawała

dżentelmeński kodeks obyczajowy, traktując

swoje partnerki wywodzące się ze wszystkich

klas społecznych oraz osoby niższego stanu z

chłodną uprzejmością.



Dżentelmenów dzielono na prawdziwych i

udawanych. Charles Dickens, który aspirował do

roli dżentelmena, oceniał, że świat pełen jest

tych fałszywych – prostaków i nowobogackich,

typów spod ciemnej gwiazdy, arogantów.



Po drugiej wojnie światowej w mediach

obwieszczono śmierć dżentelmena. Fraza „nie ma

już prawdziwych dżentelmenów” odwołująca się

raczej do mitu niż realiów historycznych, nie

straciła na aktualności także u schyłku stulecia.

Krótka historia kawalerstwa



W XVIII w. uważano przeważnie, że nieposiadanie

zony jest moralnie podejrzane i egoistyczne. W

związku z tym kawalerów obarczano podatkami,

tak działo się np. w purytańskiej Nowej Anglii.



Dziewiętnasto- i dwudziestowieczne migracje do

miast zwiększały tam przede wszystkim liczbę

młodych mężczyzn (np. przed wybuchem

pierwszej wojny światowej nieżonaci mężczyźni

stanowili około 40% populacji dużych miast

amerykańskich). W związku z tym w USA kwitły

inicjatywy, które miały dostarczyć samotnym

mężczyznom rozrywek i usług (wynajmowane

mieszkania, pralnie, kuchnie, salony, domy

publiczne). Tworzyły się kultury samotnych

mężczyzn.



W dwudziestoleciu międzywojennym kawalerami

określano zwykle tylko starszych mężczyzn (do

tej pory definicja ta dotyczyła wszystkich

mężczyzn w wieku reprodukcyjnym, którzy nie

mieli żony), coraz częściej pojawiały się też

oskarżenia o homoseksualizm, a stan wolny

generalnie piętnowano. Również po drugiej wojnie

światowej to zakładający rodziny mężczyźni

stawiani byli za wzór godny naśladowania.



Rozwój ekonomiczny na Zachodzie i ekspansja

postaw konsumpcyjnych wymuszały większa

tolerancję względem samotnych mężczyzn. W

1953 r. Hugh Hefner rozpoczął wydawanie

Playboy’a, który wkrótce zaczął kształtować

nowy wizerunek męskiego singla, posiadającego

pieniądze i „zdobywającego” kobiety.

Osłabienie roli ojca na rzecz
państwa



Kodeks cywilny Napoleona zwiększał rolę mężczyzny w rodzinie.

Jednak rozwiązania legislacyjne w XIX i pierwszej połowie XX w. we

Francji, chroniąc dzieci, zmniejszały zakres władzy ojcowskiej.

Należały do nich m. in.:



ustawa o zakazie pracy dzieci w manufakturach (1841),



ustawa o utracie władzy ojcowskiej na rzecz opieki społecznej w

wypadku uznania ojca za niegodnego jej (1889),



ustawa o uznaniu prawa poszukiwania ojcostwa (1912),



zniesienie prawa do fizycznego karania dzieci (1935),



wreszcie zastąpienie sformułowania „władza ojcowska” „władzą

rodzicielską” w ustawie z 1970 r.



„Na dalszą metę powyższe zjawisko pociąga za sobą zastąpienie

ojców przez społecznych pomocników ojcostwa: różnego rodzaju

specjalistów, urzędników, lekarzy, nauczycieli, profesorów,

działaczy w stowarzyszeniach charytatywnych. Ich zadaniem jest

stopniowe usuwanie braków, które wynikły z nieudolności

ojców, i szerzej, braków podupadającej rodziny” – piszą autorzy

„Historii ojców i ojcostwa”.

Język i rozliczanie ojcostwa



W XIX w. rodzą się pojęcia

„dobrego i złego ojca”, co

oznacza, że mężczyźni również

podlegają publicznej ocenie z tytułu

wypełniania rodzicielstwa. We

Francji wraz z wprowadzeniem

ustawy z 1889 r. do dyskusji

publicznej wkracza zagadnienie

„uchybiania ojcowskim

obowiązkom”. Zdaniem

prawników, pedagogów, psychiatrów

ojciec może uchybiać swojej roli

poprzez pijaństwo, niemożność

zapewnienia środków

utrzymania rodzinie, sadyzm,

brak autorytetu.



Karierę uzyskuje również czasownik

„wychowywać”, który zastępuje

czynność „karania” dziecka. Liczyć

zaczyna się „dobro” dziecka, pojecie

prawne z połowy XIX w. To również

osłabia rolę mężczyzny w rodzinie.

U źródeł kontroli emocji



W kulturze europejskiej i amerykańskiej dość powszechnie akceptowano wymóg

kontrolowania emocji u mężczyzn. Wśród protestantów, ale i ideologów Oświecenia

(Jacques Rousseau, Immanuel Kant, John Stuart Mill) samokontrolę i dyscyplinę

uważano za męską konieczność, która potrafi się przeciwstawić siłom natury

lub pozwoli zasłużyć na zbawienie.



U schyłku XIX w. wpływowy darwinizm mówił o konieczności walki o przetrwanie i

promował takie “naturalne” cechy mężczyzn jak zachłanność, żądza, egoizm,

ambicja i gwałtowność.



Jednocześnie, zachowana korespondencja z epoki wiktoriańskiej zaświadcza o nierzadkiej

czułości, opiekuńczości, poszukiwaniu domowego ciepła przez mężczyzn.



Dwudziestowieczny kapitalizm pierwszej połowy XX w., pojęcie kariery, wartości

krzewione w organizacjach skautów, kult wojskowości, a także ideologie totalitarne

to zjawiska , które wyzwalały kontrolę uczuć u mężczyzn w tym okresie.



Druga wojna światowa naruszyła tę hegemonię, przynajmniej w teorii. W 1946 r.

dr Benjamin Spock w książce The Common Sense Book of Baby and Child Care

odradzał twarde wychowanie chłopców i tłumaczył rodzicom, że płacz jest

naturalnym zachowaniem synka. Socjolog Herbert Marcuse w Człowieku

jednowymiarowym (1964) ostrzegał przed sublimowaniem emocji i pożądania u

mężczyzn poprzez udział w kapitalistycznej produkcji. Inni zwracali uwagę, że

nastawienie na korporacyjny sukces prowadzi mężczyzn do pustki emocjonalnej i

oddala ich od nich samych oraz ich rodzin (William Whyte, The Organization Man,

1956).

Dwudziestowieczna definicja
męskości



Michael Kimmel zwraca uwagę, że u schyłku XIX i XX w.

przemiany językowe wskazywały na nowe sposoby

definiowania męskości. Do tej pory najpopularniejszym

określeniem ideału, do którego miał dążyć mężczyzna

było „wiek męski”, „dojrzałość” (manhood) rozumiane w

pierwszej kolejności jako zaprzeczenie dziecięctwa

(childhood). W XX w. słowo to uzyskuje znaczenie

dawnych, kultywowanych od wieków przymiotów

mężczyzn, takich jak odwaga, twardość, pracowitość. W

częstszym użyciu jest natomiast inny rzeczownik –

„męskość” (masculinity), przeciwstawiony kobiecości

(feminity). Rodzi się strach przed zniewieścieniem.

Dwudziestowieczny strach
przed zniewieścieniem



Na przełomie XIX i XX w., szczególnie w

amerykańskiej kulturze, narzekano na

nadmierne zniewieścienie młodych mężczyzn.

Z sentymentem wspominano dawnych,

„prawdziwych mężczyzn” – twardych pionierów

amerykańskiego życia, zdobywców Dzikiego

Zachodu, weteranów wielu wojen.



Narzekano, że miejska cywilizacja czyni

mężczyzn zbyt przemądrzałymi i wrażliwymi.

Opisuje się typ smukłego młodzieńca bez

zarostu, z niezbyt mocnym głosem i

wydelikaconymi ruchami. Popularne staje się

wówczas wyzwisko „maminsynek” (sissy).



Wśród bogatszych wskazywano, że w szkołach

większość stanowią nauczycielki, a w domach

pozostawanie pod opieką nianiek, służących

i innych kobiet czyni chłopców zniewieściałymi.

„Chłopcy nie są już wychowywani tak, aby

uderzyli w głowę kolegę w zdrowym i

właściwym odruchu” – pisano w poradniku.



Oznaką twardej męskości mają być starannie

pielęgnowane brody i wąsy. Zalecano

wyjazdy na wieś, w Ameryce – na farmę, gdzie

można było zakosztować prawdziwego

męskiego życia, bez cywilizacyjnych

udogodnień. Wielu młodzieńców z dobrych

rodzin wyjeżdżało wówczas na wieś aby

podleczyć się i nabrać hartu.

Kontrola męskiego ciała



Od połowy XIX w. popularne były porady

lekarzy, w których doradzano

mężczyznom oszczędne

gospodarowanie nasieniem, głównie

poprzez unikanie masturbacji. Kontrola

seksualności miała służyć samokontroli.

Samokontrola zaś miała sprawić, że

mężczyźni mieli być bardziej produktywni,

pełni sił życiowych i zdolni „dojść do

czegoś” i po prostu silniejsi.



Aby nie dopuścić do utraty nasienia (sił

witalnych) zalecano np. lepszą dietę, ciężkie

ćwiczenia i spanie na twardym drewnianym

łóżku (unikanie pierza). Dla chłopców

zalecano rozmaite działania i wynalazki jak

kaftan bezpieczeństwa, wiązanie nóg i rąk,

metalowe klatki na penisa blokujące erekcję,

pierścienie, kuracje zimna wodą, częste

oddawanie moczu w nocy, częste picie wody,

naukę i in. Masturbację nazywano

„samogwałtem” (self-abuse).



Na początku XX w. strach przed

seksualnością młodych mężczyzn

ustępuje innemu – strachowi przed

impotencją.

Narodziny nowoczesnego kultu
męskiego ciała



Na przełomie XIX w. w sferach wyższych

niezmiernie popularny stał się sport.

Wśród mężczyzn szczególne poważanie

zdobyły takie sporty jak boks (szczególnie

wśród robotników) czy baseball (w USA).



Swoja męskość zaczęto coraz częściej

wyrażać nie tyle przez codzienną fizyczną

pracę, lecz przez pracę nad własnym

ciałem.



Kulturystyka ma swoje początki w Stanach

Zjednoczonych, gdzie u schyłku XIX w.

Bernarr MacFadden po zobaczeniu

widowiska z udziałem pruskiego siłacza

Eugena Sandowa założył w 1898 r.

miesięcznik Physical Culture. W USA w

1903 r. miały miejsce pierwsze zawody w

kulturystyce.



Popularność zawodów w dźwiganiu ciężarów

zepchnęła kulturystykę na plan dalszy, jako

zajęcie „niemęskie”, w którym kształtowanie

mięśni ma służyć jedynie narcystycznym

celom. Do lat siedemdziesiątych XX w.

kulturystyka zdobyła jednak sporą

popularność, a Arnold Schwarzenegger stał

się idolem wielu młodych mężczyzn.

Oczekiwanie na ojca w XX
w.



Nieobecność mężczyzny w rodzinie w wieku XX

nie była faktem nowym. Dotyczyła jednak

większej liczby rodzin, a przyczynami były przede

wszystkim zmiany charakteru zatrudnienia

(praca za pensje poza domem) i masowość

wojen.



Dom i miejsce pracy przestają być tożsame.

Praca ojca wykonywana w fabryce oddala

mężczyznę od rodziny.



W XX w. pojęcie „kariery”,

charakterystyczne dla środowiska miejskiego,

w pierwszej połowie stulecia pojmowane było

raczej jako wybór drogi życiowej, a w drugiej -

jako dostęp do władzy i pieniędzy. W

tradycyjnej społeczności wiejskiej inne

rozumienie tego słowa nie występowało, gdyż

w zdecydowanej większości przypadków to

spadek po rodzicach przesądzał o wyborze

drogi życiowej.



Dwie wojny światowe przetrzebiają populacje

mężczyzn. Przykładowo, blisko połowa kobiet w

wieku reprodukcyjnym na ziemiach polskich po

zakończeniu drugiej wojny światowej pozostawała

bez partnera.



Oczekiwanie na ojca, który przebywa gdzieś

na froncie, i może powróci, staje się jedynym

z tematów kultury. Tak można np.

interpretować w Polsce kult oficerów

zamordowanych w Katyniu.

Dwudziestowieczny kryzys
tradycyjnej męskości



Pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. po raz

pierwszy pojawiły się głosy o „kryzysie

męskości”, co wówczas oznaczało lęki

mężczyzn z klasy średniej. Odczucia

takie pojawiały się jednak wcześniej, np. w

Stanach Zjednoczonych, gdy skończyły się

podboje Dzikiego Zachodu, a ruch

sufrażystek osłabiał dominacje mężczyzn w

sferze publicznej.



W czasie trwania tzw. „zimnej wojny” wielu

Amerykanów nadal kultywowało tradycyjną

męskości, celebrując rolę żywiciela rodziny,

a homoseksualizm łącząc z komunizmem.

W tym samym czasie niektórzy mężczyźni

zaczęli odwiedzać kardiologów i

psychologów i dowiadywać się, że zbyt

intensywna praca wymaga relaksu, inaczej

skraca życie.



Także popularność kontrkultury, drugiej fali

feminizmu, emancypacja gejów zmuszały

do podważenia jedynego obowiązującego

wzorca. Wyzwanie to podjęły rozmaite

grupy mężczyzn szukających nowej

tożsamości (np. feministów lub zwolenników

teorii Roberta Bly’a (Żelazny Jan, 1990)

poszukującego utraconej pierwotnej

męskości).

Modele męskości: Piotruś Pan,
wieczny chłopiec



Mężczyźni drugiej połowy XX w. zaczęli

negować paradygmat „solidnego

mężczyzny” aktualny w

dwudziestoleciu i zaczęli uciekać od

wizerunku „głowy rodziny”, opiekuna

i autorytetu, przyjmując rolę wiecznie

niedojrzałego chłopca, Piotrusia

Pana, buntownika i wędrowcy

(James Dean, Zbigniew Cybulski, Marek

Hłasko): „Krytycy współczesnych

tendencji powiadają natomiast, że dziś

bardzo wielu młodych mężczyzn

zachowuje się tak, jakby chciało jak

najdłużej odwlec chwilę osiągnięcia

społecznej dojrzałości. (...) Znaczna

część młodych mężczyzn nie ma

aspiracji do spełniania roli centralnej,

roli opoki w przyszłym układzie

małżeństwa i rodziny czy roli rycersko-

opiekuńczej wobec kobiety” – pisał o

latach sześćdziesiątych XX w. socjolog

Marcin Czerwiński.

Modele męskości: mężczyzna
metroseksualny



W latach dziewięćdziesiątych XX

w. w prasie amerykańskiej i

brytyjskiej zaczęto pisać o tzw.

mężczyznach

metroseksualnych, czyli tych,

którzy przywiązują nadmierną

uwagę do swojego wyglądu,

dbają o higienę, używają perfum

i zmieniają ubrania, starając się

być modni. Określenie to

przeniknęło do języka

popkultury i mediów.



To dość zagadkowe

wyodrębnienie dla historyka

może być jednak wskazówką, że

u schyłku stulecia nadal inaczej

traktuje się podejście kobiet i

mężczyzn do własnego ciała.

Modele męskości w XX w.?

Mężczyzna jako partner i
opiekun?



Beata Łaciak pisze (Obyczajowość

polska czasu transformacji, 2007):



Analiza tekstów prasowych pokazuje,

że w polskich rodzinach większość

obowiązków domowych spoczywa na

kobietach. Mężczyźni wykonują prace

okazjonalne (naprawy, pomoc przy

świątecznych porządkach, remont):

„Ja utrzymuję rodzinę, żona gotuje,

sprząta, wszystkie prace domowe.

Procentowo to zona wykonuje 70%

czynności, córka 28%, a ja 2%”.



Analiza ta, zdaniem Łaciak wskazuje,

jak w ciągu ostatnich kilkunastu lat

zmieniała się rola ojca. „Dla młodego

pokolenia mężczyzn opieka nad

dziećmi, spędzanie z nimi czasu, bliski

związek emocjonalny staje się czymś

oczywistym, a doświadczenie

ojcostwa jest nie tylko powodem do

dumy, ale również codziennym

przeżyciem, o którym chętnie

opowiadają” – pisze badaczka. Czy

rzeczywiście?