Znani mi bohaterowie w literaturze XIX i XX wieku

Proces kształtowania się bohatera wieków XIX i XX ulegał ciągłym zmianom,

wynikającym z zachodzących na świecie przemian społecznych, ustrojowych i

politycznych. Z perspektywy losów Polski okres ten był szczególny, wymagający

wyjątkowego zaangażowania ze strony Polaków w proces utrzymania tożsamości

narodowej na płaszczyźnie kulturalnej, która także miałaby w przyszłości

wpłynąć na zwiększenie realnej szansy odzyskania niepodległości. Sytuacja ta

miała ogromny wpływ na kształt ówczesnej twórczości literackiej, która w różny

sposób, na przełomie wieków, starała się pobudzić Polaków do walki, walki

specyficznej, lecz mającej doprowadzić do zamierzonego celu, którym było

zrzucenie pęt niewoli. Jakby abstrahując od omawianego okresu historycznego,

można stwierdzić, że postępowanie każdego bohatera literackiego jest

podporządkowane w dużej mierze aktualnej sytuacji, stosownie do ideałów epoki,

której jest reprezentantem. W omawianym okresie sens ma wyróżnienie bohaterów

literatury klasycznej i romantycznej, którzy odegrali znaczącą i nieprzypadkową

rolę w tworzeniu charakterystycznych ideałów, czy też wzorców postępowania,

szczególnie odpowiadających danej epoce.

Literatura romantyczna była wyrazem protestu przeciw racjonalizmowi i

klasycyzmowi doby oświecenia, przeciwko obumierającej kulturze klasycystycznej

i narzucaniu wzorów oraz imitatorstwu. Był to bunt jednostki przeciwko

rzeczywistości, która nie dawała się już racjonalnie wyjaśnić. Bunt przeciwko

nadmiernemu kultowi rozumu i podporządkowaniu przesłankom rozumowym całego

ludzkiego życia przerodził się z czasem w kult uczucia. Przyjęta przez

romantyków postawa irracjonalna rodzi skłonność do analizy psychologicznej i

ukazywania uczuć nie tylko bohaterów, ale także samego poety. Motywem łączącym

wszystkich bohaterów romantycznych jest problem walki narodowowyzwoleńczej.

Romantycznych bohaterów literackich charakteryzował wybujały indywidualizm -

byli oni skłóceni ze światem, rozdarci wewnętrznie. Ten bunt romantyków

przygotowała w pewnym sensie sytuacja polityczna i społeczna, w jakiej żyli.

Za manifest romantycznej postawy poety uznajemy balladę "Romantyczność"

Adama Mickiewicza. Narratorem w niej jest obserwator spoza tłumu z miasteczka.

Relacjonuje on i interpretuje wydarzenia, przeciwstawiając się opinii uczonego

Starca ze szkiełkiem w oku. Podkreślając duże możliwości nauki w poznawaniu

świata, wprowadza on jednocześnie nowe kategorie poznawcze: intuicję oraz

czucie i wiarę, prawdy podświadomości, gdyż w przekonaniu romantyków zmysły nie

dają pewności w poznaniu. Poeta, utożsamiając się z narratorem, staje po

stronie tych, którzy cierpią i poprzez cierpienie mają kontakt ze zjawiskami

tajemniczymi. Postawa wiary w to, co widzi dziewczyna z ludu - Karusia, w siłę

jej uczuć, współczucie dla niej wskazują na to, że romantycy poszerzyli wiedzę

o człowieku, próbując poznać stany podświadomości, intuicji, "szaleństwa",

które zyskały u nich całkowicie nową interpretację. Odrzucili oni wyłącznie

fizjologiczne uzasadnienie szaleństwa jako choroby, a nawet często widzieli w

chorobach umysłowych przejaw geniuszu. Dlatego też ludzie prości traktują

Karusię jako istotę wyższą, której należy wierzyć. Trudno jest mówić o niej

jako o bohaterze romantycznym, lecz z pewnością możemy stwierdzić, że utwór

"Romantyczność" wyłania pewien charakterystyczny "program", który będzie miał

znaczny wpływ na sposób kształtowania się typowych bohaterów epoki, a którzy

będą w mniejszym lub większym stopniu "utożsamiali się" z tym programem.

Jednym z rodzajów tragicznego bohatera romantycznego jest główny bohater utworu

"Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Utwór ten ukazał nowe oblicze

romantyzmu. Zapoczątkował on polski romantyzm jako literaturę, która

przejąwszy ogólne tendencje europejskiego prądu, jego estetykę, zogniskuje w

sobie wielką problematykę bytu narodowego, a w swych arcydziełach sięgnie

generalnie najistotniejszych problemów epoki. Autor posłużył się tutaj

kostiumem historycznym poprzez umieszczenie akcji w XIV wieku. Jednak

rzeczywistym bohaterem utworu było współczesne, walczące z caratem, młode

pokolenie polskich patriotów. Bohater tej powieści poetyckiej postanawia

poświęcić swe życie dla ojczyzny. Był to człowiek o dwoistym życiu - inny w

otoczeniu wrogów, których pragnie zniszczyć, a inny w głębi serca, odkrywanej

tylko najbliższym. Jako typ działacza politycznego nie tylko był on odbiciem

osobistego położenia twórcy, ale i wielu innych ówcześnie żyjących ludzi.

Układ stosunków historycznych zmusza bohatera do samotnej walki z zakonem

krzyżackim i do wejścia na drogę podstępu i zdrady. Konrada cechują trzy

wielkie uczucia: miłość do ojczyzny, nienawiść do Krzyżaków - wrogów Litwy i

miłość do Aldony. "Szczęścia w domu nie zaznał, bo go nie było w ojczyźnie" -

poświęcenie się dla idei i osamotnienie jest źródłem tragizmu bohatera.

Wyborem sposobu działania Konrad skazuje się na tragiczny konflikt z samym sobą

- musi odrzucić ideały, chrześcijanina i rycerza. Działanie za pomocą podstępu

i zdrady budzi w nim samym wstręt i odrazę. Wyraźnie ukazany jest rozdźwięk

pomiędzy wielkością celu, do którego dążył, a nikczemnością czynu i sposobu

jego realizacji. Głębia odczuć Konrada jest w utworze celowo wzmocniona.

Pozorna słabość jego psychiki jest jedynie podkreśleniem elementu, na który

autor zwrócił szczególną uwagę - różnorodne aspekty psychiki bohatera i sposób

odbioru przez niego rzeczywistości. Postawa głównego bohatera tego utworu,

który poświęca się walce o słuszną ideę, używając metod nagannych moralnie

zostaje określone mianem wallenrodyzmu. Konflikt wewnętrzny wyciska piętno na

jego psychice. Poświęca on bez reszty szczęście własne i ukochanej kobiety,

aby ratować ukochaną ojczyznę. Będąc u celu musi popełnić samobójstwo -

ponosząc jako człowiek kolejną, wielką klęskę. Wybiera śmierć świadomy klęski

swojego życia, gdyż świadomość zdrady nie pozwoliła mu zaznać spokoju ani

szczęścia. Bez trudu można dostrzec, że ocena i sposób ukazania bohatera ma

wyraźne, romantyczne odniesienie.

Innym typem bohatera charakterystycznego dla tamtej epoki, jest Gustaw -

postać z IV części "Dziadów" Adama Mickiewicza. Jest to romantyczny kochanek,

przeżywający nieszczęśliwą miłość. W swojej spowiedzi oddaje całą gamę

różnorodnych przeżyć, od uwielbienia, opuszczenia i wyobcowania, do pogardy

i nienawiści dla ukochanej, która uległa pokusie bogactwa. Losy swoje dzieli

na godziny miłości, rozpaczy i przestrogi. Finałem tego wzburzenia emocjonalnego

jest bunt Gustawa przeciwko rzeczywistości - wini ukochaną za zniszczenie

prawdziwej miłości i szczęścia osobistego. Gustaw ma typowe cechy

bohatera romantycznego - przeżywa tragiczną, nieszczęśliwą miłość, która

w efekcie prowadzi do samobójstwa, buntuje się przeciwko światu i

niesprawiedliwym stosunkom społecznym, szydzi z tych, którzy upatrują szczęścia

w zdobyciu bogactwa. Wiara w idealną miłość doprowadziła Gustawa do grzesznej,

samobójczej śmierci. Część IV "Dziadów" stanowi realizację swoistej kary za

grzechy. W prologu III części "Dziadów" Gustaw przeradza się w Konrada.

Z cierpiącego romantycznego kochanka przemienia się w żarliwego, cierpiącego za

cały naród patriotę, świadczy o tej przemianie napis na ścianie celi: "Gustaw

umarł, narodził się Konrad". Bohater ten, mimo osamotnienia w poczuciu własnej

wielkości - jako wybitna indywidualność - obdarzony jest nadludzką wrażliwością

i poczuciem ogromnej siły. Poeta ukazuje tutaj problem antagonizmu między

pokoleniem starym a młodym. Młodych pokazuje jako ludzi szlachetnych, pełnych

patriotycznego zapału do walki z wrogiem. Z kolei "Salon warszawski"

charakteryzuje społeczeństwo starych jako ludzi pogodzonych z niewolą,

zobojętniałych na sprawy narodu i ojczyzny. Nie interesuje ich martyrologia

narodu. Opowieściami o losach męczenników przejmują się tylko młodzi. Konrad

staje się u Mickiewicza uosobieniem całego narodu i jego cierpień. Jest to

również genialny poeta, który tworzy pieśni "nieśmiertelne" i jako wielki

twórca równa się z Bogiem-Stwórcą. W imieniu cierpiącego narodu podejmuje

samotną walkę z Bogiem i domaga się od Niego "rządu dusz". Wierzy on w to, że

siłą swojego uczucia wyzwoli naród z niewoli. Czuje w sobie moc kreacji świata,

nie waha się mierzyć z Bogiem w walce o władzę nad ludźmi, którymi chce

pokierować w imię patriotycznych racji. Jednakże w swej pysze Konrad posuwa

się za daleko i dopuszcza się bluźnierstwa wobec Boga. Ponosi klęskę, bowiem

jego bunt i rozpacz okazują się występkiem moralnym. Popada więc w moc szatana.

Jego postawa została nazwana prometeizmem, gdyż podobnie jak Prometeusz - z

miłości do ludzi walczy z samym Bogiem, mając na względzie dobro innych i

poświęca się dla nich. Bohater ten jest postacią dynamiczną (Gustaw-Konrad),

przeżywa skomplikowane stany psychiczne, jest postacią tragiczną i samotną.

Tragizm jego wyrażony jest przez prześladowanie, cierpienie, klęskę próby

kontaktu z Bogiem. Konrad przekonany jest o wielkiej roli poety i poezji, gubi

go jednak duma, pycha i zarozumiałość. Innym typem bohatera jest Ksiądz Piotr,

który podobnie jak Konrad, chce uratować naród. Jednak buntowi i pysze Konrada

przeciwstawia chrześcijańską pokorę. Dzięki tej postawie i uwielbieniu Boga

Ksiądz Piotr ma widzenie przyszłych losów Polski. Widzi jak Polska cierpi i

podobnie jak Chrystus skazana jest na ukrzyżowanie, umiera, by potem

zmartwychwstać. Cierpienia narodu polskiego doprowadzą do odzyskania wolności.

Ksiądz Piotr reprezentuje ideę mesjanizmu, którego myśl przewodnia brzmiała:

"Polska Mesjaszem narodów". Jest to w miarę optymistyczna filozofia dziejów,

gdyż zakłada, że Polska nie tylko odzyska wolność, ale przyniesie ją także

innym uciemiężonym narodom. W końcowej części widzenia poeta powraca do wizji

wskrzesiciela narodu, nazywa go namiestnikiem wolności na ziemi, powtórnie

nazywa go tajemniczym imieniem "czterdzieści i cztery".

Polemikę z mesjanizmem i prometeizmem stanowi tytułowa postać dramatu "Kordian"

Juliusza Słowackiego. Bohaterem jest młody poeta-marzyciel, nie mający

określonego celu w życiu i nieszczęśliwie zakochany w Laurze.

Dzięki rozczarowaniom i doświadczeniom zdobytym w podróży po Europie przeradza

się w działacza - spiskowca. Myślą przewodnią jego działania jest hasło:

"Polska Winkelriedem narodów". Powstało od tego pojęcie winkelriedyzmu, według

którego Polska miała na sobie skupić siły mocarstw umożliwiając sobie, a także

innym krajom ucieśnionym zrywy niepodległościowe. Oznacza to także, że naród

może odzyskać wolność jedynie poprzez czynną walkę, choćby straceńczą.

Mając wielu przeciwników, Kordian postanawia samotnie zabić cara. Nie realizuje

jednak tego czynu - pada zemdlony na progu sypialni cara.

Bohater Słowackiego ponosi klęskę, gdyż jest rozdarty moralnie, pozbawiony

silnej woli i determinacji, ulega chorej wyobraźni i marzeniom. Mimo że

prezentuje czystą intencję i ogromne poświęcenie, nie może zwyciężyć, bo jako

spiskowiec wchodzi w kolizję z etyką i tradycją narodową, które nakazują czcić

króla i postępować honorowo. Jest to istotą tragizmu Kordiana. Sposób działania

i myślenia bohatera jest więc typowo romantyczny - kieruje się on rozbudowanym

systemem samooceny i motywacji działania.

Zupełnie inną kreacją bohatera romantycznego jest Jacek Soplica - ksiądz Robak

z "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Romantyczny charakter tej postaci ujawnia

jego pełne przygód życie. Jest to postać niezwykle dynamiczna. W młodości

człowiek o nieokreślonym i zmiennym temperamencie, w afekcie urażonej dumy

i miłości popełnia zbrodnię, za co zostaje obciążony mianem zdrajcy. Przeżywa

przełom moralny, przywdziewa habit i staje się utajonym bojownikiem o wolność -

działa jako emisariusz - uświadamia szlachtę o konieczności podjęcia wspólnej

walki z zaborcą. Ksiądz Robak różni się jednak od swoich poprzedników - jest

cichy, pokorny, pracuje i poświęca się dla ojczyzny anonimowo. W cechach

osobowych i w swej działalności jest to nowy typ bohatera romantycznego.

Znajdujemy tu postać przeciętną, posiadającą zdolność odrodzenia moralnego i

podaną jako wzorzec możliwy do naśladowania. W swej działalności nie jest

osamotniony - poparcia dla głoszonych idei poszukuje wśród szerokich mas

szlacheckich oraz wśród prostego ludu. Cechuje go ponadto demokratyzm poglądów.

Z końcem epoki romantyzmu zmienia się osobowość i cechy bohatera literackiego.

Następuje kryzys indywidualizmu, bohater staje się przeciętnym, szarym

człowiekiem, niczym nie wyróżniającym się z otaczającej go zbiorowości.

Literatura przestaje pełnić, narzuconą jej przez romantyzm, posłanniczą rolę w

społeczeństwie. Kolejne pokolenie twórców odwróciło się od szczytnych ideałów

romantyzmu, od jego haseł i nakazów konieczności walki z wrogiem. Chcąc

obudzić naród z marazmu, posłużono się nowymi ideałami. Głoszono konieczność

pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego

społeczeństwa, a także nad globalnym podniesieniem poziomu wykształcenia.

Romantycznym ideom przeciwstawiono nowe, pozytywistyczne hasło pracy, a

zwłaszcza "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Nowy typ bohatera

prezentuje nam Bolesław Prus w "Lalce". Postacią tą jest Stanisław Wokulski,

który ma zarówno cechy romantyka, jak i pozytywisty. Jest to postać

złożona - osobowość o niemalże sprzecznych i wzajemnie wykluczających się

cechach. Jego miłość do Izabeli Łęckiej jest tragiczna - tu ponosi klęskę jako

romantyk. Nieszczęśliwie zakochany przeżywa nadzieje i rezygnacje, uniesienia

i zwątpienia. Miłość jego to pasmo rozczarowań i udręk porównywalnych z

przeżyciami mickiewiczowskiego Gustawa. W młodości, mimo trudnych warunków,

pasjonuje się nauką, którą porzuca dla udziału w powstaniu. W czasie zsyłki

ujawniają się w nim cechy pozytywisty - kult wiedzy i pracy. Wokulski staje się

autorytetem w dziedzinie nauk przyrodniczych. Jest to typowy przedstawiciel

pokolenia, które najpierw zarażone entuzjazmem walki, doznało później wszelkich

rozczarowań i tragedii związanych z klęską powstania. Romantyczne uniesienia

młodości zamienia na fascynację nauką i realizację kapitalistycznych inicjatyw.

Jest to więc reprezentatywny człowiek nowej epoki, rzecznik poglądów z tymi,

jakie głosili pozytywiści. Na przykładzie postaci Wokulskiego, autor pokazuje

klęskę ideologii romantycznej. Jedyna możliwa do przyjęcia droga to wierność

ideałom pozytywistycznym - wiara, że nauka i praca może zmienić świat. Świat

romantyczny, idealistyczny skazany jest na "zagładę" dlatego, iż nie był

"dostosowany" do ówczesnego społeczeństwa - trzeba bowiem nowego pokolenia,

nowej kultury, stworzonej przez pozytywistów dla jego naprawy. W pełni

pozytywistyczną postacią w "Lalce" jest Julian Ochocki - ubogi arystokrata,

wyobcowany ze swojego "środowiska", oddany całkowicie nauce. Marzy o

skonstruowaniu "maszyny latającej", która mogłaby służyć nowej, lepszej

cywilizacji, tworzącej świat bez granic.

Inny typ bohatera tej epoki prezentuje Eliza Orzeszkowa w powieści

"Nad Niemnem". Taką postacią może być tu Benedykt Korczyński. Jest to również

postać dynamiczna i podobnie jak Wokulski - obdarty ze złudzeń i ideałów

młodości przystosowuje się do nowych realiów życia, lecz jednocześnie jest

heroicznym obrońcą ziemi, której nie chce oddać w ręce rosyjskie. Kiedyś

pozostający w dobrych stosunkach z zaściankiem Bohatyrowiczów, po powstaniu

procesuje się z nimi "o każdy grosz" - jest to powodem zatargów z młodym

pozytywistą - jego synem Witoldem, który próbuje realizować porzucone przez

ojca ideały młodości. W "Nad Niemnem" znalazły odzwierciedlenie istotne

problemy epoki - zachowanie ziemi, praca organiczna, kwestia kobieca, oświecenie

ludu. Powieść jest apoteozą wierności wobec ziemi, tradycji i ojczyzny. Bohater

jest tutaj wyraźnie oceniany z punktu widzenia swej przydatności dla

społeczeństwa - pracy będącej czynnikiem poczucia użyteczności człowieka,

nadającym życiu sens i wartość.

Na przełomie XIX i XX wieku narasta krytyka haseł pozytywizmu, nie tylko przez

zwolenników zmian w literaturze, ale i przez samych pozytywistów. Atakom

podlega nie tylko program, który zawiódł pokładane w nim nadzieje, lecz

i literatura, która go miała rozpowszechniać i która przez swój realizm

i tendencyjność ograniczała swobodę twórczą pisarzy. Najczęściej używana nazwa

nowej epoki to Młoda Polska, lecz znana jest i inna - neoromantyzm,

podkreślająca związek tej epoki z romantyzmem. W literaturze tego okresu

widzimy powrót do tendencji idealistycznych, zwiększenia roli indywidualizmu

i subiektywizmu, a także tendencje wznowienia wysiłków prowadzących do odzyskania

niepodległości.

Typ takiego bohatera przedstawia nam Stefan Żeromski w "Ludziach bezdomnych".

Tą postacią jest doktor Judym, wywodzący się z niskich sfer społecznych,

podejmujący walkę o los skrzywdzonych i poniżonych. Po latach upokorzeń

i wyrzeczeń zdobywa zawód, który mu umożliwi niesienie ludziom pomocy - chce

on się poświęcić głównie pomocy najuboższym. Niestety, napotyka liczne

przeszkody - nie poddaje się jednak i próbuje walczyć do końca. Postawa jego

jest jednak dyskusyjna - stwierdza on, że walka ze społeczną krzywdą

i niesprawiedliwością wymaga największych wyrzeczeń, włącznie z wyrzeczeniem się

własnego szczęścia - zrywa z ukochaną kobietą, uzasadniając swoje postępowanie

tym, że nie ma prawa być szczęśliwym, gdy dookoła jest tyle ludzkiej nędzy.

Bohater jest bezdomny - w sensie dosłownym i psychicznym. Po zdobyciu

wykształcenia staje się "wyobcowany" ze swojego dawnego środowiska - miejskiej

biedoty. W swojej idei i dążeniu do jej realizacji jest samotny

i niezrozumiały. Sam wybiera bezdomność - stanowi ona bowiem cechę ludzi

skrzywdzonych lub odczuwających krzywdę innych i z nią walczących. Dyskusje

może wywołać także fakt, że program tej walki z niesprawiedliwością jest dość

mglisty, mało precyzyjny - jest to raczej program działania o charakterze

filantropijnym, program jednostek. Postawa Judyma nakazuje najwyższy szacunek,

lecz nie uwalnia od oceny jego działalności jako niecelowej i mało skutecznej.

Bohater neoromantyczny głosi kult jednostki - lecz nie wybitnej, ale

zdeterminowanej i tragicznej.

Zupełnie inny typ bohatera wykreował Stefan Żeromski w "Przedwiośniu",

wydanym już po odzyskaniu niepodległości. Postawa bohatera - Cezarego Baryki -

jest połączeniem dwóch sił: idealizmu społecznego, pragnienia walki i pracy

w imię postępu społecznego, sprawiedliwości (protestuje przeciw krzywdzie

i nędzy ludzkiej), ale także tęsknot do przygód i erotyzmu. Wierzy on w

możliwość realizacji utopii "szklanych domów", wielkich prac technicznych,

pozwalających na produkcję taniej energii, jest społecznikiem - marzycielem,

lecz także młodym człowiekiem obdarzonym naturą gwałtowną i niezależną.

Bohater powraca z Rosji, gdzie widział i przeżył rewolucję. Założenia jej

budzą jego podziw, lecz nie godzi się on z gwałtami i przemocą, jakie ona za

sobą niesie. Jest przesycony wiarą w potrzebę wyzwolenia inicjatywy

i "energii mas", ma nadzieje i wierzy w skuteczność tego wyzwolenia. Po

przybyciu do kraju przeżywa rozczarowanie - widzi nędzę polskiej prowincji,

bezmyślną wegetację bogatego ziemiaństwa i bezwzględność nowych polskich władz.

Polska jawi mu się krajem kontrastów. Szuka dla siebie programu, który mógłby

realizować, lecz nie znajduje go ani w działaniach obozu rządzącego, ani

komunistów. Baryka wybiera bunt (mimo solidarności z robotnikami) - jest to

bunt indywidualisty i człowieka samotnego.

Postawy prezentowane przez twórców nurtów literackich znalazły odzwierciedlenie

także w ich życiu. Zwłaszcza zaś postawa bohatera romantycznego znalazła swoją

realizację w postaciach twórców pokolenia Kolumbów - okresu wojny. Twórczość

poetów tamtego okresu jest wyraźną kontynuacją poezji romantycznej. Dojrzewała

ona także w warunkach zagrożenia - stała się orężem w walce z przemocą. Twórcy

tacy jak Baczyński, Gajcy, Trzebiński byli postawieni przed tragiczną

koniecznością przeciwstawienia się wrogiej rzeczywistości okupacyjnej. Nie

mieli wyboru - walka to ich patriotyczny obowiązek. Jednak ich heroizm był

ściśle związany z tragizmem pokolenia.

Można stwierdzić, że każda epoka znajdowała swoje odzwierciedlenie w

literaturze tworzącej nowych bohaterów, niekiedy nawet podając wzorce do

naśladowania. Bohater ulegał permanentnej ewolucji. Spór literatury klasycznej

i romantycznej pociąga za sobą kreowanie nowych bohaterów, wzorców i wartości,

a tym samym wzbogaca literaturę. Literatura XIX i XX wieku jest bardzo bogata

i obszerna, a bohaterów tak wielu, że nie sposób przybliżyć sylwetki ich

wszystkich. Jednak przedstawione postacie, według mnie, są dość wyraźną

syntezą rzeczywistych tendencji w danych okresach literackich i dość dobrze je

charakteryzują.

---