POZNAWCZE KONCEPCJE
OSOBOWOŚCI

Wykład 6

Behawioryzm jako antyosobowościwy
nurt w psychologii



Umysł jako niezapisana karta



Człowiek kształtowany przez środowisko



Badanie związku bodziec-reakcja (praw

rządzących uczeniem się)



Myślenie i uczucia, jako nieobserwowalne,

nie mogą być badane

Stanowiska:



radykalne – brak odwołań do osobowości

(Skinner)



umiarkowane – charakterystyki podmiotu

jako zmienne pośredniczące

Społeczne teorie uczenia się



Kontynuacja behawioryzmu



Pytania:

1. jaki jest wpływ kontekstu społecznego

i sytuacyjnego na proces uczenia się

2. jak przewidywać zachowanie na

podstawie zmiennych zewnętrznych
(sytuacyjnych) i wewnętrznych
(wyuczonych przekonań)

Teoria oczekiwania i wartości J. Rottera
(lata 60-te XX w.)

Założenia:
1. Człowiek aktywnie konstruuje rzeczywistość
2. Uczenie się zachodzi w kontekście społecznym
3. W każdej sytuacji człowiek ma do wyboru wiele

możliwych zachowań

4. Człowiek uczy się przewidywać skutki własnych

reakcji (na podstawie pozytywnych i negatywnych

wzmocnień) i reakcje innych

5. Spośród dostępnych zachowań na drodze do celu

człowiek wybiera to, którego

prawdopodobieństwo sukcesu jest największe

Teoria oczekiwania i wartości J. Rottera

Działanie jako suma wartości i

możliwości

W = subiektywna wartość (atrakcyjność)

wzmocnienia (znaczenie przypisywane celowi)

M = możliwość (lub: oczekiwanie)

prawdopodobieństwo wzmocnienia (szansa
realizacji celu)

Prawdopod. Zachowania = W + M

Teoria oczekiwania i wartości J. Rottera

Zmienne o charakterze osobowościowym

- zgeneralizowane oczekiwania:

1.Umiejscowienie kontroli wzmocnień -

przekonanie o własnym wpływie na

zdarzenia zależne od tego, czy wzmocnienia

są zgodne z działaniami podmiotu

a. wewnętrzna lokalizacja kontroli – efekty

własnych działań zależą od podmiotu

b. zewnętrzna lokalizacja kontroli – od

czynników zewnętrznych

Teoria oczekiwania i wartości J. Rottera

Zmienne o charakterze osobowościowym

- zgeneralizowane oczekiwania:

2. Zaufanie interpersonalne (trust) –

oczekiwanie, że można wierzyć
słowom, obietnicom innych ludzi i grup
a. niskie
b. wysokie

Teoria oczekiwania i wartości J. Rottera

Badanie umiejscowienia kontroli

wzmocnień:



Kwestionariusz I-E Rottera (20 par
stwierdzeń do wyboru)



Kwestionariusz „Delta” Drwala (24 pytania,
ze skalą kłamstwa, odp „prawda” „fałsz”)



I-E w Pracy Gliszczyńskiej, pary stwierdzeń
(I-E w pracy i zgeneralizowane)

Skutki wewnętrznego poczucia kontroli
(w pierwszych badaniach)



wiara w własne siły, pewność siebie,



ambicja, przedsiębiorczość,
niezależność,



wytrwałość, sumienność,
odpowiedzialność,



lepsze przystosowanie społeczne,
gotowość do współpracy

Skutki wysokiego zaufania interpersonalnego
(w pierwszych badaniach)



Rzadziej kłamstwo, oszustwo, kradzież



Częściej wyrozumiałość wobec innych



Rzadziej nieprzystosowanie, konflikt, niski
dobrostan



Częściej popularność, sympatia innych



Częściej bycie godnym zaufania



Brak związku z łatwowiernością!



„Błędne koło” nieufności (lub zaufania)

UMIEJSCOWIENIE KONTROLI

WZMOCNIEŃ W PRACY ZAWODOWEJ



Może być uogólnione na wszystkie
sfery życia, lub specyficzne (np.
kontrola osobista, społeczna,
zawodowa)



Ma wpływ na: motywację,
przywództwo, wybór i wykonywanie
zawodu, stres i zmianę

OSOBY WEWNĄTRZSTEROWNE:



„To, co mnie spotyka, zależy ode
mnie”



Aktywnie poszukują informacji



Podejmują czynności zabezpieczające



Bardziej motywowane do osiągnięć



Podejmują większy wysiłek kontroli
środowiska



Sukces i porażkę przypisują sobie

OSOBA WEWNĄTRZSTEROWNA:



jest niezależna



lubi brać udział w podejmowaniu

decyzji



dobrze przystosowuje się do pracy



dobrze znosi stres



lubi wpływać na innych



drażnią ją warunki, gdy trzeba

przestrzegać wielu sztywnych reguł

OSOBY ZEWNĄTRZSTEROWNE:



„

To, co mnie spotyka, zależy od sił

zewnętrznych, szczęścia, przeznaczenia”



Łatwiej podporządkowują się poleceniom



Sprawdzają się w zawodach wymagających

rutyny



Preferują sytuacje o wyraźniej strukturze, z

jasnymi wymaganiami

Radykalna krytyka teorii cech jako początek
poznawczego ujmowania osobowości

Walter Mischel (1968):



Przewidywanie zachowań na podstawie cech jest

nieskuteczne



Korelacje między cechą a zachowaniem są bardzo niskie

(do 0,3)



O zachowaniu decyduje sytuacja!

PSYCHOLOGIA POZNAWCZA bada motywację i procesy

prowadzące do zmienności zachowań

TEORIA CECH bada różnice indywidualne i stałe tendencje

behawioralne

Radykalna krytyka teorii cech jako początek
poznawczego ujmowania osobowości

Dlaczego Mischel nie mógł na podstawie cech

trafnie przewidzieć zachowań:

1. Liczy się profil osobowości, nie pojedyncza

cecha

2. Zmienna wyjaśniająca (cecha) i wyjaśniana

muszą być mierzone na tym samym

poziomie ogólności (patrz: LOC)

3. Liczy się tendencja behawioralna lub

powtarzające się zachowania, nie

pojedyncze zachowanie

KOGNITYWNO - AFEKTYWNA SYSTEMOWA TEORIA
OSOBOWOŚCI Mischela i Shody

5 zmiennych osobowościowych (kognitywnych,

wyuczonych + emocje) tworzących system:



Dekodowane znaczenia – konstrukty dotyczące siebie, ludzi,

zdarzeń, sytuacji, stanów wewn. (INTERPRETACJA)



Oczekiwania i przekonania o świecie społecznym,

rezultatach zachowania i własnej skuteczności (np. OPTYMIZM)



Emocje i uczucia



Cele i wartości – pożądane lub nie skutki i stany

emocjonalne; cele, wartości, plany, wizje życiowe



Kompetencje i plany samoregulacji – potencjalne

zachowania i skrypty, plany i strategie aktywności,

samokontrola

KOGNITYWNO - AFEKTYWNA SYSTEMOWA TEORIA
OSOBOWOŚCI Mischela i Shody

PODPIS BEHAWIORALNY – charakterystyczny

dla człowieka wzorzec zachowania w

określonej klasie sytuacji



Możliwy do opisania w postaci zdań: „jeśli

(sytuacja) ….. to (zachowanie)”



Względnie stały



Może opisywać zaburzenia osobowości (np.

osobowość narcystyczna)



Może być badany przy pomocy

kwestionariuszy lub skal szacunkowych

Koncepcja konstruktów osobistych
George’a Kelly’ego (1955)



Koncepcja kliniczna, wyjaśniająca zachowanie w

kategoriach poznawczych



Ważne są sposoby konstruowania świata:

spostrzegania i interpretowania zdarzeń, związane

z strukturami poznawczymi człowieka



Człowiek jako naukowiec : zbierający i

porządkujący informacje, stawiający i

sprawdzający hipotezy



Konstrukt – sposób spostrzegania lub

interpretowania zdarzeń, używany w celu

kategoryzowania zdarzeń i planowania

zachowania

Koncepcja konstruktów osobistych
George’a Kelly’ego (1955)

Osobisty konstrukt poznawczy:



Powstaje, gdy człowiek zauważy wspólne właściwości

zdarzeń, odróżniające je od innych



Oddaje podobieństwo dwóch rzeczy i różnicę wobec trzeciej



Dwubiegunowy (poważny-zabawny, mądry-głupi)



Nie stanowi kontinuum; dodatkowo używane są inne

konstrukty jakości i ilości

biegun podobieństwa

biegun przeciwieństwa

Osoba 1 Osoba 2

Osoba 3

POMAGAJĄ

WYRZĄDZA KRZYWDĘ

„życzliwy”

„okrutny”

Koncepcja konstruktów osobistych
George’a Kelly’ego (1955)

Osobiste konstrukty poznawcze:



Tworzą system hierarchiczny (zwierzę – pies –

jamnik)



Różnią się zakresem stosowalności



Różnią się miejscem w systemie (centralne –

konstrukty rdzenne i peryferyczne)



Są zmienne w czasie

Systemy konstruktów mają różny stopień
złożoności, spójności, zhierarchizowania i integracji

Koncepcja konstruktów osobistych
George’a Kelly’ego (1955)

Właściwości konstruktów:



Słowne i przedsłowne (niezwerbalizowane)



Deskryptywne (dom-chata) lub ewaluatywne

(życzliwy-zgryźliwy)



Abstrakcyjne (miłość-zdrada) i konkretne

(spacer-ucieczka)



Powszechne i unikalne (niepodzielane przez

innych)



Przepuszczalne (modyfikowalne) i

nieprzepuszczalne (sztywne)

Koncepcja konstruktów osobistych
George’a Kelly’ego (1955)

Różnice indywidualne:



w treści konstruktów



w organizacji systemów konstruktów:



złożoność (liczba konstruktów)



spójność



zhierarchizowanie



integracja

Złożoność-prostota poznawcza jako wymiar

osobowości: „zdolność konstruowania zachowania

społecznego w sposób wielowymiarowy”

Koncepcja konstruktów osobistych
George’a Kelly’ego (1955)

Metoda badania konstruktów: Rep Test (Test
Zbioru Konstruktów Ról)

A. tworzenie listy osób opartej na Liście Nazw Ról
(ja, ojciec, matka, lubiany nauczyciel, kłopotliwy
sąsiad…)
B. tworzenie konstruktów przez porównywanie 3-ch
osób z listy (w czym dwie są podobne do siebie i
różne od trzeciej)

Modyfikacje Rep Testu: zmiana ról i
instrukcji

Koncepcja konstruktów osobistych
George’a Kelly’ego (1955)

Rozwój osobowości = proces rozwoju systemów

konstruktów, w kierunku złożoności, integracji oraz średniej

przepuszczalności
Lęk = osoba styka się z czymś, czego nie może opisać przy

pomocy własnych konstruktów; znalezienie kategorii-redukcja
Nerwica = niedomoga poznawcza, brak konstruktów

koniecznych do rozwiązania problemów
Terapia poznawcza: eksperymentowanie – zmiana w

systemie konstruktów, perspektywy lub zachowania,

wypróbowywanie nowych ról
Terapia ustalonej roli Kelly’ego
klient eksperymentuje przyjmując napisaną dla niego rolę –

„nową osobowość” na próbny okres (np. 2 tyg) w terapii i w

życiu, by zmienić system konstruktów

Poznawczo-doświadczeniowa teoria Ja
Seymoura Epsteina

2 systemy przetwarzania informacji:

Doświadczeniowy (automatyczny-poza kontrolą)



nieświadomy, holistyczny, szybki, niewerbalny,
bezwysiłkowy, konkretny, związany z emocjami,



Zawiera schematy reagowania i ukryte przekonania
(ukryta teoria rzeczywistości i Ja)

Racjonalny (wykorzystuje rozumowanie)



Świadomy, werbalny, niezbyt szybki, wymaga wysiłku,
abstrakcyjny, analityczny

Poznawczo-doświadczeniowa teoria Ja
Seymoura Epsteina

Podstawowe potrzeby i podstawowe

przekonania w systemie doświadczeniowym:

1. przyjemności i unikania bólu (czy świat jest

przyjemny i bezpieczny?)

2. stabilnej i spójnej reprezentacji

doświadczeń (czy życie jest sensowne:

przewidywalne, kontrolowalne, sprawiedliwe?)

3. kontaktu z innymi (czy ludzie są pomocni i

godni zaufania?)

4. umacniania samooceny (czy jestem

wartościowy: kompetentny, dobry, godny

miłości?)

Poznawczo-doświadczeniowa teoria Ja
Seymoura Epsteina



Oba systemy działają równolegle i wchodzą

w interakcje



Oba systemy mają wpływ na zachowanie, a

stopień tego wpływu zależy do sytuacji



Procesy percepcji, uczenia się, myślenia,

emocjonalne i motywacyjne przebiegają na

obu poziomach



Nastawienia na obu poziomach mogą być

sprzeczne (np. samoocena jawna i ukryta)

Społeczno-poznawcza teoria
Alberta Bandury



Osoba = aktywnie działający podmiot



Zachowanie efektem interakcji osoba-

środowisko („wzajemne

determinowanie”)



Badanie obejmuje wzajemne

oddziaływanie trzech czynników:



Osobowości



Środowiska



Zachowania

Społeczno-poznawcza teoria
Alberta Bandury

Struktury osobowości:



Kompetencje-umiejętności (behawioralne lub

poznawcze, np. prowadzenie samochodu,

wyciąganie wniosków)



Cele wybierane przez człowieka: motywują i

organizują działania w czasie



Standardy autoregulacji (normy, stany

pożądane) np. moralne, osiągnięć



Przekonania dotyczące „ja”: POCZUCIE

WŁASNEJ SKUTECZNOŚCI czyli zdolność

radzenia sobie w określonych sytuacjach.



Decyduje o: 1. podjęciu działania 2. wytrwałości 3.

wysiłku 4. uczuciach towarzyszących aktywności

Społeczno-poznawcza teoria
Alberta Bandury



Główną rolę w rozwoju osobowości odgrywa

modelowanie – uczenie się przez

obserwację zachowań innych



Proces modelowania – nabywanie

kognitywnych wzorców zachowań:



Zaobserwowanie wzorca



Zapamiętanie



Zdolność do powtórzenia czynności



Motywacja do powtórzenia czynności



Chętniej powtarzane są zachowania

wzmacniane („warunkowanie zastępcze” –

model nagradzany)

Społeczno-poznawcza teoria
Alberta Bandury

Podstawowe właściwości człowieka:



Intencjonalność – zdolność podejmowania

działań wynikających z wewnętrznej

aktywności poznawczej



Dalekowzroczne przewidywanie –

antycypacja i ocena bliskich i odległych

skutków własnej aktywności



Samoregulacja – kierowanie własnym

działaniem poprzez cele i standardy osobiste



Autorefleksyjność – aktywność

metapoznawcza, refleksja nad procesem

osiągania celów

Społeczno-poznawcza teoria Alberta Bandury
Zniekształcenia poznawcze w sytuacji, gdy
tłumaczymy własne podłe postępowanie