dr hab. Irena Pilch Wykład 3, 2011/12

Humanistyczne i egzystencjalne koncepcje osobowości

Psychologia humanistyczna - założenia

• Biologicznie uwarunkowany program rozwoju osobowości, działa skutecznie pod warunkiem, że nie zakłócają go czynniki zewnętrzne

• Człowiek jest świadomy, działa celowo, dysponuje wyborem, jest zdolny do twórczości, jest czymś więcej niż sumą części.

Abraham Maslow

Podstawowe tezy:

• Wrodzona, biologicznie uwarunkowana natura, neutralna lub dobra, nigdy nie zanika, słaba – łatwo ustępuje nawykowi lub presji

• Rozwój zgodny z naturą jest zdrowy i szczęśliwy

• Odrzucenie lub stłumienie natury skutkuje chorobą

• Złe właściwości człowieka są efektem frustracji potrzeb

• ŚRODOWISKO (rodzina, szkoła) powinny stworzyć warunki sprzyjające rozwojowi zaspokajając potrzeby i akceptując indywidualność jednostki

Motywacja-braku: gdy niezaspokojone potrzeby niższe dominują zachowanie; napięcie wymagające redukcji

Motywacja-istnienia: potrzeby wyższe można zaspokajać (lecz nie trzeba), a zaspokajanie nasila potrzebę

Doświadczenia szczytowe (nagradzające chwile szczęścia, ekstazy) jako wskaźnik samorealizacji

Empiryczna weryfikacja koncepcji:

W badaniach kwestionariuszowych samoaktualizacja (w samoocenie) związana z otwartością na doświadczenie, stabilnością emocjonalną, poczuciem własnej wartości i sensu życia

Badania doświadczenia przepływu (flow; Csikszentmihalyi) – silnego zaangażowania się w aktywność, z zatraceniem poczucia czasu, granic, i intensywnym poczuciem szczęścia (doświadczenie szczytowe)

Carl Rogers

• Natura ludzka jest dobra

• Wrodzony, biologiczny program rozwoju

• Negatywny wpływ oczekiwań i presji środowiska

Fenomenologia Rogersa:

• Organizm jako umiejscowienie doświadczenia

• Pole fenomenologiczne jako całość doświadczeń, świadomych (zwerbalizowanych) i nie, tworzących niepowtarzalny świat jednostki

• Subcepcja (spostrzeganie podświadome)

• Poznanie innego człowieka – drogą empatii

Fenomenologiczna koncepcja self (ja)

• Ja-realne (jaki jestem) – spójna postać, proces, dostępne świadomości

• ja-idealne (jaki chciałbym być)

Motywacja

• Tendencja do samourzeczywistnienia – wyrażenia wszystkich możliwości, rozwoju.

• Organizmiczny proces wartościujący (biologicznie uwarunkowany) pozwala na wybór aktywności prorozwojowych

• Wtedy „osoba w pełni funkcjonująca” (1)jest otwarta na doświadczenie (2) nie ma nastawienia obronnego (3) ma jasną , dokładną świadomość (4) bezwarunkowo akceptuje siebie (5) ma dobre relacje z ludźmi

Mechanizmy patologii – brak spójności (kongruencji)

• Rozbieżność między rzeczywistością subiektywną (pole fenomenologiczne) a obiektywną

• Rozbieżność między ja-realnym a idealnym

• Rozbieżność między doświadczeniami organizmu a obrazem ja

Powstawanie niespójności

• Potrzeby akceptacji innych i szacunku do siebie

• Warunkowa akceptacja dziecka prowadzi do zafałszowanej koncepcji siebie (wyparcie, introjekcja)

• Doświadczenia niezgodne z ja budzą lęk; broniąc nieprawdziwej koncepcji siebie człowiek zniekształca rzeczywistość

• Rozwój nie może postępować

Carl Rogers – terapia niedyrektywna (skoncentrowana na kliencie)

Terapeuta:

• Autentyczny (kongruentny)

• Empatyczny

• Akceptuje w pełni, bezwarunkowo

Dozwolone zachowania terapeuty:

• Wyrażanie akceptacji i zrozumienia

• Wyrażanie własnych odczuć, uczuć

• Niedyrektywne wprowadzenie

• Klaryfikacja

Niedozwolone zachowania terapeuty:

• Ocenianie

• Interpretowanie

• Udzielanie rad

• Zadawanie pytań

• Ukierunkowywanie wypowiedzi klienta

Dwa sposoby wykorzystania dorobku psychologii humanistycznej

1. Próby weryfikacji hipotez w badaniach empirycznych (w kierunku psychologii „naukowej”)

• Sheldon, Kasser (2001) badania związków motywacji wewnętrznej (wynikającej z potrzeb; rozwój, samoakceptacja, przyjaźń) i zewnętrznej (wywołanej nagrodą/karą; posiadanie, władza, prestiż) z funkcjonowaniem człowieka:

Zaspokajanie potrzeb związanych z motywacją wewnętrzną związane jest ze szczęściem, wyższą samooceną i satysfakcją, samoaktualizacją, zdrowiem fizycznym i psychicznym

2. Psychologia humanistyczna jako jeden z „filarów” psychologii transpersonalnej (od lat 60-tych XX w.):

• wysoce spekulatywnego nurtu dążącego do odkrywania i stymulowania możliwości człowieka,

• opisującego doświadczenia i praktyki duchowe (stany mistyczne, transowe, doświadczenia religijne, medytację)

• badającego tzw. „wyższe stany świadomości” wywoływane eksperymentalnie, także poprzez środki psychoaktywne

Psychologia egzystencjalna – źródła i przyczyny powstania kierunku

• Prądy filozoficzne i literackie I poł. XX w.: egzystencjalizm (Heidegger, Sartre, Camus) i fenomenologia (Husserl)

• Dwie wojny światowe i związane z nimi pytania o granice wolności, odpowiedzialność i godność ludzką

• Zapotrzebowanie na nowy typ pomocy dla doświadczonych wojną, tracących wartość, cel i sens swej egzystencji

• Przedstawiciele: Binswanger, Boss, Frankl, May

Psychologia egzystencjalna – co wyznacza ludzkie zachowanie?

Zasada przyczynowości zastąpiona zasadami:

• rozumienia (jak człowiek pojmuje sam siebie)

• interpretacji (jak pojmuje świat)

• intencjonalności (jakie cele i wartości wybiera)

• To nie oznacza negowania istnienia praw przyczynowo-skutkowych, lecz raczej ich użyteczności w wyjaśnianiu zachowania dorosłego człowieka

Człowiek w psychologii egzystencjalnej

• Człowiek jest istotą unikalną, wolną i intencjonalną, aktywnie nadającą kształt swemu istnieniu

• Dokonując wyborów i określając sens własnego istnienia człowiek przekracza determinizm natury

• Niezależnie od tego, co go spotkało, człowiek ma szansę wyboru sposobu istnienia i przekraczania urazów

• Jednocześnie sam jest odpowiedzialny za zdrowie i zaburzenia, będące konsekwencjami jego wyborów i braku wyborów oraz interpretacji świata

Zadaniem człowieka jest autentyczne istnienie:

• spełnianie swych możliwości poprzez świadomy wybór celów, wartości i ich realizację, twórczość i etyczne działanie

• jest procesem stawania się

• wymaga otwartości, aby dostrzec potencjalne możliwości

• Uwaga! Wybory mogą być błędne!

Człowiek w środowisku

• Człowiek jest nierozerwalnie związany ze światem, w którym żyje, w jego trzech wymiarach:

• Umwelt - świat fizyczny

• Mitwelt - świat relacji z ludźmi

• Eigenwelt - ciało i psychika

• Dasein-analiza = analiza egzystencji (Heideggger: Dasein = „być tu”)

• Projekt-świata – model jednostkowego bycia w świecie

• Wolność człowieka podlega ograniczeniom wynikającym z osnowy egzystencjalnej (nie wybiera miejsca „wrzucenia w świat” – warunków zewnętrznych i wewnętrznych)

• Osnowa wyznacza ramy egzystencji, które trzeba zaakceptować!

Zdolność do transcendencji

Transcendencja

• Specyficznie ludzka zdolność

• Związana z wartościami

• Proces tworzenia sensu i przekraczania ograniczeń osobowych i sytuacyjnych i poszerzania granic Ja

Dokonuje się poprzez:

• Rosnące zrozumienie siebie i zmiany Ja

• Rozszerzenie aktywności, angażowanie się w sprawy innych i realizację idei

• Bogatsze rozumienie sensu istnienia i związków między jednostką a światem lub Istotą Wyższą

Negatywne aspekty ludzkiego bytu

Wina egzystencjalna

• powszechne doświadczenie, związane z niemożnością urzeczywistnienia wszystkich możliwości

• związana z lękiem

• winę wzmaga odrzucenie odpowiedzialności i negowanie osnowy egzystencji

Istnienie-ku-śmierci

• skończoność życia jest źródłem lęku egzystencjalnego

• mobilizuje do odpowiedzialności za własne wybory i pełnego wykorzystania możliwości

Lęk egzystencjalny

• powszechne doświadczenie

• przyczyny

• świadomość skończoności życia

• konieczność podejmowania działań o nieznanych skutkach

• zagrożenie pustką i bezsensem jako skutkami niewłaściwych wyborów życiowych

Psychologia egzystencjalna a wartości

Rola wartości - dwa podejścia:

• Relacja ja-świat zawiera obiektywne wartości, które człowiek powinien odkryć, znajdując sens życia (Frankl)

• Człowiek wybiera wartości, nadając sens swemu życiu (May)

Terapia egzystencjalna

Głównym celem jest pomoc w świadomym doświadczaniu egzystencji:

• Poszerzanie samoświadomości

• Doświadczanie możliwości

• Przyjęcie odpowiedzialności

• Świadomy wybór

„Człowiek staje się autorem, a nie tylko aktorem swego życia”

Krytyka koncepcji egzystencjalnej

• Stoi w opozycji do głównego nurtu psychologii osobowości

• Obszar jej zainteresowań z niełatwo poddaje się naukowemu badaniu, szukającemu prawidłowości

• Bardziej opisuje niż wyjaśnia, używając specyficznego, metaforycznego języka

• Koncentruje się na świadomym, intencjonalnym aspekcie funkcjonowania człowieka

• Pomija neurofizjologiczne i psychospołeczne aspekty funkcjonowania