Przedmiot: Polityka Społeczna

1

Data wykładu: 23.02.2002

Polityka społeczno-ekonomiczna

Program:

I.

Wprowadzenie w zagadnienia Polityki Społecznej.

1.

Geneza Polityki Społecznej

2.

Definicje Polityki Społecznej.

3.

Polityka Społeczna jako nauka i jako działalność praktyczna

4.

Cele, zadania i nurty Polityki Społecznej.

5.

Strefy działania Polityki Społecznej.

6.

Podstawowe wartości w Polityce Społecznej

II.

Orientacja i przedmioty Polityki Społecznej

1.

Modele Polityki Społecznej.

2.

Podmioty Polityki Społecznej

3.

Samorząd terytorialny jako lokalny podmiot Polityki Społecznej

4.

Polityka Społeczna UE

III.

Podstawowe aspekty Polityki Społecznej

1.

Aspekty poktologiczne

2.

Aspekty prawne Polityki Społecznej

3.

Współzależność Polityki Społecznej i gospodarczej

4.

Poziom życia i jego mierniki

5.

Zabezpieczenia społeczne.

IV.

Demograficzne uwarunkowania Polityki Społecznej

1.

Powojenny rozwój demograficzny Polski

2.

Falowanie ruchu naturalnego i jego znaczenie dla strefy działań praktycznych

3.

Ruchy naturalne i przestrzenne ludności

4.

Prognozy demograficzne

V.

Zróżnicowanie społeczne w Polsce

1.

Czynniki kształtowania warunków bytu

2.

Gospodarstwa domowe i poziom życia

3.

Ubóstwo jako kwestia społeczna

4.

Metody, pomiary przyczyn i sposoby łagodzenia

VI.

Problemy zatrudnienia i rynek pracy

1.

Organizacja i sposoby funkcjonowania rynku pracy

2.

Kwestia społeczna jako wyraz nierówności współczesnego świata

3.

Prawo pracy i prawo socjalne

4.

Dialog społeczny i partycypacja pracownicza.

VII.

Inne kwestie społeczne i krytyczne sytuacje życiowe

1.

Pojęcie kwestii społecznej i krytycznej sytuacji życiowej

2.

Obraz kwestii społecznych w Polsce

3.

Wymiany kwestii społecznych

4.

Zakres przedmiotowy i podmiotowy kwestii społecznych

VIII.

Zagrożenia i patologie społeczne

1.

Marginalizacja społeczna

2.

Zagrożenia społeczne

3.

Zjawiska patologii społecznej

4.

Sposoby, możliwości zapobiegania

LITERATURA

Przedmiot: Polityka Społeczna

2

1.

J. Auleytner, Polityka społeczna, teoria i organizacja, TWP, Warszawa 2000

2.

Jolanta Supińska, Dylematy polityki społecznej, instytut Polityki Społecznej UW,
Warszawa 1991

3.

A. Rajkiewicz (red.), Społeczeństwo polskie w latach 1990-95/96, IPS UW, Warszawa
1997

4.

A. Rajkiewicz, M. Księzopolski, J. Supińska, Polityka społeczna, materiały do
studiowania, IPS UW, Warszawa 1990

5.

J. Auleyter, K. Głąbicka, Polityka Społeczna pomiędzy opiekuńczością a
pomocniczością, TWP, Warszawa 2000

6.

L. Dziewiecka-Bakun, J. Kielecki, Wybrane problemy Polityki Społecznej,
Wrocławski, 1998

7.

K. Głabicka, Polityka Społeczna UE, TWP, Warszawa 1998

Historia Polityki Społecznej liczy około 200 lat, zaczynała się rozwijać w krajach: Niemcy,
Wielka Brytania. Jej powstanie jako dziedziny działań publicznych można wiązać z rozwojem
przemysłu i powstaniem ustroju kapitalistycznego. Dotyczy to powstanie pierwszych kwestii
społecznych szczególnie kwestii robotniczych.
Politykę społeczną wiąże się z zaostrzeniem kwestii społecznych.
Kwestia społeczna stała się wówczas istotnym elementem działań politycznych np. akcjach
wyborczych.
Nierówności społeczne powoduje marginalizacja ludzi, powstają zjawiska bezdomności na
większą skalę i pogłębienie się zjawiska ubóstwa. Pierwsze formalne działanie Polityki
Społecznej zaczęto wprowadzać w II połowie XIX wieku. Dotyczyło to głównie
ubezpieczenia ludzika wypadek różnego rodzaju ryzyk socjalnych: choroba, inwalidztwo,
bezrobocie.
Za twórcę Polityki Społecznej uznaje się niemieckiego polityka Bismarck’a którego rząd
wprowadził ubezpieczenia chorobowe, wypadkowe oraz renty i emerytury. Te działania
zapoczątkowały w Europie systemową ochronę ludzi.
Zastosowanie rozwiązań socjalnych dotyczyło początkowo głównie osób charakteryzujących
się słabszą pozycją ekonomiczną i społeczną. Ustawodawstwo Bismarcka rozciągnęło się na
teren zaboru pruskiego i stąd też na terenach tego zaboru w 1911 roku działało już 631 kas
chorych do których należało 291,3 tyś członków.
Praktyka i nauka niemieckiej Polityki Społecznej miała znaczny wpływ na kształtowanie się
polskiej myśli naukowej w zakresie Polityki Społecznej. Zalążki państwa opiekuńczego w
Polsce możemy odnaleźć już w Konstytucji 3 Maja 1791 roku, np. prawo równości społecznej
(równość w obrębie danego stanu). O polskiej Polityki Społecznej możemy mówić dopiero po
1918 roku.
W latach 1918-1926 zostaje w Polsce wprowadzone nowe ustawodawstwo socjalne. Prawa
socjalne są wpisane do Konstytucji i ratyfikowane zostają również niektóre konwencje
międzynarodowe organizacji pracy.
Od 1926 roku do początkom II wojny światowej charakteryzuje się minimalną realizacją
opiekuńczych funkcji państwa co jest głównie efektem kryzysu gospodarczego i
nawarstwianiu się wielu problemów społecznych. Po 1926 roku – bezrobocie, ubóstwo,
bezdomność urastają do ogromnej skali.



Marginalizacja ludzi – wypadanie ludzi poza struktury społeczne.

Przedmiot: Polityka Społeczna

3

Lata 1945-1989 wiążą się z realizacją państwowego modelu patentalizmu, którego istotą było
rozdawnictwo i przedmiotowe kształtowanie człowieka. Państwo wiedziało lepiej co jest
potrzebne każdemu obywatelowi w Polsce.
Od 1989 roku zaczyna być w Polsce realizowany inny model Polityki Społecznej określany
przez J. Auleytenera jako rynkowy model opiekuńczości dostosowawczej, na który składa się
wpisanie w nową Konstytucję prawa socjalnego oraz kilkanaście ustaw społecznych i
ratyfikowana częściowo w 1997 roku Europejska Karta Społeczna Rady Europy – powstałą
już w 1961 roku.

Definicje Polityki Społecznej (leksykon pojęć socjalnych).
Polityka Społeczna – stanowi działalność państwa i jego organów oraz podmiotów
samorządowych

i

organizacji

samorządowych

także

organizacji

pozarządowych

zmierzających do kształtowania ogólnych wartości pracy i życia ludności porządanych
struktur społecznych oraz stosunków społeczno-kulturowych w których przy aktywności
obywateli będzie najbardziej efektywne i sprawiedliwe zaspokojenie ich potrzeb w ramach
zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego.
A. Kuzynowski przyjmuje, że zrównoważony rozwój społeczno – gospodarczy to taki stan
gospodarki i podziału jej wytworów w której gospodarka zachowuje zdolność do konkurencji
na rynkach międzynarodowych a poziom i sposób zaspokajania potrzeb społeczeństwa nie
powoduje ostrych kwestii społecznych. Tak rozumiany rozwój nie wyklucza dopuszczalnych
zróżnicowań społecznych i przestrzennych.
Definicja encyklopedyczna - Polityka Społeczna jest to celowa działalność państwa i innych
instytucji publicznych w dziedzinie kształtowania optymalnych warunków życia i pracy
ludności oraz stosunków międzyludzkich to także nauka o celowym oddziaływaniu na układ
stosunków społecznych, przekształcaniu warunków życia ludności.
W zakres polityki społecznej wchodzą:

•

Polityka ludnościowa i rodzinna;

•

Polityka zatrudnienia i bezrobocia;

•

Polityka kształcenia;

•

Polityka struktury dochodów i wydatków ludności;

•

Polityka wyżywienia, mieszkaniowa, kulturalna, ochrony pracy, ochrony zdrowia,
zabezpieczenia społecznego

Definicja według B. Firlt – Fesnal, B. Sztur-Jaworska - Polityka Społeczna – to celowa
działalność państwa i innych organizacji mająca na celu między innymi zapewnienie
bezpieczeństwa socjalnego, zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu i zapewnienie ładu
społecznego.
Prof. Wojciech Szubert jest zdania, ze Polityka Społeczna to dziedzina powołana dla
zaspokojenia potrzeb ludzkich w tym szerokim zakresie, w którym decyduje o prosperowaniu
jednostek a przez to prawidłowym rozwoju całego społeczeństwa.
Jan Danecki twierdzi, że Polityka Społeczna polega na celowym organizowaniu postępu
społecznego.
Zdaniem Juliana Auleyter - Polityka Społeczna posiada dwa podstawowe znaczenia. Z
jednej strony jest to działalność państwa, organizacji samorządowych i pozarządowych, które
podejmują działanie na rzecz poprawy położenia materialnego, asekuracji przed zagrożeniami
ż

yciowymi i wyrównaniem szans życiowych grup społecznie i ekonomicznie najsłabszych.

Działalność ta oznacza prowadzenie bieżących działań osłonowych, ale też zapobieganie
powstaniu zagrożeń społecznych: jest to bieżące reagowanie na problemy. Z drugiej strony
Polityka Społeczna jest określana jako dyscyplina naukowa nazywa się ja nauką o polityce
społecznej dla wyraźnego podkreślenia dystansu wobec polityki i działań socjopolitycznych.
Zadania, nurty i cele w Polityki Społecznej

Przedmiot: Polityka Społeczna

4

Polityka Społeczna diagnozuje bieżącą sytuację socjalną z drugiej strony wskazuje pewne
perspektywy i warianty rozwiązań.
Według J. Auteytnera celami Polityki Społecznej są:

•

Wyrównanie warunków życia przez zaspokojenie potrzeb ludności w różnym wieku.

•

Tworzenie równego dostępu w korzystaniu z obywatelskich praw.

•

Usuwanie nierówności społecznych

•

Kształtowanie stosunków społecznych

•

Asekurowanie przed zagrożeniami (ryzykami socjalnymi)

Według K.A. Wojtaszyk celami Polityki Społecznej są:

•

Zapobieganie występowaniu dotkliwych problemów społecznych a także ich skali gdy
się pojawią

•

Zaspokojenie podstawowych potrzeb ludzkich

•

Zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego

•

Realizowanie zasad sprawiedliwości społecznej

•

Organizowanie postępu społecznego.

Cele mogą być realizowane poprzez w/w autora: wykorzystywanie instrumentów posiadanych
przez organy władcze np.:

•

Ustawodawstwo społeczne

•

Służby społeczne i wszelkie usługi społeczne

•

Infrastruktura społeczna i system podatkowy

W Polityce Społecznej wyróżniamy kilka dominujących nurtów, które rozwinęły się w Polsce
wskazując na różne podejścia Polityki Społecznej i do kwestii społecznej:
I. Nurt socjalistyczno - strukturowy główny przed. Kont. Krzeczkowski – socjolog. W tym
nurcie zwracano uwagę na to, że przedmiotem Polityki Społecznej powinna być struktura
społeczna czyli budowa społeczeństwa jego uwarstwienie. Przedstawiceli tego nurtu
interesowała Polityka Społeczna z punktu widzenia możliwości zmian struktury społecznej w
kierunku usuwania sprzeczności powstających najczęściej w efekcie nierównomiernego
rozwoju.
II. Nurt ekonomiczno – społeczny wiąże się on z St. Rychlińskim, Kazimierzem Seconskim
– jest to nurt który opiera się o analizę powiązań polityki gospodarczej z polityką społeczną.
Szczególną uwagę zwraca się w tym nurcie na problemy tylko planowania społecznego
którego celem jest wzrost gospodarczy. Daje szansę na poradzenie sobie z problemem
bezrobocia, rozwiązuje problemy społeczne.
III. Nurt socjalno – bytowy związany z Zofią Daszczyńska-Godlińska, S. Czajka,
przedstawicielem jest Lucyna Frąckiewicz. Jest to nurt związany z koncepcją doraźnej
poprawy warunków życia i pracy. Naczelnym zadaniem Polityki Społecznej jest podnoszenie
poziomu życia szerokich grup społecznych dokonywanych przez wprowadzenie reform na
drodze ewolucyjnej obejmujące różne kategorie ludzi. Jest to nurt który zawraca uwagę na
byt.
IV. Nurt psychologiczno-społeczny – Wojciech Szubert, który traktuje Politykę Społeczną
jako działalność zmierzającą do zaspokojenia różnorodnych potrzeb całego społeczeństwa.
Autor rozwinął teorię systemu potrzeb w różnych przekrojach. Zwracał on uwagę na potrzeby
dzieci i młodzieży, ludzi starych, kobiet, rodziny. Okazało się, że takie systematyzujące
podejście do potrzeb ma duże znaczenie praktyczne ponieważ wskazuje ono podmiotom
Polityki Społecznej ich zakres działania.

Każdy z tych nurtów we współ. Polityki Społecznej daje szanse na kompleksowe spojrzenie
na zadania Polityki Społecznej. Podczas analizowania problemów społecznych ważne jest

Przedmiot: Polityka Społeczna

5

zarówno spojrzenie przez pryzmat struktury społecznej, uwarunkowania gospodarcze,
możliwości kierowania postępu oraz szans na zaspokojenie potrzeb.

Data wykładu: 02.03.2002

J. Stępińska wyróżnia 4 sfery polityki społecznej, podkreśla, że ciągłe penetrowanie jest
ważnym elementem polityki społecznej. Są to:

a) sfera pracy - jest wg. autorki przedmiotem uwagi dlatego, że niesie ona człowiekowi
najwięcej zagrożeń, ale też kryje w sobie największą szansę szczególnie z perspektywy
potrzeb samorealizacji. Polityka społeczna w swej sferze formułuje kolejne hasła pracy
bezpiecznej, praworządnej, satysfakcjonującej, wyzwolonej od alienacji twórczej i
samorządnej jednocześnie. Hasłom tym towarzyszy ciągłe domaganie się prawa do
przedsiębiorczości dla wszystkich.
b) sfera dobrobytu - początkowo pojmowana jako domena ekonomiczna zawiera obok
materialnego poziomu życia, odpowiedniej ilości i jakości dóbr i usług, takie komponenty jak:
czas wolny, zdrowie oraz nadające się do życia środowisko naturalne. Polityka społeczna
formułuje tu hasła zabezpieczenia przed niedostatkiem oraz przed bezradnością życiową.
Wiąże się to z ustalaniem minimum fizjologicznego i społecznego z prawem do pracy a także
prawem

do

sprawiedliwej

płacy

oraz

własnej

zapobiegliwości.

c) sfera ładu społecznego - odnosi się przede wszystkim do instytucjonalnych ram życia
społecznego, także do jakości stosunków społecznych oraz szerzej- ustroju gospodarczego i
społecznego. Ład społeczny wg. Supryń gwarantuje realizacje takich haseł jak: demokracja,
rozwój czy wolność.
d) sfera kultury - jest z perspektywy polityki społecznej ważna nie tylko jako zbiór
naczelnych wartości, ale także jako wspólny świat symboli pojęć nabywanych w czasie
edukacji bez których nie byłoby możliwe współżycie i porozumiewanie się ludzi, i w ramach
tej sfery kultura stanowi podmiot wzbogacający ludzkie życie i wtedy odnosi się do tzw.
konsumpcji kulturalnej np. kontakty z dziełami sztuki, ale też stanowi zbiór wzorów
zachowań w różnych okolicznościach życiowych, składających się na tzw kulturę społeczną.
Formułowane są tu takie hasła jak: równość startu oświatowego, upowszechnianie kultury,
kształtowanie aktywnego stosunku do kultury, jednocześnie lansuje się określone wzory
osobowe.

Podstawowe wartości w polityce społecznej.

Wartości określane są jako bardzo ważne elementy w procesie społecznym i indywidualnego
rozwoju człowieka. Stanowią one podstawę skoordynowania działań jednostki. W wymiarze
indywidualnym mogą nadawać życiu sens, zaś w wymiarze społecznym mogą wpływać na
utrzymywanie porządku publicznego stanowią w społeczeństwie wzorce myślenia ustalające
kryteria ważności spraw. Są podstawą kształtowania się powinnościowych norm działania,
czyli myślenie co należy, a co nie.
W ramach społecznych wyróżnia się:
a) wartości podstawowe- - zalicza się do nich wolność, życie, równość, sprawiedliwość,
prawda, solidarność. Uważa się, że są one niezbędne dla rozwoju człowieka i stanowią
fundament porozumienia społecznego. Mogą one czynić życie godnym i cennym, maja przede
wszystkim wymiar społeczny i instytucjonalny.
b) wartości ostateczne - mogą mieć charakter religijny i poza religijny. W odniesieniu do

Przedmiot: Polityka Społeczna

6

charakteru religijnego wiążą się z celami jakie stawia sobie jednostka. Związanymi ze sferą
SACRUM czyli: Bóg, misterium, siła wyższa. Natomiast w odniesieniu do charakteru poza
religijnego wartości wiążą się z dążeniami należącymi do sfery PROFANUM. Maja wymiar
humanistyczny, przypisuje im się głównie funkcje związane z poszukiwaniem sensu życia,
inspiracjami życiowymi i celami do których człowiek dąży.
c) wartości codzienne - odnoszą się do sfery zwykłych ludzkich spraw, i wiążą się z
kontaktami ludzi zarówno na poziomie interpersonalnym jak i międzygrupowym,
przedmiotami wartościowania w polityce społecznej są najczęściej:
- stosunki społeczne
- stan zaspokojenia potrzeb
- instytucje społeczne
- relacje między człowiekiem a przyrodą.
Wartościami najczęściej przypisywanymi stosunkom społecznym są: wolność,
sprawiedliwość, równość społeczna, natomiast wartościami związanymi ze stanem
zaspokojenia potrzeb są: samorządność, podmiotowość człowieka, partnerstwo, godność oraz
możliwość samorealizacji. Wartościami występującymi w ocenach instytucji społecznych są:
dobro wspólne, sprawność, mobilność, efektywność. Jeśli chodzi o stosunki między
człowiekiem a przyrodą określają one m.in. takie wartości jak: prawa, równowaga
ekologiczna.
Najważniejsze funkcje jakie spełniają wartości w polityce społecznej to przede wszystkim:
- funkcja programowa- związana z podporządkowaniem wartości celom polityki społecznej a
zatem formułują konkretne kierunki działań.
- funkcja motywacyjna- wartości motywują do podejmowania konkretnych działań
- funkcja normotwórcza- gdy wartości uzasadniają stanowione normy prawne
- funkcja prognostyczna- związana z tym, że znając wartości społeczeństwa można
formułować pojawianie się nowych potrzeb, przewidywać spadek lub nasilenie potrzeb już
istniejących.

Jadwiga Szefar- Timoszenko w badaniach dotyczących aspiracji ustaliła 3 obszary w obrębie,
których mieszczą się formułowane kategorie wartości aspiracji i celów. Wg. niej są to:
1) obszar pracy zawodowej
2) obszar życia prywatnego związany ze sferą JA, ze sferą tożsamości
3) obszar odnoszący się do życia wewnętrznego.
Na podstawie tych wartości autorka wymieniła 8 kategorii, które mogą stanowić podstawę
klasyfikacji aspiracji wartości celów. Jest to:
1) praca zawodowa- treść pracy, np. praca interesująca, angażująca, dająca poczucie prestiżu,
ale chodzi także o jej organizację i gratyfikację jakich może dostarczyć poznanie
współpracowników i przełożonych, poczucie przydatności i poczucie zadowolenia
2) dobra materialne czyli wartości aspiracji i cele konsumpcyjne takie jak: mieszkanie-
wyższy standard życia, możliwość przemieszczania się.
3) przyszłość dzieci- wartości, aspiracje i cele rodzicielskie
4) zaspokojenie potrzeb emocjonalnych- wartości, aspiracje i cele osobiste- głównie potrzeby
przynależności uczuciowej i tzw. szczęście rodzinne
5) wyższy od aktualnego poziom wykształcenia- czyli wartości, aspiracje i cele intelektualne
6) formy spędzania czasu wolnego- czyli wartości, aspiracje i cele kulturalne takie jak:
konsumpcja dóbr kultury, wypoczynek i jego jakość, możliwość realizacji zainteresowań i
pasji
7) poczucie własnej wartości- czyli wartości, aspiracje i cele osobiste
8) właściwe stosunki międzyludzkie- interpersonalne, takie jak brak konfliktów i umiejętność
porozumiewania się.

Przedmiot: Polityka Społeczna

7

Cały obszar tych kategorii istotnych dla każdego człowieka, celów, dążeń i aspiracji może
zburzyć w sposób jednoznaczny utrata pracy, choroba lub inne zagrożenia społeczne
określane mianem KWESTIE SPOŁECZNE.

Zasady w polityce społecznej określane są jako ogólne dyrektywy i normy działania jakimi
powinny kierować się podmioty polityki społecznej w realizacji podstawowych celów.
Zasady polityki społecznej wynikają z charakterystycznych orientacji wartości oraz
przyjmowanych przez realizatorów koncepcji człowieka, jego motywacji, mocnych i słabych
stron, zasadami które są najczęściej artykułowane bądź realizowane w politykach społecznych
współczesnych państw są m.in.:
1) zasada przezorności, oznaczająca, że bezpieczeństwo socjalne jednostki nie może być
tylko efektem świadczeń ze strony społeczeństwa, ale powinno wynikać także z
odpowiedzialności człowieka za własną przeszłość i przyszłość, ale też przeszłość i
przyszłość rodziny. Istotna jest tu zdolność do rezygnacji z bieżących korzyści na rzecz
zaspokojenia przyszłych potrzeb oraz zdolność do prowadzenia trybu życia, który
minimalizuje ryzyko wystąpienia zagrożeń realizacji tej zasady służą zachowania
indywidualne np. dbałość o zdrowie czy zdolność do oszczędzania oraz zachowania
zbiorowe związane z organizacją ubezpieczeń wzajemnych.
2) zasada samopomocy przejawiająca się w istnieniu i rozwoju pomocy wzajemnej ludzi
zmagających się z podobnymi problemami życiowymi oraz pomocy silniejszych dla
słabszych zazwyczaj w ramach małych grup nieformalnych.
3) zasada solidarności społecznej najczęściej rozumiana jako przenoszenie różnego rodzaju
konsekwencji i ryzyk socjalnych z jednostek na społeczeństwo. Zasada ta odnosi się wprost
ze społecznej nauki kościoła, która utożsamiana jest z solidaryzmem społecznym
oznaczającym wyższość wspólnych interesów członków społeczeństwa nad interesami
poszczególnych klas czy warstw.
4) zasada pomocniczości ( subsydiarności) wywodzi się ze społecznej kultury kościoła,
oznacza przyjęcie określonego porządku w jakim różne instytucje społeczne dostarczają
jednostce wsparcia, gdy nie jest ona w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb.
Interpretacja tej zasady wskazuje, że w pierwszej kolejności pomoc powinna pochodzić od
rodziny w następnej kolejności od społeczności lokalnej i dopiero na końcu od państwa.
5) zasada partycypacji (uczestnictwa) wyraża się ona w takiej organizacji życia
społecznego, aby poszczególni ludzie mieli możliwość pełnej realizacji swoich ról
społecznych, a poszczególne grupy mogły zajmować równoprawne miejsce w
społeczeństwie. Oznacza to przede wszystkim prawo do bycia członkiem określonych grup
społecznych i zbiorowości oraz do aktywnego ich działania
6) zasada samorządności odnosząca się do wolności i podmiotowości człowieka realizowana
jest przez taką organizację życia społecznego, aby jednostki i grupy miały prawo do
aktywnego udziału w istniejących już instytucjach społecznych i prawo do tworzenia nowych
instytucji w celu skuteczniejszego zaspakajania potrzeb i realizacji interesów.
7) zasada dobra wspólnego- przejawia się to w takich działaniach władz publicznych, które
uwzględniają interesy wszystkich obywateli i polegają na poszukiwaniu kompromisów tam
gdzie te interesy są sprzeczne.
8) zasada wielosektorowości polegająca na stwarzaniu warunków dla równoczesnego
funkcjonowania publicznych podmiotów polityki społecznej oraz organizacji pozarządowych
i instytucji rynkowych.

ORIENTACJE I PODMIOTY POLITYKI SPOŁECZNEJ
Działania polityki społecznej i jej kształt są ściśle związane z systemami wartości
dominującymi w danym społeczeństwie, które wpływają na koncepcję kształtowania stanu

Przedmiot: Polityka Społeczna

8

społeczeństwa odwołujące się do określonych ideologii i doktryn politycznych uznawanych w
kręgach społeczeństwa za ważne w życiu człowieka. Doktryny wpływają na kształt
stosunków społeczno- gospodarczych, ponieważ wskazują i hierarchizują, czyli porządkują
wg. ważności cele zadań skupione wokół określonych orientacji.
1) orientacja kolektywistyczna - wiąże się z doktryną socjalizmu w różnych jej odmianach.
Zakłada się zniesienie lub ograniczenie prywatnej własności i tworzenie gospodarki w której
podstawową rolę odgrywają przedsiębiorstwa kolektywne, przede wszystkim państwowe.
Reprezentujące tę orientację partie komunistyczne postulują całkowitą likwidację własności
prywatnej, zaś partie socjaldemokratyczne dopuszczają w swoich programach istnienie
własności prywatnej i postulują nacjonalizację niektórych gałęzi gospodarki oraz
największych przedsiębiorstw. Opowiadają się za ingerencją państwa w procesy gospodarcze
zwłaszcza w sferze dystrybucji (podziału) uznają jednak konieczność zachowania pewnych
elementów mechanizmów rynkowych, konkurencji, motywacji opartej na konkretnych
korzyściach.
2) orientacja indywidualistyczna -związana z doktryną liberalizmu, w czystej postaci
postuluje ona ograniczenie ingerencji państwa do niezbędnego minimum. Partie skrajnie
liberalne uważają, że państwo powinno pełnić jedynie rolę "stróża nocnego", który ma
chronić interesy prywatnych przedsiębiorców, strzec ustalonego porządku i nie mieszać się w
gospodarkę i handel. Partie neoliberalne i w pewnym sensie konserwatywne głoszą koncepcję
minimalizacji ingerencji państwa i zapewnienie maksymalnej swobody działania
konkurującym ze sobą przedsiębiorstwom. Opowiadają się za własnością prywatną i
regulowaniem stosunków społecznych na mocy norm prawnych
3) orientacja wynikająca ze społecznej nauki kościoła - odnosi się negatywnie zarówno do
doktryny socjalistycznej, jak też krytycznie do doktryny liberalnej ponieważ postuluje właśnie
partycypację społeczną w rozwiązywanie problemów socjalnych, głosi stosowanie zasady
solidarności społecznej i subsydiarności. Fundamentem tej doktryny- doktryny
chrześcijańskiej stała się ENCYKLIKA RERUM NOVA RUM Leona XIII 1891r. głosząca
ideę solidaryzmu ujmowania mechanizmów rynku w ramy ochraniające słabsze warstwy i
grupy społeczne. Doktryna ta przeciwstawia się drapieżnemu kapitalizmowi proponując tzw.
społeczną gospodarkę rynkową, która obecnie znajduje odzwierciedlenie głównie w
programach partii chrześcijańsko- demokratycznych wyznaczających państwu istotną rolę w
regulowaniu problemów socjalnych.

Data wykładu 09.03.2002

Modele polityki społecznej stanowią pewne konstrukty, które wpływają na kształt
określonego ładu społecznego na który składa się aksjologiczny związek z wartościami:

•

ład społeczny odnoszący się do struktury budowy społeczeństwa

•

ład własnościowy czyli związek z własnością

•

ład finansowy

•

ład organizacyjny

Główne role w modelu polityki społecznej odgrywają trzy zagadnienia:

•

społeczno – ekonomiczna struktura społeczeństwa

•

zasady podziału dóbr

•

zasady partycypowania jednostek i grup społecznych w procesach podejmowania
decyzji z zakresu polityki społecznej oraz stopnia samoorganziacji obywateli dla
rozwiązywania problemów społecznych.

Przedmiot: Polityka Społeczna

9

Istniej kilkanaście modeli polityki społecznej. Najbardziej jest znana klasyfikacja modeli
według R. Titmussa. Autor wyróżnia trzy podstawowe:

Model marginalny – oparty jest na przeświadczeniu, że istnieją dwie
naturalne drogi zaspokojenia potrzeb ludzkich tj. prywatny rynek i rodzina.
Natomiast programy socjalne mają rację bytu jeśli te naturalne drogi okazują
się zawodne. Bywa nazywana modelem wspierającym. Według tego modelu
uważa się, że rozbudowywanie państwowej polityki społecznej nie tylko jest
niepotrzebne ale też może pociągnąć za sobą negatywne skutki, np. w postaci
utraty motywacji do pracy czy osłabienia moralności. Państwo powinno
interweniować jedynie w ostateczności i tylko w odniesieniu do dróg, które nie
są w stanie poradzić sobie w oparciu o własne siły. Działania zatem polityki
społecznej mają charakter selektywny a świadczenia są głównie fakultatywno
– uznaniowe i zależą od sytuacji materialnej danej osoby.

Model motywacyjny – w którym utrzymuje się, że polityka społeczna stanowi
dopełnienie polityki ekonomicznej a potrzeby socjalne powinny być
zaspokojone według kryterium zasług wniesionego przez pracę wkładu i
produktywności. Model ten opiera się na wzorach ubezpieczeń prywatnych i
przywiązuje się w nim wagę nie tyle do pomocy bezpośredniej co raczej
lansuje hasło „pomoc dla samopomocy” kładąc nacisk na kształtowanie
zdolności samozawodczych.

Model instytucjonalno – redystybucyjny – którym instytucjom polityki
społecznej powierza się rolę integrowania społeczeństwa i jednocześnie
wyrównywania społecznego. Dąży się tu od zapewnienia świadczeń o
charakterze uniwersalnym niezależnie od rynku oparte o kryterium potrzeb.
Ważnym elementem w tym modelu jest niewyznaczalnie granic
zaangażowania państwa w działalność socjalną. W modelu tym zakłada się, że
to przede wszystkim społeczeństwo a nie jednostka ponosi odpowiedzialność
za zapewnienie dobrobytu i bezpieczeństwa. Uważa się tutaj, że ani jednostka
ani rynek prywatny nie są w stanie zagwarantować zaspokojenia potrzeb na
dostatecznym poziomie. Dlatego też planowe działanie państwa muszą
zastąpić mechanizmy rynkowe w procesie zaspokajania wszystkich ważnych
potrzeb społecznych. Polityka społeczna w tym modelu powinna mieć
uniwersalny charakter wynikający z założenia, że wszyscy obywatele są
uprawnieni do godziwego standardu życia, a prawo do świadczeń socjalnych
powinna przysługiwać każdemu bez spełnienia jakichkolwiek warunków
wstępnych. Zakłada się również pełnienie przez politykę społeczną funkcji
redystrybucji dochodów co ma zagwarantować dostęp do świadczeń
niezależnie od wkładu indywidualnego jednostki.

W każdych z tych modeli polityka społeczna odwołuje się do innych wartości. W modelu
marginalnym jest to wolność jednostki, w motywacyjnym – sprawiedliwość oparta o
kryterium zasług zaś w modelu instytucjonalno – redystrybucyjnym – równość społeczną.

Natomiast jeśli chodzi o kryterium ładu społecznego proponuje się inne wizje ładu
społecznego. W modelu marginalnym jest to ład oparty o liberalne społeczeństwo gdzie
państwo pełni rolę „stróża nocnego”. W modelu motywacyjnym społeczeństwo obywatelskie
i państwo działające o zasadę „pomocy dla samopomocy”. W modelu instytucjonalno –
redystrybucyjnym egalitarne społeczeństwo buduje państwo opiekuńcze.
Każdy model preferuje odmienne rozwiązania ekonomiczne. W zakresie ubezpieczeń od
ryzyk socjalnych model marginalny proponuje rozwiązanie komercyjne; model motywacyjny

Przedmiot: Polityka Społeczna

10

– samofinansujące się ubezpieczenie społeczne oparte o zasadę solidarności; model
instytucjonalno – redystrybucyjny – ubezpieczenia o przewadze cech zaopatrzeniowych.
Możliwy jest także inny punkt widzenia na realizowanie polityki społecznej gdzie kryterium
jest zakres ingerencji państwa, funkcjonowanie gospodarki rynkowej.
Trzy modele państwa związanymi z realizowanymi koncepcjami polityki społecznej.

1.

Państwa pozytywne polityki społecznej na chronić przed ewentualnymi
żą

daniami redystrybucji dochodów. Środkiem do tego ma być rozwój

ubezpieczeń społecznych wyrównujących dochody w ramach cyklu życiowego
jednostki przenosząc ryzyka bezrobocia lub choroby na całą populację.

2.

W państwie bezpieczeństwa socjalnego celem jest zagwarantowanie
minimum dochodów wszystkim obywatelom a nie tylko wybranym grupom
pracujących. Ustanowienie tego minimum ma służyć przede wszystkim
stworzenie społeczeństwa równych szans. Podkreśla się tu jednocześnie, że
polityka społeczna nie może tłumić inicjatywy i odpowiedzialności obywateli.
Musi więc pozostawać dużo miejsca na dobrowolne działanie i popierać
dążenie jednostek i rodziny do zapewnienia poziomu życia wyższego niż
minimalne.

3.

Państwo dobrobytu społecznego, które nie tylko nie ogranicza się do
gwarantowania minimum ale celem jego jest równość szans i generalne
wyrównywanie warunków życia przez cały okres życia jednostki.

Modele państwa wiążą się z pojmowaniem roli opiekuńczej wobec swoich obywateli, którą
można przełożyć na konkretne podejmowane przez państwo działanie interwencyjne
nazywane strategiami rozwiązywania problemów społecznych. SRPS jest najczęściej w
literaturze określane jako uogólnione stosunkowo trwałe wzory interwencji społecznych.
Najbardziej powszechna strategia rozwiązywania problemów polityki społecznej jest
strategia:
- kar i nagród – jej stosowanie pojawiło się wraz z powstaniem w społeczeństwie ośrodków
władzy. Strategia ta jest realizowana przez państwo i towarzysząca mu instytucja wymiany
sprawiedliwości. Istnieje kilka podstawowych wersji tej strategii:

•

Redystrybucji – jej podstawową funkcją jest przywrócenie równowagi życia
zbiorowego naruszonej np. przez przestępstwo.

•

Prewencji ogólnej związana z odstraszeniem od popełnienia czynów przestępczych
gdzie dolegliwości skierowana na przestępcę mają odstraszyć innych przed
popełnieniem negatywnych czynów.

•

Prewencji szczególnej gdzie funkcja kary polega na uniemożliwieniu osobie karanej
tego samego czy podobnego czynu.

Strategie korekcyjne wyrażające się w różnego rodzaju planach społecznej przebudowy
obejmujących całe społeczeństwo. Sprowadza się one do realizacji różnego rodzajów
programów zalecających przyjęcie nowych często radykalnych zasad postępowania.
Strategie racjonalizacyjne – bywają one określane jako strategie korekcyjne skierowane do
jednostek a nie do grup społecznych ich rozwój spowodował powstanie wielu technik
resocjalizacyjnych. Często jednak tym strategiom zarzuca się nieskuteczność albo różnego
rodzaju manipulację.
Opiekuńczość społeczna wobec ludzi, którzy z różnych powodów ulegali deformacji,
skłaniająca ich do zachowań o problemowym charakterze wskazuje na jeszcze inną kategorię
interreakcji społecznych związanych ze strategiami opiekuńczymi, które skierowane są
przede wszystkim do ludzi dotkniętych ubóstwem, chorobą, niepełnosprawnością,
upośledzeniem. Interwencja państwa jest tu konieczna.

Przedmiot: Polityka Społeczna

11

Trudna sytuacja życiowa











DYLEMATY PAŃSTWA OPIEKUŃCZEGO

Dotyczą przede wszystkim kwestii spornych związanych z funkcjonowaniem Państwa
Opiekuńczego głownie podnoszonych przez przeciwników tej koncepcji. Przeciwnicy
Państwa Opiekuńczego wskazują na to, że biurokratyczny aparat administracji publicznej nie
może z uwagi na swoje cechy funkcjonować skutecznie i efektywnie. Jeden ze znanych
krytyków koncepcji państwa opiekuńczego Ch. Murray sformułował trzy negatywne prawa
publicznej opiekuńczości:

1.

Niedoskonałego wyboru – dotyczy tego, że zdaniem autora przyjęcie jakiejkolwiek
ogólnej reguły wskazującej na to kto spełnia kryteria otrzymania odpowiednich
ś

wiadczeń prowadzi do tego, że część osób, które na te świadczenia zasługują ich nie

otrzyma.

2.

Niezamierzonych nagród – przynajmniej część różnych form pomocy społecznej
utrwala zachowania, które przyczyniają się do powstania warunków uzasadniających
jej otrzymanie. Z tego prawa wynika, że strategie pomocnicze mogą być nieskuteczne
i na dłuższą metę mogą szkodzić skłaniając do powielania błędów i utrwalania się
postaw roszczeniowych.

3.

Łącznej szkody – pomoc społeczna przynosi określone rezultaty tylko o przypadkach,
w których świadczenia skierowane są do osób skłonnych wykorzystać je po to zmienić
swoją sytuację. We wszystkich innych przypadkach świadczenia te będą powodowały
więcej szkody niż porządku.

Autor zwraca tutaj uwagę, że każdy rodzaj świadczeń przyznawane przez Państwo powstaje
te trzy rodzaje zagrożeń.

Krytyka Instytucji Państwa Opiekuńczego a więc także i strategii opiekuńczych zwraca
przede wszystkim uwagę na niezamierzone wtórne efekty opiekuńczego uzależnienia
polegającego na tym, że ludzie korzystający ze świadczeń tracą z biegiem czasu własną
inicjatywę. Mniej polegają na sobie i własnej zaradności, bardziej zaś liczą na to, że
zorganizowane społeczeństwo zajmie się ich kłopotami.

Pojawiają się dylematy w jaki sposób realizować strategie rozwiązywania problemów
społecznych aby ludzie nie stawali się jednocześnie stałymi klientami pomocy społecznej.
Generalnie propozycje sprowadzają się do wskazań, że odbiorcami pomocy społecznej,
powinni być ludzie, którzy wykazują dostatecznie duży wkład w rozwiązywanie swoich
problemów.

Inny rodzaj krytyki dotyczący Państwa Opiekuńczego wiąże się z przekształceniem jakim
podlega realizacja opiekuńczych strategii rozwiązywania problemów społecznych. Pierwotnie

Sytuacja krytyczna

Sytuacja katastrofalna

KOSZTY

Choroba

Spadek dochodów

Jeśli w tym
momencie nie
otrzyma pomocy

Przedmiot: Polityka Społeczna

12

tworzyły one mechanizmy łagodzenia trudności losu ludzi pozbawionych równych szans. Z
czasem przybierają one postać praw socjalnych. Oznacza to, że Państwo bierze na siebie
obowiązek świadczeń np. zapisane prawa do pracy w konstytucji, które powinny być
korzystne.

Kierunki w jakim idą poszukiwania właściwych sposobów realizowania strategii
opiekuńczych zwracają przede wszystkim uwagę na przemijanie indywidualnej zaradności i
kontrolowanie wykorzystania określonych świadczeń.

MODELE POLITYKI SPOŁECZNEJ W PAŃSTWIE UNII EUROPEJSKIEJ
Ze względu na zróżnicowany system świadczeń socjalnych i realizowana politykę społeczną,
wyodrębnia się cztery zasadnicze modele polityki występującej w państwach członkowskich
unii

1.

Model korporacyjny – odnoszący się do modelu motywacyjnego. Jego
charakterystyczną cechą jest oparcie się na ubezpieczeniach społecznych zakłada się
tu bowiem, że obywatel ubezpieczy się na czas bezczynności zawodowej, np.
emerytury, renty. W modelu tym państwo jest gwarantem podstawowego
bezpieczeństwa socjalnego ale zadania realizują organizacje pozarządowe. Programy
socjalne w tym modelu stanowią ważny dodatek do gospodarki stąd też model ten
określany jest jako socjalna gospodarka rynkowa. Chodzi o to aby programy socjalne
w jak najmniejszym stopniu zakłócały mechanizmy funkcjonowania gospodarki i
służyły rozwojowi gospodarczemu. Potrzeby ludzkie powinny być zaspokajane
zgodnie z takimi kryteriami jak staż pracy, wydajność i inne zasługi a zatem prawo do
pomocy i wysokości świadczeń. Zależy w tym modelu od statusu danej osoby na
rynku pracy. Świadczenia przysługują głównie osobom ubezpieczonym i są
obowiązkowe. Model ten funkcjonuje w takich krajach jak: Niemcy, Holandia, Belgia,
Austria, Finlandia, parę jego elementów posiada system włoski i francuski.

2.

Model rezydualny – nazywany też liberalnym lub marginalnym. Podstawą
stabilizacji społeczno – ekonomicznej jest w nim samodzielne zaspokajanie potrzeb
socjalnych przez obywateli. Preferuje się tu zasadę samozaradności jednostki. Uznaje
się wolność jednostki, wolny rynek państwa za pośrednictwem własnych służb
socjalnych i zasiłków w ostateczności i tylko tym którzy sobie nie radzą. Państwowa
pomoc jest więc swego rodzaju „ostatnią deską ratunku”. Natomiast wszelkie potrzeby
są zaspokajanie w oparciu o rynek prywatny. Model ten opiera się na założeniu, że
obowiązkowe ubezpieczenie społeczne uzupełniane są powszechnie służbą zdrowia i
zasiłkami rodzinnymi. Te świadczenia gwarantują obywatelom pewne minimum
dochodu niezbędne zapewnienie wyższego poziomu bezpieczeństwa socjalnego.
Zależy to od indywidualnych decyzji poszczególnych obywateli. Główne zadania
polityki społecznej sprowadza się więc do złagodzenia biedy ponieważ przyjmuje się,
ż

e większość społeczeństwa jest w stanie zaspokoić swoje potrzeby samodzielnie lub

też przy ewentualnej pomocy najbliższych członków rodziny i organizacji
charakterystycznych – Wielka Brytania.

3.

Model rudymentarny – nazywany też elementarny. Realizowany jest w państwach
UE ekonomicznie najsłabszych w których pomoc społeczna opiera się na działaniach
dobroczynnych a większość problemów i potrzeb społecznych starają się zaspokoić
organizację pozarządową. Państwo ustala pewne minimum socjalne różnicując
ś

wiadczenia w zależności od sytuacji życiowej. W modelu tym dominują założenia

wywodzące się ze społecznej nauki kościoła w tym głównie zasada subsydorności i
solidarności zgodnie z którymi problemy społeczne powinny być rozwiązywane na
najwyższym szczeblu przez wspólnoty lokalne i religijne. Głównymi podmiotami

Przedmiot: Polityka Społeczna

13

polityki społecznej są właściwe organizacje pozarządowe. Model ten realizowany jest
w takich krajach jak: Portugalia, Hiszpania, Grecja i częściowo we Włoszech.

4.

Model opiekuńczy – nazywany instytucjonalno – redystrybucyjny,, czasem nazywany
socjalnym. Podstawowym podmiotem działań jest państwo. Stosuje się tu zasadę
uniwersalizmu. Polityka Społeczna uważana jest za integralną instytucję w ramach
danego społeczeństwa gwarantujący powszechny dostęp do świadczeń i usług
opierający się na kryterium potrzeb. Istotą jest tu funkcja redystrybucji dochodów w
wyniku uznania zasady odpowiedzialności całego społeczeństwa za dobrobyt i
bezpieczeństwo socjalne jednostki. Polityka społeczna w tym modelu obejmuje
wszystkich obywateli. Jest tu zachowany powszechny i zasadniczy system ochrony
zdrowia, oświaty, rozbudowany system publicznych usług socjalnych dla osób
starszych i niepełnosprawnych. Przestrzega się zasad społecznej odpowiedzialności.
Państwo gwarantuje opiekę każdemu obywatelowi przez całe jego życie. Model ten
realizowany jest głównie w państwach skandynawskich, Szwecja, Dania, Holandia.

Data wykładu 2002-03-16

POLITYKA SPOŁECZNA W UNII EUROPEJSKIEJ

System Europejskiej polityki społecznej definiowany jest jako socjopolityczna działalność
wspólnoty, która ma na celu wyrównywanie warunków socjalnych najsłabszych
ekonomicznie grup ludności. Działalność Europejskiej polityki społecznej realizowana jest
na obszarze państw wspólnoty, które wspólnie wyznaczają realizację określony program
polityki społecznej a w ramach tego programu minimalne standardy zabezpieczenia
społecznego dla wszystkich członków
Polityka społeczna UE obejmuje:

•

Politykę zatrudnienia

•

Stosunki pracy

•

Ustanowienie minimalnych norm zatrudnienia

•

Ochronę społeczną

•

Bezpieczeństwo i higienę pracy.

Standardy socjalne w Unii Europejskiej zostały wyznaczone przez Europejską Kartę
Socjalną, która jest dokumentem rady europy. Podpisana w Turynie 18.10.1961 roku.
Państwa członkowskie Rady Europy do której należały państwa członkowskie wspólnoty,
zdecydowały o przyjęciu Europejskiej Karty Socjalnej jako głównego wyznacznika poziomu
praw socjalnych dla wszystkich krajów wspólnoty. Karta Socjalna składa się z 7
artykułów.

1.

Prawo do pracy

2.

Prawo do zrzeszania się

3.

Prawo do zabezpieczenia socjalnego

4.

Prawo do opieki społecznej

5.

Prawo rodziny do ochrony socjalnej, prawnej i ekonomicznej

6.

Prawo do rokowań zbiorowych. Prawo do strajków

7.

Prawo pracowników migrujących i ich rodzin do ochrony i pomocy.

Kolejny dokument odnoszący się Europejskiej Karty to Zrewidowana Europejska Karta
Socjalna jest rozszerzona w stosunku do karty socjalnej o kolejne artykuły i zawiera w sumie
31 artykułów.
Karta ta została ratyfikowana w 10 państwach w Turynie w 1991 roku przez wszystkie kraje
członkowskie. Zaś Polska ratyfikowała kartę 25.06.1997 roku.

Przedmiot: Polityka Społeczna

14

Inny dokument rewidujący standardowych praw socjalnych UE jest to tz. Europejska
Konwencja o zabezpieczeniu społecznym nazywa także Europejski Kodeks Zabezpieczeń. To
jest również ustanowiony dokument przez Radę Europy 16.04.1964 roku. Ustalał on przede
wszystkim system standardów zabezpieczenia obowiązujące po ratyfikacji każdego państwa
wspólnoty. W 1988 roku przywódcy państw i rządów Wspólnoty Europejskiej na posiedzeniu
w Sztrazburgu przyjęli kartę podstawowych praw socjalnych pracodawców wspólnoty
europejskiej nazwanej oficjalnie jako Karta Socjalna Wspólnoty Europejskiej.
Karta została podzielona na 12 praw socjalnych:

1.

Swoboda poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania – w grupie tych praw
podkreśla się między innymi prawo do przemieszczania się na całym obszarze
wspólnoty, prawo do wykonywania każdego zawodu. Zastrzega się tu w zakresie
dostępczości zatrudnienia warunków pracy oraz ochrony socjalnej w kraju
przyjmującym obejmuje zasada równego traktowania. Prawo do swobodnego
poruszania się obejmuje ponadto:

••••

Zharmonizowanie warunków pobytu we wszystkich krajach członkowskich,
szczególnie w odniesieniu do łącznia rodzin

••••

Usunięcie przeszkód, wynikających z nieuznawania dyplomów lub
równorzędnych świadectw, uprawniających do wykonania określonego
zawodu

••••

Poprawę warunków życia i pracy osób mieszkających po jednej, a
zatrudnionych po drugiej stronie granicy.

2.

Zatrudnienie i wynagrodzenie za pracę. Ta grupa praw określa możliwość
swobodnego wyboru i wykonywania zawodu oraz zastrzega prawa do sprawiedliwego
wynagrodzenia. Każdy pracobiorca ma prawo do bezpłatnego korzystania z usług
urzędu pracy.

3.

Poprawa warunków życia i pracy. Wskazuje się tu przede wszystkim na obszar
związany z czasem pracy, organizacją pracy formami zatrudnienia, ponadto w ramach
tego artykułu podkreśla się prawa wypoczynku pracownika w ciągu tygodnia oraz
prawo do urlopu. Warunki pracy każdego zatrudnionego powstającego w stosunku
pracy we Wspólnocie Europejskiej powinny być uregulowane przez ustawę, umowę
zbiorową lub umowę o zatrudnieniu zgodnie z warunkami panującymi w
poszczególnych krajach.

4.

Ochrona socjalna. Sformułowane zostały tutaj prawa do ochrony socjalnej,
odpowiedniej ochrony socjalnej dla pracujących zgodnie z warunkami panującymi w
danym kraju oraz zapis odnoszący się do wystarczających świadczeń i zapomóg dla
tych, którzy znaleźli się poza rynkiem pracy.

5.

Swoboda zrzeszania się i negocjowania umów zbiorowych. Pracodawcy i
pracownicy mają prawo do swobodnego zrzeszania się w celu tworzenia
odpowiadających ich potrzebom stowarzyszeń i związków zawodowych, mających
reprezentować ich interesy ekonomiczne i społeczne. Przystępowanie do tych
organizacji związane jest związane jest z dobrowolną decyzją każdego pracodawcy i
pracobiorcy i nie może pociągać za sobą żadnych ujemnych skutków osobistych lub
zawodowych. Pracodawcy i związki pracodawców z jednej strony oraz związki
pracobiorców z drugiej strony maja prawo, zgodnie z obowiązującymi w danym kraju
przepisami prawnymi i zwyczajami, prowadzić rokowania taryfowe i zawierać umowy
zbiorowe. Prawo do podejmowania działań zbiorowych w przypadku zaistniałego
konfliktu interesów obejmuje również prawo do strajku, z uwzględnieniem
zobowiązań wynikających z regulacji w poszczególnych państwach oraz z umów
zbiorowych.

Przedmiot: Polityka Społeczna

15

6.

Kształcenie zawodowe. Mówi się tu o swobodnym dostępie do kształcenia
zawodowego i możliwości korzystania z niego przez każdego pracobiorcę przez cały
okres pracy zarobkowej. Znajduje się zapis, ze niedopuszczalne jest dyskryminowanie
dostępu do kształcenia się w związku z obywatelstwem pracobiorcy.

7.

Równe traktowanie mężczyzn i kobiet. Karta podkreśla wzmocnienie wszelkich
ś

rodków gwarantujących realizację równości mężczyzn i kobiet przede wszystkim w

zakresie dostępu do zatrudnienia a także wynagradzania za pracę, ochrony socjalnej,
kształcenia oraz awansu zawodowego.

8.

Informowanie, uwzględnianie opinii pracobiorców i współdziałanie. Podkreśla się
tu rozszerzenie zadań w tym zakresie.

9.

Ochrona zdrowia i bezpieczeństwa pracy. Każdy pracobiorca musi znaleźć w
swoim

ś

rodowisku

pracy

zadawalające

warunki

ochrony

zdrowia

oraz

bezpieczeństwa. Należy podjąć odpowiednie środki w celu harmonizacji istniejących
w tej dziedzinie warunków na drodze dalszego postępu.

10.

Ochrona dzieci i młodzieży. Tej tematyce kara podkreśla cztery punkty:

•

Granica wieku dopuszczalnego przy podejmowaniu pracy zawodowej nie może
być niższa od wieku, w którym wygasa obowiązek szkolny, i w żadnym wypadku
niższa niż 15 lat. Wytyczna ta nie narusza korzystniejszych przepisów
dotyczących młodocianych, szczególnie takich przepisów które gwarantują ich
włączenie pewnych ściśle określonych lżejszych prac.

•

Każdy młodociany, wykonując jakąś pracę, musi otrzymać godziwe
wynagrodzenie, odpowiadające zwyczajom w poszczególnych państwach.

•

Należy ograniczyć czas pracy pracobiorców poniżej 18 roku życia – bez
możliwości obchodzenia tego zakazu przez stosowanie godzin nadliczbowych i
zakazać pracy nocnej.

•

Po wygaśnięciu obowiązku szkolnego młodociani powinni mieć możliwość
odpowiednio długiego zasadniczego kształcenia zawodowego, które umożliwiłoby
im sprostanie wymogom przyszłego życia zawodowego, w przypadku
młodocianych pracobiorców szkolenie to powinno odbywać się w godzinach
pracy.

11.

Ludzie starsi. Odpowiednio do uwarunkowań w poszczególnych krajach. .
Pracobiorcy winni dysponować środkami zapewniającymi odpowiedni poziom życia
czyli chodzi tu o wyznaczenie poziomu emerytury lub wystarczających zapomóg i
ś

wiadczeń z pomocy społecznej.

12.

Niepełnosprawni. Karta przewiduje tu obowiązek zapewnienia niepełnosprawnym
ś

rodków ułatwiających im integrację zawodową i społeczna.

Istotnym elementem polityki społecznej UE są fundusze strukturalne w tym przede
wszystkim Europejski fundusz socjalny, który został utworzony już w 1957 roku na mocy
traktatu rzymskiego. Art. 123 Traktatu rzymskiego stanowi o powołaniu Europejskiego
Funduszu Socjalnego.
Zadania tego funduszu to:



Ułatwienie integracji zawodowej osób bezrobotnych narażonych na bezrobocie
długotrwałe;



Ułatwienie integracji zawodowej ludzi młodych poszukujących zatrudnienia;



Przyczynianie się do integracji osób narażonych na wyłączenie z rynku pracy;



Tworzenie równych możliwości mężczyzn i kobiet na rynku pracy;



Stworzenie warunków dostosowania się do przemian w przemyśle i zmian w
systemach produkcyjnych;



Wspomaganie wzrostu stabilizacji zatrudnienia;



Wzmocnienie i usprawnienie systemu nauczania i szkolenia;

Przedmiot: Polityka Społeczna

16



Przyczynianie się do rozwoju i przystosowania strukturalnego czyli niwelowanie
różnic.

W związku z Europejskim Funduszu Socjalnym powołany został dodatkowo kolejny
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego. Powstał on w 1975 roku. Celem tego funduszu
jest, oddziaływanie na wyrównywanie dysproporcji regionów o niższym poziomie rozwoju i
wspomaganie inwestycji w infrastrukturze społecznej i usług. Inne fundusze wspomagające
politykę społeczną UE to Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnych, który powstał
w 1964 roku i oprócz tworzenia warunków konkurencyjnych towarów i produktów rolnych,
istotne zadanie tego funduszu jest wspomaganie różnego rodzaju zrzeszania się czyli
ułatwienie rolnikom zrzeszania się.

Kolejny Fundusz nazywa się Finansowy Instrument do Spraw Orientacji w dziedzinie
rybołówstwa. Jest to fundusz wyraźnie skierowany na obszary nadmorskie. Zadaniem jego
jest wspieranie rozwoju floty, przetwórstwa rybnego oraz ochrony akwenu morskiego.

Fundusz spójności nazwano Funduszem Kochezyjnym. Dotyczy on głownie inwestowania w
krajach, w których produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca wynosi mniej niż 90%
ś

redniego poziomu PKB w całej wspólnocie.

Podmioty Polityki Społecznej
Nazywane w literaturze nośnikami to osoby prawne, które w swoim obszarze kompetencji
działają na rzecz wyrównania szans życiowych ludzi lub na rzecz poprawy ich położenia
materialnego. Podmioty polityki społecznej można scharakteryzować w kilku grupach:

1.

Obszar działania i według tego kryterium można wyróżnić:

•

Organizacje międzynarodowe o zasięgu globalnym ONZ i Międzynarodowej
Organizacji Pracy

•

Organizacja regionalna obejmuje swoim działaniem obszar np. UE

•

Podmioty krajowe w tym organizacje publiczne, w którym funkcją jest
podporządkowanie życia społecznego, tworzenie osłon socjalnych na poziomie
możliwości ekonomicznej budżetu a także wyrównywanie szans życiowych
zgodnie z zasadą konstytucyjnej sprawiedliwości oraz podmioty pozarządowe,
których funkcje polegają na uzupełnieniu działań państwa na rzecz grup
najsłabszych ekonomicznie.

2.

Podział podmiotów polityki społecznej odnośnie jej rodzajów czyli podmioty
ustawodawcze wykonana kartą sądową

Podmioty polityki społecznej wpływają na realizację jej celów i oddziaływanie na tworzenie
rozwiązań, które są zdolne uchwycić dynamikę zmian i wynikających stąd zagrożeń
społecznych.

Podmioty polityki społecznej o zasięgu globalnym w tym przede wszystkim ONZ maja
szeroki zasięg. W związku z czym ich zadania wiążą się z wychwytywaniem problemów o
różnej skali.

Jednym z głównych organów polityki społecznej ONZ jest Rada Gospodarczo – Społeczna,
która ma określone wyspecjalizowane organizacje i agencje. Do podstawowych organizacji
możemy zaliczyć po pierwsze ONZ do spraw wyżywienia i rolnictwa, Międzynarodowa
Organizacja Pracy, ONZ do spraw Oświaty, nauki i kultury, Światowa Organizacja Zdrowia.

Jeśli chodzi o agencje specjalne to są to: Światowa Rada Żywnościowa, Uniwersytety ONZ,
Międzynarodowa Rada Kontroli narkotyków, ONZ do spraw osiedli ludzkich. Wśród agencji

Przedmiot: Polityka Społeczna

17

należy wymienić Fundusz Organizacji Narodów Zjednoczonych Pomocy Dzieciom, Urząd
wysokiego komisarza, NZ do spraw uchodźców. Agencja Narodów Zjednoczonych dla
szkolenia i badań. Agencja określana jako Światowy Program Wyżywienia, Fundusz
Narodów Zjednoczonych ds. działalności populacyjnej.

Wśród krajowych podmiotów polityki społecznej szczególną rolę przyda podmiotom
ustawodawczych, w których działają komisje ds. polityki społecznej. W ramach podmiotów
wykonawczych istotne znaczenie oprócz Prezydenta i Rady Ministrów mają następujące
resorty: Minister Pracy i polityki społecznej, Minister Zdrowia, Minister Edukacji Narodowej,
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i administracji, Ministerstwo Sprawiedliwości.
Ministerstwo Kultury i dziedzictw narodowego, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki
Ż

ywnościowej oraz Ministerstwo Ochrony Środowiska. Poszczególnym Ministerstwom

podlegają: Krajowy Urząd Pracy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Pełnomocnik ds. osób
niepełnosprawych, które zajmują się konkretnymi działaniami. Z kolei Ministerstwo
Rolnictwa podlega Kasie Rolnego Ubezpieczenia Społecznego, Ministerstwo Zdrowia
podlega Państwowy Inspektorat Sanitarny, Ministerstwo Sprawiedliwości wewnętrznej
podlega – departament ochrony granic, migracji i uchodźstwa.
Ministerstwo Sprawiedliwości – Centralny Zarząd Zakładów Karnych oraz Rada Pomoc P…
Organy kontrolne to:

•

Najwyższa Izba Kontroli

•

Rzecznik Praw Obywatelskich

•

Państwowa Inspekcja Pracy

•

Rzecznik Praw Dziecka

Sądownictwo:

•

Trybunał konstytucyjny

•

Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

•

Sądy Rodzinne

•

Sądy Opiekuńcze.

Lokalnym podmiotem polityki społecznej jest samorząd terytorialny i jego organy. Zadaniem
samorządów terytorialnych jest zaspokojenie zbiorowych potrzeb wspólnoty. Zadania własne
samorządu terytorialnego w obszarze polityki społecznej obejmują następujące dziedziny:

1.

Rynek Pracy

2.

Ochrona Zdrowia

3.

Pomoc Społeczna

4.

Komunalne Budownictwo Mieszkaniowe

5.

Edukacja

6.

Kultura

Pozapaństwowe podmioty polityki społecznej to:
Organizacje i instytucje działające w obszarze polityki społecznej nie podlegające
administracji publicznej ale maja z nią współpracować, są to:

1.

Związki Zawodowe, Organizacje Pracodawców

2.

Organizacje Religijne i Kościelne

3.

Fundacje i Stowarzyszenia

Te podmioty stanowią bardzo istotny poza działaniem bo uwzględniają one administrację
publiczną i są zdolne bardziej zindywidualizowanych działań ponieważ mogą podejmować
inicjatywy nie czekając na określone rozwiązanie takie jak podmioty publiczne.

Przedmiot: Polityka Społeczna

18

Data wykładu 2002-03-23

PODSTAWOWE ASPEKTY POLITYKI SPOŁECZNEJ

1. Aspekty politologiczne.
Polityka jest bardzo silnie związana z problemami społecznymi od czasów kiedy w
ś

wiadomości społecznej utrwaliło się przekonanie o możliwościach używania władzy

politycznej państwa do największych dolegliwości społecznych i powodowanych nimi
konfliktów. Problemy społeczne są i były czynnikiem wewnętrznych walk politycznych, są
także czynnikiem kształtowania opinii publicznej oraz nastroje społeczne a także zachowania
wyborcze. Z jednej strony problemy społeczne zyskują na związku z polityką ponieważ stają
się kwestiami, o których się mówi to nadaje im określoną rangę polityczną. Z drugiej strony
problemy społeczne powodują, że zostają one podporządkowane potrzebom samej polityki
społecznej i poszczególnych partii co nie zawsze sprzyja racjonalnemu podejściu do zagrożeń
społecznych, gdyż problemy społeczne stają się wówczas elementem przetargowym między
różnymi opcjami politycznymi. Związek problemów socjalnych z polityką wiąże się również
z tym jak sami politycy rozumieją swoją rolę w rozwiązywaniu problemów społecznych. Jeśli
następuje zbyt duże przywiązywanie uwagi do kwestii społecznych z perspektywy państwa
może dojść do przeciążenia państwa. W efekcie przejawia zbyt dużą odpowiedzialność i
kontrolę nad problemami społecznymi ponad realne możliwości ale też może dojść do
sytuacji odwrotnej czyli zaniechania aktywności socjalnej, poniżej zdolności systemu
politycznego co może powodować nawarstwianie problemów. Inny aspekt wiąże się z
koncepcją tzw. Dobrego czy pozytywnego państwa bezpieczeństwa socjalnego gdzie
podstawową zasadą jest zasada równości szans. Wiąże się to najczęściej z wysokimi
podatkami nakładanymi na osoby osiągające wysokie dochody i ulgi przyznawane słabszym.
Według R. Dahrendorfa dobre państwo potrafi żyć z konfliktem społecznym. Nowoczesny
konflikt społeczny został ucywilizowany choć nadal zagraża przekształceniem się świadczeń
socjalnych w roszczenia społeczne. R. Dahrendorf podkreśla, że chodzi przede wszystkim o
to aby w ramach bezpieczeństwa socjalnych dążyć nie do świadczeń charytatywnych i
roszczenia strefy zasiłków ale raczej do gwarantowania minimalnych zarobków, świadczeń
ubezpieczeniowych i zdrowotnych, pomocy w zdobywaniu wykształcenia, w zaspokajaniu
potrzeb mieszkaniowych
2. Związki z polityką gospodarczą. Współzależność polityki gospodarczej i społecznej.
Wśród współzależności w jaki uwikłana jest polityka społeczna i jej związek z polityką
gospodarczą jest najsilniejszy. Wynika on po pierwsze z potrzeby współpracy z drugiej strony
pokazuje kolizję między potrzebami a możliwościami. Ekonomia bowiem koncentruje swoją
uwagę na indywidualnym podejściu do interesów gospodarczych i ekwiwalentności wymiany
rynkowej. Socjologowie i politycy społeczni są skłonni skupiać swoją uwagę na potrzebach
społecznych i na pomo.. opiekuńczych charakterze transakcji socjalnych. Stąd też ekonomiści
częściej spostrzegają problemy socjalne jako ciężary a politycy społeczni wskazują na
dobroczynne skutki uprawnień socjalnych często bagatelizując koszty. Przez efektywność
ekonomista rozumie przede wszystkim podział ograniczonych zasobów w taki sposób, że
każda realokacja nie może poprawić sytuacji żadnej osoby bez pogorszenia sytuacji innej
osoby. Wszystko zależy jednak od tego na ile wiąże się to z zasadą sprawiedliwości
społecznej. Punktem wyjścia dla definiowania zasobów obydwu polityk czyli polityki
gospodarczej i społecznej, jest nie tylko przeciwdziałanie problemom społecznym ale także
zrównoważony rozwój gospodarczy, związany przede wszystkim stworzeniem warunków dla
rozwoju wobec rosnących zróżnicowań społecznych i przestrzennych. Adam Kuzynowski
mówi, że zróżnicowany rozwój społeczno – gospodarczy to taki stan gospodarki i podziału jej
wytworów, w którym zachowuje ona zdolność do konkurencji na rynkach międzynarodowych

Przedmiot: Polityka Społeczna

19

a poziom życia i sposób zaspokajani potrzeb nie powodują ostrych kwestii społecznych. Tak
rozumiany rozwój nie wyklucza dopuszczalnych zróżnicowań zarówno społecznych jak i
przestrzennych. Ważnym elementem w kreowaniu warunków zróżnicowanego rozwoju są
relacje między polityką gospodarczą i społeczną.

Relacje pomiędzy polityką społeczną i gospodarczą. Ujęcie globalne

1.

Relacja pryzmat polityki społecznej gdzie istotne są przede wszystkim potrzeby
społeczne a gospodarka korzystając z popytu wynikającego z aspiracji zaspokajania
potrzeb wytwarza jakie środki, które sprostają potrzebom. Pojawia się tu jednak
zagrożenie przerostem funkcji socjalnych państwa i deficytem środków na rozwój
gospodarczy. Układ ten zagraża zachwianiem gospodarki i może prowadzić do
kryzysu.

2.

Pojawia się prymat polityki gospodarczej związany wyraźnie z podejściem
ekonomicznym. W tym ujęciu polityka gospodarcza wytwarza a polityka społeczna
dzieli to co powstaje po zaspokojeniu potrzeb gospodarczych. W dłuższym okresie
taki model może prowadzić do nawarstwiania konfliktów społecznych i pogłębianie
się obszarów regresji.

3.

Układ w którym procesy gospodarcze i społeczne są kształtowane z udziałem obydwu
polityk w sposób systemowy i trwały. Daje to możliwość bieżącego systematycznego
kształtowania warunków zróżnicowanego rozwoju gospodarczego i społecznego.

4.

Zarówno polityka gospodarcza jak i społeczna realizuje swoje cele bez wspólnej
koordynacji działań. Wówczas może dochodzić sprzeczności pomiędzy celami
obydwu polityk co zagraża z kolei zachwianiem równowagi rozwoju oraz
marnotractwem środków.

Polityka
Społeczna

Polityka
gospodarcza

Polityka
Społeczna

Polityka
gospodarcza

Globalna (krajowa)

Globalna (krajowa)

Regionalna (krajowa)

Regionalna (krajowa)

Cele

Cele

Ogólnospołeczna

Lokalna

Ogólnospołeczna

Lokalna

Polityka globalna
Regionalna
Polityka idealna

Polityka
Społeczna

Polityka
gospodarcza

Cele

Cele

Polityka
Społeczna

Polityka
gospodarcza

Globalna (krajowa)

Regionalna (krajowa)

Cele

Ogólnospołeczna

Lokalna

Przedmiot: Polityka Społeczna

20

Przy poszukiwaniu warunków zróżnicowanego rozwoju bardzo istotne jest zatem określenie
roli państwa w obydwu obszarach działania. Jednym z podstawowych aspektów jest zakres
udziału państwa w procesach gospodarczych oraz w zaspokajaniu potrzeb społecznych tak
aby nie następował jednostronny rozwój gospodarczy. Podejście uwzględniające
zróżnicowany rozwój przez odpowiednią politykę gospodarczą i społeczną zakłada, że
społeczeństwo i gospodarka stanowi całość i muszą one być traktowane równorzędnie. Jednak
uzyskanie tej równowagi jest bardzo trudne ponieważ zarówno ze względów doktrynalnych
jak i z uwagi na różnego rodzaju okresowe napięcia mogą występować poważne odchylenia
od pożądanej sytuacji.
3. Aspekty prawne polityki społecznej.
Głównym narzędziem polityki społecznej są prawo i pieniądze. Akty prawne dotyczące prawa
pracy, prawa ubezpieczeń społecznych, prawa o pomocy społecznej czy ochronie zdrowia
tworzą ład społeczny, który jest ważny także dla funkcjonowania gospodarki rynkowej. W
polskim systemie prawnym prawo socjalne nie występuje jako odrębny dział. Szczególny
status natomiast ma międzynarodowe prawo socjalne, którego normy oddziaływają na
regulacją

praw

większości

państw

w

tym

również

Polski. W

dokumentach

międzynarodowych prawa socjalne uzyskały trwały status i wyznaczają one standardy. W
Polsce prawa socjalne regulowane są przez konstytucję oraz inne szczegółowe akty prawne.
W konstytucji 2.04.1997 roku znalazły się liczne prawa socjalne obywateli przy czym wiele z
nich koresponduje z doktryną socjalną kościoła. Szczególne zapisy z preambuły dotyczące z
zasad socjalnych. Główne wartości wpisane w konstytucję jest równość praw bez względu na
płeć, urodzenie, wykształcenie, zawód, narodowość, rasę, wyznanie, pochodzenie i położenie
społecznie. Zapis o równości praw oznacza odrzucenie jakiejkolwiek dyskryminacji socjalnej.
Warto też zwrócić uwagę, że konstytucja z 1997 roku posiada wiele wspólnego z konstytucją
marcową czyli konstytucji z 1921 roku w tym szczególnie chodzi o ochronę pracy. Prawo
pracy traktowane jest jako priorytet. W związku z tym prawem państwo zobowiązane jest
prowadzić politykę zmierzającą do pełnego i produktywnego zatrudnienia a wobec osób
pozostających bez pracy nie z własnej woli, władza publiczna winna organizować różne
formy zabezpieczenia społecznego. Realizację tego prawa oznacza konieczność rozwoju
ubezpieczeń społecznych i socjalnych na wypadek zaistnienia ryzyka choroby, starości,
niezdolności do pracy. Państwo jest konstytucyjnie obligowane również do zapewnienia
dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Obszar praw
socjalnych zawartych w konstytucji dotyczy wielu problemów społecznych i prawa socjalne
zapisane w konstytucji.
Konstytucja w odniesieniu do praw socjalnych wskazuje przede wszystkim na sformułowanie,
w

którym

podkreśla

się,

ż

e

RP

jest

demokratycznym

państwem

prawnym

urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Główne prawa społeczne są zawarte
w II artykule konstytucji i znajdują się w nim następujące zapisy: aby zrealizować zasadę
sprawiedliwości społecznej i wynikające z niej prawa socjalne należy podporządkować mu
wszystkie systemy życia państwa. Art. 2 konstytucji określa kolejne prawa, które w ramach
tejże sprawiedliwości społecznej mają łagodzić i likwidować skutki kwestii społecznych. Jeśli
chodzi o pracę to praca wg art.24 rozdz. I konstytucji znajdują się pod ochroną państwa, które
sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy. Wiadomo, że te warunki są przez
szczególny przepis. W art. 65 konstytucji rozdz. II – każdemu zapewnia się wolność wyboru i
wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy. W art. 65 jest również zapis dotyczącej
minimalnej wysokości wynagrodzenia za pracę. W art. 66 jest zapis – każdy ma prawo do
bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Władze publiczne prowadzą politykę
zmierzającą do pełnego i produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów
zwalczania bezrobocia o tym organizowanie i wspieranie szkolnictwa zawodowego oraz robót
publicznych i prac interwencyjnych. W art. 33 znajduje się zapis – kobieta i mężczyzna w RP

Przedmiot: Polityka Społeczna

21

maja równe prawa w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym, rodzinnym. Art. 67
mówi o tym, że obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do
pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. Stałe
zatrudnienie dzieci do lat 16 – formy i charakter reguluje odrębne ustawy. Art. 71 par. 1
dotyczy dobra rodziny. Państwo w swojej polityce społecznej i gospodarczej uwzględnia
dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej w tym
zwłaszcza rodziny wielodzietne i niepełne maja prawo do szczególne pomocy ze strony
władz publicznych.
Jeśli chodzi o kwestie mieszkaniowe to najważniejsze zapisy znajdują się w art. 75. władze
publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych obywateli w
szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa mieszkaniowego
oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania.
Jeśli chodzi o ochronę zdrowia art. 68 Konstytucji, gdzie znajduje się następujący zapis –
obywatelom niezależnie od ich sytuacji materialnej władze publiczne zapewniają równy
dostęp do opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych.
Jeśli chodzi o kwestię nauki oświaty i kultury w rat. 70 znajduje się zapis: każdy ma prawo do
nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkową. Władze publiczne zapewniają obywatelom
powszechny i równy dostęp do wykształcenia. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna.
Ustawa może dopuścić świadczenia niektórych usług edukacyjnych przez niektóre szkoły
wyższe za odpłatnością.
Art. 73 mówi o tym , że każdemu zapewnia się wolność twórczości artystycznej, badań
naukowych oraz ogłoszenia ich wyników. Wolność nauczania a także wolność z korzystania z
dóbr kultury.
Obszar bezpieczeństwa publicznego w rozdz. I art. 5 w konstytucji jest zapis: RP strzeże
niepodległości, nienaruszalności swojego terytorium zapewnia wolność i wolność prawa
człowieka, obywatela oraz bezpieczeństwa obywateli. W art. 32 wszyscy są wobec prawa
równi, wszyscy maja prawo do równego traktowania przez władze publiczne, nurt nie może
być dyskryminowany w życiu politycznym , społecznym lub gospodarczym z jakichkolwiek
przyczyn. W art. 83 jest zapis – każdy ma obowiązek przestrzegania prawa RP. RP zapewnia
człowiekowi prawa ochrony życia. Art. 41 mówi: że każdemu zapewnia się nietykalność
osobistą i wolność osobistą. Art. 72 są zapisy dotyczące: ochronie środowiska jest
obowiązkowa władz publicznych, każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie
ś

rodowiska. Władze publiczne wspierają działania na rzecz ochrony i poprawy stanu

ś

rodowiska. Art. 86 – każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi

odpowiedzialność za spowodowanie jego pogorszenia.

Data wykładu: 2002-04-06

POZIOM ŻYCIA I JEGO MIERNIKI


Mierzenie poziomu życia wiąże się z poszukiwaniem i określaniem różnego rodzaju
wskaźników społecznych. Służą do tego również dane z różnego rodzaju badań
statystycznych, które mogą być zastosowane do opisywania i oceny zjawisk społeczno –
demograficznych związanych z jakością życia danego społeczeństwa. Do jednych z ważnych
wskaźników można zaliczyć poziom najniższej i średniej płacy. Poziom życia bywa też
mierzony przy użyciu różnego rodzaju wskaźników ekonomicznych – prawo Englera – które
mówi, że wzrostem dochodów gospodarstw domowych – maleje procentowy udział
wydatków na żywność w ogólnych wydatkach tych gospodarstw. Zależność ta bywa
podstawą do wyznaczania absolutnego poziomu minimum socjalnego.

Przedmiot: Polityka Społeczna

22

Innym wskaźnikiem jest tz. współczynnik Gimiego – służący do mierzenia stopnia w jakim
rzeczywisty podział dochodów pomiędzy jednostkami lub gospodarstwami domowymi
odbiega od podziału całkowicie różnego, a zatem ten współczynnik mierzy stopień
koncentracji i rozwarstwienia dochodów.
Podstawowym źródłem informacji o sytuacji gospodarstw domowych czyli o poziomie
rozporządzalnych wydatków i spożycia oraz o wyposażeniu w przedmioty trwałego użytku –
są reprezentacyjne badania budżetu gospodarstw domowych
Polega ono na ustaleniu:

•

Wielkości gospodarstw mierzonej liczbą osób

•

Przynależności głowy rodziny do jednej z grup społeczno – zawodowych (grupa:
robotnicza, rolnicza, ), Dzierżawcy pracujący na własny rachunek (emeryci, renciści)
oraz utrzymanie się z niezarobkowych źródeł innych niż renta, emerytura np. zasiłek.

•

Udział osób pracujących w gospodarstwie domowym

•

Wysokość przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych

•

Wyposażenie w przedmioty trwałego użytku – lodówka, pralka

•

Przeciętne wydatki według grup towarów i usług w tym podział artykułów
ż

ywnościowych, oraz przeciętne spożycie wybranych artykułów na osobę

•

Struktura spożycia: wydatki na ochronę zdrowia, żywność, pracę.

Inny wskaźnik jakości życia określany jako syntetyczna miara zawierająca:

1.

ocenę poziomu życia czyli stan i zaspokojenie potrzeb materialnych i niematerialnych,
stan środowiska technicznego i przyrodniczego

2.

ocena zasad organizacji życia społecznego i charakteru więzi społecznych

Jakość życia wyraża się: osiągnięcia danego społeczeństwa czyli w tym co jest ocenianie
jako pozytywne, a więc pożądany poziom życia, możliwości rozwoju, możliwości
samorealizacji i poczucia bezpieczeństwa i uczestnictwa w życiu społecznym.
Przy określeniu jakości życia bierze się pod uwagę to co negatywne czyli nierówności
społeczne, zjawiska patologiczne, pogłębianie kwestii społecznych, marginalizacja
społeczeństwa.
Ważnym wskaźnikiem określający poziom życia jest również sytuacja demograficzna, która
pozwala określić procesy związane z tworzeniem szans rozwojowych i zagrożeń odnoszących
się do jakości życia. Raport dotyczy wytyczenia długofalowej strategii rozwoju Polski
opracowany w 1995 roku a prognozowany do 2010 roku. Raport zwraca uwagę na istotne
zjawiska związane z problemami demograficznymi, tym szczególnie na to, ze po pierwsze
lata 98-2005 będą się charakteryzowały stosunkowo dużą podażą pracy a po drugie w latach
2006 – 2010 – oddziaływanie czynników demograficznych zmieni się w tym kierunku, ze
gwałtownie zmaleje przyrost pracy i zaznaczy się wyraźną tendencja starzenia się
społeczeństwa.

Do negatywnych zjawisk w tym raporcie zalicza się również stosunkowo wysoką w stosunku
do innych krajów europejskich umieralność mężczyzn. Zwraca się także uwagę, że pojawiła
się tendencja związana ze spadkiem tzw. urodzeń żywych. Także obniżanie się
współczynnika płodności kobiet oraz współczynnik urodzeń. Grozi to regresem
demograficznym, w najbliższych latach wzrośnie liczba bezrobotnej młodzieży. Badania
prowadzone dla potrzeb tego raportu wykazały, że chcąc zmniejszyć bezrobocie do 2002r.
należało zapewnić wzrost zatrudnienia o 3,5% rocznie. Wytyczając cele rozwojowe dla Polski
zaproponowano przede wszystkim działania na rzecz poprawy warunków ekonomicznych, w
tym szczególnie ważne są:
-

zmniejszenie bezrobocia

-

zwiększanie dostępu do szkolnictwa

-

wydłużanie przeciętnego trwania życia

Przedmiot: Polityka Społeczna

23

-

łatwiejszy dostęp do własnego mieszkania

-

wzrost realnego wynagrodzenia

-

zahamowanie tendencji spadkowej urodzeń

-

ograniczenie sfery ubóstwa

-

oraz poprawę warunków zdrowotnych i środowiskowych.

Ważnym elementem tej strategii było również wskazywanie działań na rzecz rozwoju
gospodarczego, który warunkuje rozwój społeczny. Przy czym rozwój społeczny definiowany
jest jako:
-

wszelki wieloetapowy proces przemian zachodzących w społeczeństwie

-

taki proces przemian, który prowadzi do wzmocnienia i doskonalenia danego
społeczeństwa.

W odróżnieniu od pojęcia rozwoju społecznego, które służy opisowi i wyjaśnieniu następstwa
zmian wprowadzono w polityce społecznej pojęcie postępu społecznego, który ma służyć
wartościowaniu zmian. Postęp społeczny rozumie się jako:
-

ruch do przodu we właściwym kierunku

-

przechodzenie od stanów gorszych do lepszych, od mniej do bardziej cenionych i
pożądanych, zgodnie z przyjętymi wartościami i celami.

Deklaracji o postępie społecznym i rozwoju, uchwalonej przez zgromadzenie ogólne ONZ w
1996r. definiuje się postęp społeczny jako podnoszenie materialnego i duchowego standardu
ż

ycia. Podkreśla się w tej deklaracji również, że miarą postępu ma być poprawa jakości życia

czyli coraz pełniejsze zaspokajanie potrzeb społecznych przez coraz szersze kręgi
społeczeństwa. Zwraca się tu uwagę na kryteria postępu społecznego, które wyznaczane są
przez
1.

stopień w jakim zapewnione jest bezpieczeństwo ludzkie od sił przyrody, zdarzeń
losowych, agresji i zachowań patologicznych

2.

stopień powszechnego zabezpieczenia warunków dostatniego bytowania

3.

możliwości rozwoju i spożytkowania potencjału, zdolności i umiejętności

4.

stopień przeciwdziałania różnym postaciom dyskryminacji

5.

zwiększenie równości szans

6.

respektowanie sprawiedliwego rozkładu uprawnień i zobowiązań

7.

zakres podmiotowości i autonomii członków społeczeństwa

8.

zakres wolności od wszelkiej przemocy

9.

zakres wolności dotyczącej wyboru sposobu życia

10.

uczestniczenie w decyzjach publicznych

11.

możliwości kultywowania swojej tożsamości etnicznej i kulturowe

12.

stopień zgodności zbiorowego współżycia

13.

otwartością społeczności na potrzeby jednostki i na dobro wspólne

14.

siłą więzi społecznych i wzajemnej solidarności.

Jeszcze innym pojęciem używanym często do określania rozwoju społecznego jest dobrobyt
społeczny, który jest najczęściej rozumiany jako stan wysokiego zaspokojenia potrzeb
ludności. Do lat 60 dobrobyt społeczny w Polsce utożsamiano z dochodem narodowym
brutto, który uważano za uniwersalny miernik jakości życia a stopień zaspokojenia potrzeb
oceniano na podstawie średnich statystycznych obrazujących wielkość konsumpcji
poszczególnych dóbr i usług w stosunku do liczby obywateli. Zwrócono jednak uwagę, że
ważna jest nie tyle wysokość dochodu co sposób jego spożytkowania, czyli na co jest
wydawany. Wzbogacając pojęcie dobrobyt społeczny podkreśla, że liczy się nie tylko dochód
ale także majątek, stan zdrowia, wykształcenie, dostęp do pracy, czasu wolnego, środowiska,
zamieszkanie czyli wszystko to co stanowi wartość dla człowieka lub grupy ludzi.
Rozumienie pojęcia dobrobytu społecznego, wiąże się z procesem polepszania życia w
którym wzrost gospodarczy uważany jest za środek do osiągnięcia tego celu, a nie cel sam w

Przedmiot: Polityka Społeczna

24

sobie. Na początku lat 90 ONZ publikuje doroczne raporty o rozwoju społecznym,
proponując jednocześnie wprowadzenie we wszystkich krajach syntetycznego miernika za
pomocą którego ocenia się stopień rozwoju poszczególnych krajach. W Polsce jest on
nazywany wskaźnikiem rozwoju społecznego i został wprowadzony w 90 r. do statystyki
społecznej. Wyznaczany jest on na podstawie mierników dotyczących trzech wymiarów
rozwoju społecznego
-

trwanie ludzkiego życia

-

poziom osiągnięć edukacyjnych mierzony wskaźnikiem skolaryzacji na wszystkich
poziomach nauczania oraz umiejętności czytania i pisania

-

dochodów - mierzony w produkcie krajowym brutto w $ przypadający na jednego
mieszkańca, liczony wg. siły nabywczej waluty.

Ważnym wskaźnikiem i granicą określania poziomu życia w odniesieniu do gospodarstw
domowych jest tzw. minimum socjalne, które zostało wprowadzone na początku lat 80.
Minimum socjalne jest definiowane jako stan środków wystarczających do zaspokojenia
potrzeb wybranych typów gospodarstw domowych. Typy gospodarstw domowych to:
gospodarstwo 1- no osobowe, pracownicze i emeryckie, 2-u i 4-o osobowe. Na poziomie
społecznie niezbędnym na określonym etapie społeczno- gospodarczym rozwoju kraju.
Minimum socjalne jest wyznaczane w oparciu o tzw. koszyk minimum czyli taki zestaw dóbr
i usług, który jest niezbędny do zaspokojenia potrzeb osób i rodzin osiągających niskie
dochody. Koszyk minimum obliczany jest przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w sposób
ciągły, co kwartał. Do tego koszyka zalicza się:
-

wyżywienie- dostateczne pod względem wartości odżywczej i umiarkowanie kosztowne

-

mieszkanie- czynsz i wyposażenie

-

odzież i obuwie

-

artykuły medyczno- farmaceutyczne

-

ś

rodki higieny

-

wydatki na kulturę

-

sport i wypoczynek

-

wydatki na transport i łączność

-

oświatę i wychowanie

-

pozostałe wydatki, które traktuje się jako rezerwę finansową na uzupełnienie wcześniej
wymienionych wydatków, stanowią one od 4 do 8% tych wcześniejszych wydatków.

W 95r. dokonano zmian dotyczących ustalenia koszyka dóbr.

Data wykładu 2002-04-13

Zagrożenia społeczne

Zagrożenia społeczne dotyczą przede wszystkim poziomu bezpieczeństwa socjalnego.
Bezpieczeństwo to tyle co wolność od zagrożenia. Zagrożenia naruszają bezpieczeństwo na
wielu płaszczyznach życia społecznego. W wymiarze obiektywnym przeciwieństwem
bezpieczeństwa jest zagrożenie zaś subiektywnym – strach, lęk. Lęk neurotyczny w sytuacji
realnych zagrożeń jest określany jako dewiacja jednostkowa, jeśli jednak lęk szerzy się wśród
wielu członków społeczeństwo staje się faktem społecznym mający swój obiektywny wyraz.
Zagrożenia w ujęciu indywidualnym mogą mieć dwojaki wymiar:

1.

mogą występować niezależnie od jednostki

2.

mogą być zależne od działań jednostki jeśli podejmuje ona zbyt duże ryzyko.

J. Supińska proponuje następujący systematyczny przegląd zagrożeń:

1.

przyroda czyli ekosfera. Naturalne środowisko określane jako najstarsze źródło
zagrożeń dla gatunku ludzkiego. Stanowi ono zagrożenie jeśli ginie zniszczona i

Przedmiot: Polityka Społeczna

25

zdominowana przez człowieka ale także gdy dominuje nad człowiekiem powodując
różnego rodzaju klęski żywiołowe.

2.

Technika czyli stworzona przez człowieka technosfera. Niesie ona zagrożenie gdy
jest niedoskonała, niesprawna, nieekonomiczna ale także wówczas gdy jest tak
rozwinięta gdy przerasta możliwości zrozumienia. Jak mówi autorka gdy przerasta ona
możliwości obsługi i okiełznania stwarza świat wykraczający poza sferę ludzką np. w
architekturze, urbanistyce czy informatyczną.

3.

System społeczno - ekonomiczno – polityczny i uwarunkowania ich konkretnych
zachowań jednostek. Wymienia ona:

•

Zorganizowaną pomoc: wojny, zbrojne konflikty, represje, system prawny
ograniczający wolność, czy też niepraworządność;

•

Ekonomiczna walka o byt między konkurującymi ze sobą producentami na
rynku oraz odpowiednik tej walki w innych sferach życia, co daje
psychologiczny aspekt dżungli

•

Wyzysk i amencja pracy

•

Nadmierne wymagania formułowane bądź to bezpośrednio np. jako nakaz
prefekcjonalistycznej kultury lub pośrednio jako pochodna sytuacji
konkurencyjności i przerostu aspiracji.

•

Nadmierne natręctwo instytucji ingerujących w życie prywatne jednostki i
rodziny, naruszających niezbędną dla zdrowia psychicznego intymności, nawet
wówczas gdy celem tych ingerencji jest dobro człowieka.

•

Tempa zmian, ich nierównomierność i różnokierunkowość określana jako
niekorzystny dal ludzkiej psychiki szok przyszłości. Tu również zagrożenia
wynikają z cyklicznych załamań gospodarki czy wreszcie różnego rodzaju
napięcia wywołane przez lokalne krótkookresowe, zwiększone tempo
wydarzeń;

4.

Agresja innych jednostek czyli występujące we wszystkich epokach i systemach
zachowania patologiczne przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i mieniu,
nietolerancja, nienawiść i zawiść. Przybierające różne formy zachowań skierowanych
na innych ludzi.

5.

Sama osoba zagrożona która staje się niekiedy zagrożeniem dla siebie, czasem
wbrew własnej woli a czasem w wyniku dokonanego wyboru. Konkretnie źródłem
zagrożenia może być:

•

Organizm jednostki jako całości psychofizycznej, jako niedomagania wrodzone i
nabyte

•

Czyny jednostki godzące w dobro i interesy innych osób lub systemy. Ze względu
na grożące za nie odpowiedzialność i karę czyli lęk

•

Czyny jawne autodestrukcyjne, w przypadku samobójców, alkoholików czy
róznego rodzaju zachowań odnoszących się do igrania z niebezpieczeństwem

•

Czyny jednostki konstruktywne, podejmowane w celu zwiększenia przyszłych
korzyści, mimo niepewności sukcesu i mimo zagrożenia przegrana.

Przegląd zaprezentowanych źródeł zagrożeń wskazuje na ogromne bogactwo uwarunkowań,
które mogą zachwiać poczuciem bezpieczeństwa postaw jednostek a nawet cała grupę
społeczną w sytuacji gdy ich życie jawi się jako dryfowanie na krze lodowej bez
jakichkolwiek możliwości na zmianę sytuacji. W polityce społecznej proponuje się aby
zagrożenie rozpatrywano również przez pryzmat niezaspokojonych potrzeb. Uważa się
bowiem, że niezaspokojenie potrzeb powoduje stan braku, który może stawać się czynnikiem
kumulowania się różnych trudnych sytuacji w życiu jednostek i ich rodzin.
Wymienia się tu:

Przedmiot: Polityka Społeczna

26

1.

Zagrożenie bytu związane z brakiem dostępu do odpowiedniej wody, brakiem
ż

ywności, chorobami w wyniku niedożywienia czy dziećmi urodzonymi z wyraźną

niedowagą.

2.

Zagrożenie schronienia a więc w skrajnym przypadku bezdomności lub mieszkanie,
które nie chroni przed normalnymi warunkami pogodowymi także mieszkanie bez
odpowiednich urządzeń sanitarnych, przeludnienie mieszkań i mieszkanie położone w
niebezpiecznym położeniu.

3.

zagrożenie pracy. Bezrobocie w tym szczególnie długotrwałe (rok bez pracy) i
masowe (powyżej 3 lat bezrobocie długookresowe). Ryzyko utraty pracy, każde
zajęcie zawodowe podważające autonomię pracownika oraz zagrożenia wypadkami
przy pracy i chorobami zawodowymi

4.

zagrożenie środowiska. Związane z życiem na obszarze o wysokim stopniu
zanieczyszczenia lub wysokim poziomie hałasu.

5.

zagrożenie zdrowia. Utrudniony dostęp do opieki zdrowotnej, zagrożenie chorobami,
zwiększona umieralność niektórych grup społecznych oraz zagrożenie epidemiami
oraz niepełnosprawnością.

6.

zagrożone dzieciństwo. W tym szczególnie dzieci porzucone, zaniedbane, będące
ofiarami przemocy, wychowujące się w rodzinach patologicznych oraz wychowujące
się w niedostatku i ubóstwie.

7.

zagrożenie osamotnieniem. Czyli brak bliskich, zażyłych relacji z innymi, brak
wsparcie w rodzinie, brak wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych, samotna
starość i marginalizacja społeczna.

8.

zagrożenie ekonomiczne. Bezwzględne ubóstwo, brak odpowiedniego
zabezpieczenia materialnego w przypadku określonych zdarzeń losowych.

9.

zagrożenia fizyczne. Czyli wzrost przestępstw przeciwko zdrowiu, zabójstwa,
przemoc, terroryzm.

10.

zagrożenia rozwoju. Czyli utrudniony dostęp do szkół, niski poziom kształcenia,
niedobór wyższego wykształcenia, brak dostępu do placówek upowszechniania
kulturę i zacofanie kulturalne.

Wielu autorów zwraca uwagę, że nieustanne doznawanie zagrożeń lub lęk powoduje czasem
nieodwracalne szkody wśród których wymienia się przede wszystkim:

•

powtarzające się zaburzenia procesów biochemicznych – zachodzących w
mózgu, wynikające z przesadnej czynności, które w efekcie mogą prowadzić
do pojawienia się stanów otępienia, apatii;

•

wzrost poziomu wydzielania hormonów – związane z przeżywaniem
chronicznego stresu, co prowadzi do narastającego niepokoju, gniewu,
rozpaczy, wyczerpania a nawet do zachowań paranoidalnych;

•

utrata energii – powodująca osłabienie zdolności percepcyjnych i pola uwagi,
co prowadzi w efekcie do zwiększonego narażenia na niebezpieczeństwo;

•

niewidzialne rany emocjonalne – w postaci wstydu, poczucia krzywdy,
upokorzenie, niechęć;

•

niszczenie tkanek mięśnia sercowego – zakłócenie funkcjonowania układu
krążenia;

•

ograniczenia możliwości twórczych

•

naznaczenie pamięci bolesnymi emocjami

•

osłabienie – stałe odczuwanie braku wewnętrznej równowagi, poirytowania i
poczucie frustracji oraz niepewność.

To są skutki zagrożeń w wymiarze indywidualnym

Przedmiot: Polityka Społeczna

27

Z perspektywy polityki społecznej zagrożenie w wymiarze indywidualnym mogą powodować
powstanie i narastanie krytycznych sytuacji życiowych. Krytyczne sytuacje życiowe
zdaniem J. Daneckiego pojawia się wówczas, jeśli:

1.

zagrożone jest życie, zdrowie, byt materialny, godność osobista

2.

człowiek staje w obliczu nie zaspokojenia podstawowych potrzeb, często przy tym
nieoczekiwanie oraz wobec konieczności podejmowania decyzji o dużym stopniu
ryzyka.

3.

zawodzą dotychczasowe mechanizmy adaptacyjne. Następuje destabilizacja,
zaburzenia funkcjonowania, często załamanie dotychczasowej drogi życiowej.

4.

z danej sytuacji nie widzi się wyjścia tylko w oparciu o własne siły.

Idea zabezpieczenia społecznego wiąże się przede wszystkim z dążeniem do wolności od
niedostatku. Najpełniej została ona wyrażona w ogłoszonym w Anglii w 1942 roku Planie
Bereridge’a. podstawowym założeniem tego planu było stwierdzenie odpowiedzialności
państwa w zakresie udzielania pomocy tym, którzy jej potrzebują, ponieważ znaleźli się w
określonych sytuacjach społecznych uniemożliwiających samodzielne rozwiązanie
problemów czyli dotkniętych różnego rodzaju ryzykami socjalnymi.
Za ryzyko socjalne uznaje się prawdopodobieństwo wystąpienia szkody związanej przede
wszystkim z niemożnością zadowalającego spełnienia roli pracownika zarabiającego na
utrzymaniu siebie i swojej rodziny. Niemożności tej w skrajnych przypadkach może
towarzyszyć niezdolność do samoobsługi i samodzielnego życia.
Systematyczna lista ryzyk socjalnych pojawiła się w konwencji 102 Międzynarodowej
Organizacji Pracy.
Wymienia się tu następujące ryzyka socjalne:

1.

Zagrożenie zdrowia – mająca bardzo różne źródła ale podobne w skutkach,
prowadzące często do niemożności zarobkowania i pokrycia dodatkowych wydatków
na usługi leczenia.

2.

Zagrożenie starością – nieuchronne ze względów biologicznych, rozpatrywane ze
względu na takie skutki jak niemożność zarobkowania a w dalszych fazach
niezdolnością do obsługi.

3.

zagrożenie trwałą niepełnosprawnością – przejawiającą się również trwałą
niezdolnością do pracy.

4.

Zagrożenie bezrobociem – będący efektem niezdolności systemu ekonomicznego do
wykorzystania potencjału ludzkiego.

5.

Zagrożenie czasową utratą zdolności do zarobkowania – np. choroby

6.

Zagrożenie osób niezdolnych do pracy utrzymywanych przez pracownika
śmiercią ich żywiciela – ryzyko śmierci jest tu rozpatrywane jako ryzyko źródeł
utrzymania.

Ilość ryzyk socjalnych ciągle wzrasta ponieważ powstają nowe zagrożenia takie jak np.:

1.

Zagrożenie odejściem żywiciela rodziny – jako pochodna rozpadu życia rodzinnego
(rozwód). Skutkuje nie tylko obniżeniem poziomu życia ale niosą też inne
konsekwencje np. dysfunkcjonalność rodziny

2.

Ryzyko przedłużającego obciążenia uczącymi się – a wiec jeszcze nie
samodzielnymi ekonomicznie dziećmi.

3.

Ryzyko szybkiego, okresowego przekwalifikowania się – jako pochodna postępu
technicznego i gwałtownych zmian społecznych.

4.

Zagrożenie możliwości rozwoju – wynikające z braku perspektyw skutkującą
niewydolnością ekonomiczną, poznawczą i interpersonalną.

5.

Ryzyko pogłębiania się zjawisk patologii społecznej – zarówno tych, które działają
destrukcyjnie na rodzinę jak i tych, które wzmagają poczucie zagrożenia społecznego.

Przedmiot: Polityka Społeczna

28

6.

Ryzyko wynikające z braku możliwości odpowiedniego zabezpieczenia w sytuacji
nieprzewidzialnych zagrożeń – będące efektem niskich dochodów, które muszą być
na bieżąco konsumowane co powoduje, że większość ludzi żyje z dnia na dzień.

Tworzenie możliwości ochrony przed różnego rodzaju ryzykami, należy przede wszystkim do
instytucji zabezpieczenia społecznego a funkcja zabezpieczenia społecznego jest świadczenie
pomocy osobą znajdującym się w trudnej sytuacji socjalnej lub podejmowania działań
zabezpieczających przed zaistnieniem trudnej sytuacji.

W zakresie zabezpieczenia społecznego stosowane są najczęściej trzy techniki o charakterze
administracyjno – finansowym. Wyróżnia się technikę:

1.

Ubezpieczeniową – świadczenia w niej maja charakter obligatoryjno – roszczeniowy.
Podstawą nabywania praw do świadczeń jest tu opłacanie składek, których wysokość
zależy od rozmiarów ryzyka i od wysokości dochodów. Warunki i wysokość
ś

wiadczeń jest związana z wysokością opłaconych składek, najczęściej określanych

ustawowo. Prawo do tego typu świadczeń jest nabywane w momencie spełnienia
warunków przewidzianych w ustawie i nie decyduje o tym kryterium potrzeb.
Technika ubezpieczeniowa jest jedynym rodzajem świadczeń, w których występuje
dwustronny charakter transakcji.

2.

Zaopatrzeniową – ma charakter również roszczeniowy, charakter z tą jedyna różnicą,
ż

e prawo do świadczeń wynika wyłącznie z woli ustawodawcy a nie jest związane z

opłaceniem składek. Finansowanie tego rodzaju świadczeń odbywa się z funduszy
publicznych a warunkami ich przyznawania i wysokości wynikają z przyjętych
rozwiązań normatywnych. Ważną cechę tej techniki jest fakt, iż świadczenia
przysługują z reguły wszystkim obywatelom danego kraju należącym do jednej
określonej grupy społecznej np. osoby niepełnosprawne czy rodziny wielodzietnych.
Wymiar tych świadczeń w obrębie danej grupy jest zazwyczaj jednolity.

3.

Pomocy społecznej – nazywana także techniką opiekuńczą ma charakter uznaniowy.
Warunkiem przyznania świadczeń tu zbadanie potrzeb i sytuacji życiowej danej osoby
lub rodziny. Źródłem finansowania są fundusze centralne i lokalne. System pomocy
społecznej pozwala na indywidualizację sytuacji i świadczeń, co we współczesnej
polityce społecznej jest uznanie za jedne z ważniejszych zasad

Poza tymi technikami mogą być stosowane również inne formy np. stypendia szkolne,
socjalne, tworzenie kas wzajemnej pomocy, działalność charytatywna, dobrowolne
ubezpieczenia osobowe i majątkowe ludności. Głównym elementem działań na rzecz
bezpieczeństwa socjalnego. Są jednak techniki związane z zabezpieczeniem społecznym.

Ważnym elementem w zakresie tworzenia bezpieczeństwa socjalnego w Europie stała się
Europejska Konwencja o Zabezpieczeniu Społecznym. Sygnatatoriuszami jej są państwa
członkowskie, Rady Europy, Europejski Kodeks Zabezpieczenia Społecznego, został otwarty
do podpisu 16.04.1964 roku obejmuje on następujące gałęzie zabezpieczenia społecznego:
Ś

wiadczenia chorobowe i macierzyńskie, świadczenia inwalidzkie, świadczenia na wypadek

starości, świadczenia dla osób pozostających przy życiu, świadczenia z tytułu wypadku przy
pracy i chorób zawodowych, zasiłku pogrzebowego, świadczenia z tytułu bezrobocia,
ś

wiadczenia rodzinne.

Ważnym elementem dotyczącym przeciwdziałania zagrożeniom jest tworzenie warunków
funkcjonowania samorządów terytorialnych jako lokalnych podmiotów polityki społecznej.
Idea samorządności przeżywa szczególny renesans w dobie globalizacji przede wszystkim
jako antidotum na zagrożenia wynikające z funkcjonowania społeczeństwa masowego.

Przedmiot: Polityka Społeczna

29

Idea samorządności została sformułowana w Encyklice o odnowieniu ustroju społecznego w
1931 roku i oznacza „tyle społeczeństwa ile można, tyle państwa ile konieczne”

Potrzeba samorządności nadaje społeczeństwu w tym szczególnie społecznością lokalnym
poczucie podmiotowości, przynależności i tożsamości. Warunki prawne tworzą na rzecz
funkcjonowania samorządu mają istotny wpływ na udział społeczności lokalnych w
rozwiązywaniu problemów, określaniem potrzeb, oczekiwań, aspiracji, sposobów działania
społeczności. Wpływają też na poziom aktywności i inicjatywności lokalnej. Według
Edwarda Ochendowskiego samorząd terytorialny stanowi wyodrębnioną w strukturze
państwa. Powstały w mocy prawa związku lokalnego społeczeństwa, powołany do
samodzielnego wykonywania zadań. Wyposażone w materialne środki umożliwiające
realizację tych zadań.

Zasada samorządności zostaje wpisana w Polską Konstytucję. W realizacji tej zasady bardzo
ważne znaczenie ma pojęcie lokalizm.
Lokalizm według A. Potoczka, oznacza względną autonomię oraz upodmiotowienie
konkretnych społeczności w zakresie społecznym, gospodarczym i kulturowym. W ramach
szerszego układu społeczno – przestrzennego i polityczno – ustrojowego.

Ważnym elementem lokalnej polityki społecznej jest znajomość środowiska możliwości
szybkiej i wnikliwego diagramu problemów społecznych oraz możliwości rozwoju lokalnego.

Istotny jest udział społeczności lokalnych w tworzeniu programów projektycznych i
rozwojowych. Dla zapewnienia skuteczności funkcjonowania samorządowych społeczności
lokalnych konieczne jest:

1.

uszanowanie odrębności interesów społeczności lokalnej

2.

zapewnienie reprezentywności władz socjalnych

3.

zapewnienie społeczności lokalnej możliwości samodzielnego formułowania różnego
rodzaju strategicznych rozwiązań

Do zadań samorządów terytorialnych zgodnie z ustawą o samorządności należą wszystkie
sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym a w szczególności należą wszystkiesprawy publiczne
o zaspokojeniu zbiorowych potrzeb wspólnoty.
Zadania własne w zakresie polityki społecznej obejmują:

1.

ochronę zdrowia;

2.

pomoc społeczną w tym ośrodki i zakłady opiekuńcze

3.

komunalne budownictwo mieszkaniowe

4.

oświata – przedszkola, szkoły podstawowe, gimnazja oraz placówki opiekuńczo –
wychowawcze

5.

Kultura – bibliotekę, placówki upowszechniania kultury

6.

profilaktykę zagrożeń i patologii społecznych.

Przedmiot: Polityka Społeczna

30

Data wykładu: 2002-04-20

Kwestie społeczne używane są w węższym i szerszym znaczeniu.

W węższym znaczeniu – J. Danecki – oznacza konkretny problem o szczególnie
niekorzystnym wpływie na życie i współdziałanie członków danej społeczności. W nauce o
polityce społecznej stosuje się przy tym dwa komplementarne sposoby klasyfikacji tych
konkretnych kwestii. Pierwszy z nich oparty jest na pytaniu dotyczące tego jakie potrzeby są
blokowane. Mówimy wówczas o kwestii ubóstwa, bezrobocia, kwestii mieszkaniowej,
edukacyjnej, niepewności społecznej czy marginalizacji. Punktem wyjścia drugiego rodzaju
klasyfikacji jest pytanie dotyczące tego czyje potrzeby są blokowane, wówczas wyróżnia się
kwestię robotniczą, chłopską, kwestię mniejszości narodowej, osób w podeszłym wieku czy
osób niepełnosprawnych.
W ujęciu szerszym kwestia społeczna nazywana jest głównie przyczyna wszelkich kwestii
szczegółowych, wspólne im wszystkim podłoże sprawcze w postaci określonych reguł i norm
obowiązujących w danym społeczeństwie, formacji ustrojowej czy nawet cywilizacji. Jest to
zestaw, stan strukturalnej niespójności a w skrajnych przypadkach wyrazistej sprzeczności
pomiędzy regułami i normami jakie są ludziom narzucane a ich naturalnym poczuciem prawa
do godnego życia w społeczeństwie. Taki stan można porównać do choroby, która toczy i
rozkłada cały organizm, podcinając jego zdolności przetrwania..

G. Firlit-Fesnak – autorka mówi, że mianem kwestii społecznej grupuje się tylko te problemy,
których presje odczuwają duże grupy ludzi, które na masową skalę powodują piętrzenie się
krytycznych sytuacji w życiu jednostki i rodziny, które niszczą podłoże więzi społecznej w
stopniu zagrażającym stabilność społeczeństwa

A. Rejkiewicz twierdzi, że kwestie społeczne to problemy, które generują sytuacje krytyczne
w życiu szerokiej zbiorowości, powodującą poważne zakłócenia w funkcjonowaniu
społeczeństwa. Istnieje zasięg i dynamika kwestii społecznych jest podstawowym miernikiem
kondycji społecznej w życiu społecznym. Profesor wyróżnia jednocześnie właściwości
opisujące kwestie społeczne to po pierwsze – presje ich odczuwają duże zbiorowości ludzkie.
Po drugie powodują one na masową skalę spiętrzenie się krytycznych sytuacji w życiu
jednostek i rodzin. Po trzecie generują poważne zakłócenia w życiu społeczeństwa. Po 4
wynikają w głównej mierze z niedostosowania życia społecznego do podstawowych potrzeb
indywidualnych i zbiorowych. Po 5 ich rozwiązywanie wymaga mobilizacji i koordynacji
działań we wszystkich skalach od jednostek i rodzin poprzez środowisko lokalne do szerokich
społeczności.

Kwestia społeczna pojawia się z chwila identyfikacji rodzaju niebezpieczeństwa i zdaniu
sobie sprawy, że nie ma żadnych możliwości uniknięcia go. Korzenie kwestii społecznych
tkwią w różnego rodzaju zjawiska o charakterze ogólnym. Znaczący wpływ na ich wzrost, na
rozwój cywilizacyjny i wiążąca się z nim przepaść między osiągnięciem techniki a
narastaniem ubóstwa dobroczynnych grup ludności na całym świecie. Współcześnie w wielu
obszarach życia tworzą się nowe rodzaje kwestii społecznych, których źródła tkwią w
zmianach zachodzących wewnątrz kraju.
Najbardziej dotkliwe kwestie społeczne występujące w Polsce:

1.

ubóstwo

2.

bezrobocie

3.

kwestia mieszkaniowa

4.

kwestia ochrony zdrowia

Przedmiot: Polityka Społeczna

31

5.

kwestia edukacyjne

6.

kwestia bezpieczeństwa społecznego

7.

kwestia ochrony środowiska określana jako ekokwestia

Charakterystyka ubóstwa

Ubóstwo jest definiowane jako brak wystarczających do życia środków materialnych,
stanowi ono nie tylko źródła konfliktów społecznych ale określane jest również jako istotna
bariera rozwoju społecznego. Kontrowersje wokół kwestii ubóstwa skupiają się na trzech
obszarach:

1.

definiowaniu tego pojęcia – rozbieżności dotyczą tu kryteriów określania granicy
ubóstwa.

2.

przyczyny ubóstwa czyli oceny wpływu jaki na powstawanie tego problemu maja
polityka państwa, system społeczny i gospodarczy panujący w kraju oraz postawy
ludzi wobec tej kwestii.

3.

metody przewidywania ubóstwa czyli podejścia do tej kwestii w wymiarze
doktrynalnym. Dylematy dotyczą głównie o ile wspomagać ma państwo, samorząd o
ile w szerszym globalnym ujęciu.

Podstawowym kryterium ubóstwa są warunki materialne niezapewniające zaspokojenie
minimum potrzeb człowieka i z tej perspektywy wyróżnia się dwa znaczenia technik
ubóstwa:

1.

Ubóstwo absolutne określane jako bezwzględne czyli stan niezaspokojenia potrzeb.
Uznany w danym czasie i danym społeczeństwie za minimum.

2.

Ubóstwo względne określane przez określenie do konkretnej sytuacji życiowej
jednostki i rodziny. Do przeważającego w danym społeczeństwie poziomu dochodów.

Istnieje wiele teorii wyjaśniających przyczynę ubóstwa:

1.

Teoria skażonych charakterów, w której za główną przyczynę ubóstwa uważa się
ułomności indywidualne tj. brak aspiracji, niedbalstwo, brak umiejętności, zdolności i
możliwości.

2.

Teoria ograniczonych możliwości opiera się ona na stwierdzenie, że ubożenie
społeczeństwa może być rezultatem sił pozostających poza wpływem i kontrolą
jednostek.

3.

Teoria wielkiego brata sugerując, ze winę za ubóstwo ponosi rząd, jeśli niszczy
bodźce do umacniania niezależności ekonomicznej rodziny a przez wysokie podatki i
inne programy socjalne sprowadza ludzi na manowce państwowej pomocy i powoduje
uzależnienie się od tej pomocy.

Polskie ubóstwo najczęściej pojawia się w rodzinach wielodzietnych gdzie rodzice dotknięci
są bezrobociem i mieszkają w rodzinach rolniczych lub tradycyjnie uprzemysłowionych gdzie
obiektywnie trudno o pracę. Również w małych miastach i wsiach gdzie rodziny dodatkowo
borykają się z innymi problemami np. alkoholizm jednego lub obojga rodziców. W badaniach
dotyczących ubóstwa w Polsce zwraca się uwagę, że ubóstwo pierwszego okresu
transformacji było głównie niezawinione w tym sensie że działały zewnętrzne czynniki tj.
głęboka recesja, spadek produkcji, masowe bezrobocie wynikające z upadku licznych
przemysłowych zakładów pracy, państwowych gospodarstw rolnych. W drugim okresie
transformacji rolę odgrywają czynniki zawinione tj. brak gotowości do podnoszenia czy
zmiany kwalifikacji, niechęć do wyrzeczeń dotyczącej własnej konsumpcji oraz brak
mobilności przestrzennej.

Ubóstwo w Polsce jest hierarchizowane w następujący sposób:

Przedmiot: Polityka Społeczna

32

1.

najostrzejsze czyli bezwzględnie absolutne definiowane przy zastosowaniu koszyka
minimum egzystencji.

2.

ubóstwo względne odnoszone do przeciętnej kategorii dochodów lub płacy np.
minimalna emerytura kształtuje się na poziomie 39% przeciętnej płacy czy 50%
przeciętnych wydatków gospodarstw domowych.

3.

ubóstwo subiektywne określane na podstawie opinii ludzi o ubóstwie własnym i
innych

4.

minimum socjalne jako linia niskich dochodów wyznaczająca granicę integracji ze
społeczeństwem.

Kolejną kwestia społeczną jest bezrobocie, które występuje w skali masowej czyli powyżej
10%. Jako kwestia społeczna bezrobocie traktuje się strukturalnie ponieważ powoduje ono
narastanie nierówności i rozwarstwienie społeczeństwa w wymiarze indywidualnym. Za
najbardziej dolegliwe uznaje się bezrobocie długookresowe czyli powyżej 12 miesięcy
pozostania bez pracy.

Bezrobocie to brak pracy zarobkowej dla osób zdolnych i gotowych do jej podjęcia. Masowe
bezrobocie utrzymuje się w większości krajów uprzemysłowionych od połowy lat 70 XX
wieku. Szacuje się bezrobocie w krajach UE dotyka około 18 miliona bezrobotnych.
Bezrobocie w Polsce według GUS wyniosło w marcu 2002 roku 18,1%. Stopa bezrobocia ma
niespotykane dotychczas stałe powiększenie się szczególnie bezrobocie absolwentów czyli
osób kończących szkołę – osób nie mających doświadczenia zawodowego.

Bezrobocie pociąga za sobą wiele konsekwencji zarówno materialnych jak i
psychologicznych. Na poziomie materialnym wiąże się przede wszystkim zubożenie się
społeczeństwa i pozbawieniem go możliwości rozwojowych. Natomiast konsekwencje
psychologiczne bezrobocia odnoszą się przede wszystkim do narastania zaburzeń
psychicznych osób dotkniętych bezrobociem.

Do skutków wywołanych bezrobociem zalicza się także ograniczenie możliwości
poznawczych i w związku z tym obniżające się możliwości osób bezrobotnych do
samodzielnego poradzenia sobie z tą kwestią. Bezrobocie w większym stopniu dotyka
kobiety.

Kwestia mieszkaniowa ma w Polsce wieloletnią tradycję. Głód mieszkaniowy zaznaczył się
bardzo wyraźnie w latach 70 XX wieku i związał się głównie wówczas z brakiem dostępności
mieszkań na poziomie ilościowym. Obecnie kwestia ta przybrała inny wymiar i wiąże się
głównie z barierą finansową i ubożeniem społeczeństwa. Problemy mieszkaniowe skutkują
przede wszystkim degradacja substancji mieszkaniowej już istniejącej. Zagęszczenie
mieszkaniowe w wymiarze społecznym – skutki te wyrażają się przede wszystkim
odkładaniem przez młodych ludzi decyzji o założeniu rodziny i o prokreacji. Powoduje to
narastanie konfliktów w rodzinie. Jednym z pomysłów na rozwiązanie tej kwestii jest budowa
mieszkań komunalnych i wprowadzenie preferencyjnych kredytów mieszkaniowych.

Kwestia ochrony zdrowia odnosi się przede wszystkim o dostępność różnego rodzaju usług
zarówno w wymiarze przestrzennym jak i materialnym.
Ochronie zdrowia w polityce społecznej należy rozpatrywać w trzech aspektach:

1.

lecznictwo czyli nastawienie na osoby chore, rozpoznawanie i leczenie chorób
szczególnie występujących w masowej postaci.

Przedmiot: Polityka Społeczna

33

2.

rehabilitacja czyli przywracanie do zdrowia i przywracanie do sprawności i
przydatności społecznej ludzi dotkniętych kalectwem, upośledzeniem fizycznym,
psychicznym i społecznym.

3.

profilaktyka czyli zapobieganie chorobom szczególnie tym, które przybierają rozmiary
epidemii oraz tych, które dotyczą w większym stopniu określoną populację.

Kwestia edukacyjna wynika przede wszystkim z różnego rodzaju blokad w infrastrukturze
szkolnictwa powodujących intelektualne ubożenie społeczeństwa. Najbardziej wymiernym
wskaźnikiem należenia tej kwestii jest poziom kompetencji poznawczych uczniów
określanych w oparciu o badania, rozumienia pojęć. Badania prowadzone w połowie lat 80
wykazały, że 25% pojęć uznawanych za elementarne dla rozumienia rzeczywistości było
rozumiane przez absolwenta szkoły podstawowej. Natomiast 16,4% badanej młodzieży
zachowała nieumiejętność posługiwania się podstawowymi pojęciami o wiedzy szkolnej.
Wyraźnie też zaznaczyły się różnice między młodzieżą ze środowisk wiejskich.
Dane szacunkowe z przed. reformy oświaty określają, ze 40% zbiorowości młodzieży kończą
szkołę podstawową jest na takim poziomie kompetencji poznawczych, które określa się jako
niemoc symboliczną – brak zdolności rozumienia.

Kwestia bezpieczeństwa społecznego wiąże się przede wszystkim z narastaniem różnego
rodzaju zagrożeń tym szczególnie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego, niepewności
zatrudnienia, ciągłym lękiem o narastaniu kosztów oraz załamanie zaufania do przedstawicieli
władzy.

Ekokwestia – czyli kwestia zagrożenia środowiska naturalnego odnosząca się przede
wszystkim do zagrożeń podstaw bytowania ludności w środowisku.

Patologie społeczne są jako nienormalne określane jako chorobowe
Patologia w rozumieniu polityki społecznej to takie zachowanie jednostki i grup, które
odbiegają od normy. To system, który pozostaje w konflikcie z obowiązującymi normami i
powoduje szkody społeczne.
Do podstawowych kryteriów wyodrębniania patologii czy zjawisk patologii zalicza się do
tego co w społeczeństwie uznaje się za złe i kryteria obiektywne gdzie mówi się, że patologia
to zjawisko społecznie szkodliwe niezależnie od tego co myśli społeczeństwo.

Do zjawisk patologicznych zalicza się:

•

przestępczość

•

alkoholizm

•

narkomania

•

przemoc

•

różnego rodzaju korupcje.

We współczesnym świecie obserwuje się znaczny przyrost groźnych zjawisk patologicznych
odczuwanych powszechnie jako zagrożenie nie tylko bezpieczeństwa osobistego ale także
postępu społecznego. W Polsce nagły wzrost zjawisk patologicznych przypisuje się głębokim
zmianom systemowych.
Pojawił się przede wszystkim niebywały wzrost zachowań agresywnych, narastanie
przestępczości związane z obniżenie się wielu sprawców ich brutalizacja czynów
przestępczych.
Najstarszą patologią w Polsce jest alkoholizm.