~ 58 ~

ANATOMIA I FIZJOLOGIA CZŁOWIEKA

U K Ł A D H O R M O N A L N Y

CHARAKTERYSTYKA UKŁADU HORMONALNEGO

CECHA

PORÓWNYWANA

UKŁAD NERWOWY

UKŁAD HORMONALNY

charakter przekazu

impuls nerwowy

(sygnał elektryczny)

hormon

(sygnał chemiczny)

droga przekazu

łuk odruchowy

krew

szybkość działania

sygnał biegnie szybko

sygnał dociera długo

efekt działania

krótkotrwały

długotrwały

~ 59 ~

Endokrynologia zajmuje się:
a) fizjologią gruczołów dokrewnych
b) patologią gruczołów
c) neurohormonami
d) feromonami

Hormon

to substancja chemiczna produkowana przez gruczoł dokrewny, która w ilościach fizjologicznych wpływa na

procesy organizmu.

Gruczoły dokrewne człowieka:
a) podwzgórze

- mieści się w międzymózgowiu
- jest nadrzędnym gruczołem dokrewnym
- jest łącznikiem układu hormonalnego i nerwowego

b) przysadka mózgowa

przednia

środkowa

tylna

(gruczołowa)

(nerwowa-wylewa do krwi

hormony podwzgórza)

c) tarczyca

- leży w przedniej części krtani
- w swej aktywności wymaga jodu

d) przytarczyce

- parzysty gruczoł współpracujący z tarczycą

e) trzustka

- jest gruczołem wewnątrz- i zewnątrzwydzielniczym (patrz: str. 18)

f) nadnercza

- rdzeń jest przekształconym zwojem współczulnej części AUN – pochodzi z ektodermy

g) gruczoły rozrodcze – jądra lub jajniki

- produkują komórki rozrodcze i hormony

h) szyszynka

- decyduje o cykliczności procesów zachodzących w organizmie – reguluje aktywność dobową i sezonowość

zachowań

i) grasica

- jest miejscem dojrzewania limfocytów T
- produkuje tymozynę
- ulega redukcji w czasie dojrzewania

Oprócz gruczołów dokrewnych w organizmie występują komórki gruczołowe produkujące hormony tkankowe.

~ 60 ~

u

je

m

n

e

s

p

rz

ę

że

n

ie

zw

ro

tn

e

u

je

m

n

e

s

p

rz

ę

że

n

ie

z

w

ro

tn

e

PRACA UKŁADU HORMONALNEGO

Układ sprzężenia zwrotnego w regulacji wydzielania hormonów osi podwzgórze – przysadka – gruczoł docelowy:

PODWZGÓRZE

(komórki neurosekrecyjne)

PRZYSADKA MÓZGOWA

(płat przedni)

GRUCZOŁ DOKREWNY

TKANKA, NARZĄD

HORMONY TROPOWE

PRZYSADKI MÓZGOWEJ

tyreotropina

kortykotropina

gonadotropina

tarczyca

nadnercza

jądra / jajniki

lib

e

ry

n

y

(

+

)

st

at

yn

y

(-

)

h

o

rm

o

n

y

tro

p

o

w

e

(+

)

h

o

rm

o

n

~ 61 ~

Odpowiedź układu hormonalnego na działanie stresu.

Regulacja poziomu glukozy we krwi przez antagonistyczne działanie insuliny i glukagonu.

~ 62 ~

DZIAŁANIE WYBRANYCH HORMONÓW CZŁOWIEKA

Gruczoł

dokrewny

Hormon

Działanie

Niedoczynność

Nadczynność

P

o

d

w

zgó

rz

e

- wazopresyna (ADH)
(przez tylny płat przysadki)

- stymulacja resorpcji wody przez nerkę

moczówka prosta

- oksytocyna
(przez tylny płat przysadki)

- stymulacja skurczów mięśni macicy (ułatwia wędrówkę komórek jajowych i plemnikowych)

trudności w porodzie

- stymulacja dopływu mleka do przewodów zbiorczych gruczołu sutkowego

- liberyny

1

lub statyny

2

P

rz

ys

a

d

ka

m

ó

zgo

w

a

- tyreotropina (TSH)

- stymulacja produkcji hormonów tarczycy T

3

i T

4

patrz: niedoczynność tarczycy

patrz: nadczynność tarczycy

- kortykotropina (ACTH)

- stymulacja produkcji hormonów kory nadnerczy

patrz: niedoczynność kory
nadnerczy

patrz: nadczynność
kory nadnerczy

- folikulotropina (FSH)

- u kobiet – wpływa na wzrost pęcherzyków jajnikowych i owulację
- u mężczyzn – reguluje spermatogenezę

- hormon luteinizujący,
lutropina (LH)

- pobudza produkcję hormonów płciowych: progesteronu i testosteronu

- prolaktyna, laktotropina
(PRL)

- stymulacja produkcji mleka
- stymuluje namnażanie komórek

-----------------------------

obfita, długotrwała laktacja

- somatotropina, hormon
wzrostu (GH)

- stymulacja syntezy białek,
- zatrzymanie wapnia (pobudzenie wydłużania kości długich)
- rozkład tłuszczów zapasowych
- działanie antyinsulinowe (hamuje transport insuliny do komórek – podwyższa poziom cukru)

u dzieci - karłowatość

u dzieci - gigantyzm;
u dorosłych - akromegalia

- melanotropina (MSH)

- hamuje reakcję stresową
- pobudza melanocyty do produkcji melaniny

Tarczyca

- tyroksyna (T

4

)

- stymulacja tempa metabolizmu (rozkład cukrów i tłuszczów)
- mielinizacja aksonów

u dzieci – kretynizm tarczycowy
u dorosłych – tzw. wole i obrzęki

choroba Graves’a –
Basedowa (nadmierny
metabolizm, spadek masy
ciała, nerwica, wytrzeszcz
oczu)

- trijodotyronina (T

3

)

- kalcytonina (CT)

- obniżanie poziomu wapnia we krwi (antagonista parathormonu)

Przytarczyce

- parathormon (PTH)

- podwyższenie poziomu wapnia we krwi (antagonista kalcytoniny)

niski poziom wapnia we krwi;
zaburzenia krzepnięcia; nadmierna
pobudliwość nerwowa

wysoki poziom wapnia we
krwi; łamliwość kości; kamica
nerkowa

~ 63 ~

1

Liberyny (RH, z ang. releasing hormon – hormon uwalniający) – hormony wytwarzane przez komórki neurosekrecyjne podwzgórza stymulujące przedni płat przysadki

mózgowej do uwalniania własnych hormonów

2

Statyny (IH, z ang. inhibiting hormon – hormon hamujący) – hormony wytwarzane przez komórki neurosekrecyjne podwzgórza hamujące wydzielanie przez przedni płat

przysadki mózgowej własnych hormonów

Trzustka

- insulina
(kom. β Langerhansa)

- obniżanie stężenia glukozy we krwi

cukrzyca typu I (insulinozależna)

- glukagon
(kom. α Langerhansa)

- podwyższanie stężenia glukozy we krwi

hipoglikemia

hiperglikemia

N

a

d

n

e

rc

za

rd

ze

ń

- adrenalina

- przyspieszenie i wzrost siły skurczów serca
- wzrost ciśnienia tętniczego krwi
- pobudzenie glikogenolizy w wątrobie i wzrost poziomu glukozy we krwi
- pobudzenie glukoneogenezy (wytwarzanie glukozy z niecukrowych substratów)

nadciśnienie tętnicze,
bezsenność, nerwica,
osłabienie układu
immunologicznego

- noradrenalina

ko

ra

- mineralokortykoidy (gł.
aldosteron)

- zwiększenie resorpcji Na

+

w kanalikach nerkowych, wydalanie K

+

z moczem

- wzrost ciśnienia tętniczego krwi

choroba Addisona:
- niedociśnienie krwi
- hipoglikemia,
- zwolniona praca serca
- przebarwienia skóry

choroba Cushinga:
- nadciśnienie tętnicze
- hiperglikemia
- otyłość
- osteoporoza

- glikokortykoidy (gł.
kortyzol, kortykosteron)

- pobudzenie glukoneogenezy
- hamowanie syntezy białek, ograniczając funkcje układu odpornościowego

patrz: adrenalina

- androgeny

- uczestniczą w wykształceniu II-rzędowych cech męskich

u mężczyzn: feminizacja

u kobiet: maskulinizacja

Grasica

- tymozyna

- przyspiesza dojrzewanie i różnicowanie limfocytów T (odporność komórkowa)

Szyszynka

- melatonina

- regulacja dobowego i sezonowego rytmu aktywności

opóźnienie dojrzewania płciowego

wcześniejsze dojrzewanie
płciowe; u osób starszych
kłopoty ze snem

Jajniki

- estrogeny

- rozwój i utrzymanie cech płciowych żeńskich
- stymulacja wzrostu komórek wyścielających macicę

męska budowa ciała, zaburzenia
popędu płciowego i płodności

- progesteron

- stymulacja wzrostu komórek wyścielających macicę

Jądra

- testosteron

- rozwój i utrzymanie cech płciowych męskich, stymulacja spermatogenezy

wysoki głos, brak owłosienia
twarzy, niemęska budowa ciała,
zaburzenia płodności

~ 64 ~

HORMONY TKANKOWE

Substancje wytwarzane dokrewnie przez komórki, które nie tworzą skupień w różnych narządach, nazywamy
hormonami tkankowymi. Ich działanie może być ograniczone do miejsca powstawania lub są przenoszone na
niewielkie odległości. Mogą też po dostaniu się do krwi krążyć w organizmie, działając na inne tkanki i narządy

Miejsce

produkcji

Hormon

Działanie

żołądek

gastryna

- pobudza żołądek do wydzielania soku żołądkowego

dwunastnica

cholecystokinina

- pobudza wątrobę i trzustkę do produkcji soków

trawiennych (żółci i soku trzustkowego)

sekretyna

- pobudza trzustkę do wydzielania soku trzustkowego

serce

hormon natriuretyczny (ANP)

- zwiększa wydalanie wody i jonów sodowych
- obniża ciśnienie krwi

nerki

erytropoetyna (EPO)

- stymuluje erytropoezę – tworzenie erytrocytów

1,25-dihydroksycholekalcyferol

- wzmaga wchłanianie wapnia w przewodzie pokarmowym

angiotensyna

- podnosi ciśnienie tętnicze krwi
- pobudza wydzielanie aldosteronu

różne narządy i
tkanki

serotonina

- hamuje krwawienie przez zwężenie naczyń krwionośnych
- zwiększa ciśnienie krwi
- pobudza perystaltykę jelit

różne narządy i
tkanki

histamina

- obniża ciśnienie krwi przez rozszerzenie naczyń

krwionośnych

- pobudza wydzielanie HCl w żołądku

różne narządy i
tkanki

bradykinina

- obniża ciśnienie krwi przez rozszerzenie naczyń

krwionośnych

tkanki całego
ciała

prostaglandyny

zależnie od typu:
- rozszerzają bądź zwężają naczynia krwionośne
- pobudzają skurcze mięśni przewodu pokarmowego oraz

macicy podczas porodu

biała tkanka
tłuszczowa

leptyna (LEP)

- działa hamująco na ośrodek głodu w podwzgórzu
- zwiększa tempo spalania tłuszczów

STRUKTURA CHEMICZNA HORMONÓW

HORMONY

pochodne aminokwasów

peptydy / białka

sterydy

- tyroksyna (T

4

)

- wazopresyna i oksytocyna

- testosteron

- trójjodotyronina (T

3

)

- liberyny i statyny

- estrogen

- melatonina i serotonina

- hormony przysadki mózgowej

- progesteron

- adrenalina i noradrenalina

- insulina i glukagon

- mineralokortykoidy

- kalcytonina i parathormon

- glikokortykoidy

- tymozyna

- androgeny

- gastryna, sekretyna, cholecystokinina

- leptyna

- bradykinina

~ 65 ~

aktywacja
genu

enzym

SYGNALIZACJA HORMONALNA

HORMON
PEPTYDOWY

cAMP kinaza

RECEPTOR KOMPLEKS H-R



BŁONA KOMÓRKOWA DNA






HORMON
STERYDOWY RECEPTOR

RYTMY BIOLOGICZNE. SEN

Sen jest stosunkowo najmłodszym ewolucyjnie stanem fizjologicznym organizmu, polegającym na podwyższeniu
progu reakcji i zniesieniu zdolności do skoordynowanego i aktywnego działania. Jest to typowe zjawisko u zwierząt
stałocieplnych, zwłaszcza ssaków.

Na podstawie badań elektrofizjologicznych, m.in. elektroencefalografii (EEG), sen dzieli się na dwie fazy:
- sen REM, określany jako sen aktywny lub paradoksalny (nazwa pochodząca od charakteru zapisu EEG, który

przypomina wzór w okresach czuwania), skorelowany z pojawieniem się marzeń sennych; charakteryzuje się
szybkimi, nieregularnymi falami o niskiej amplitudzie

- sen NREM, który w zapisie EEG charakteryzuje się wolniejszymi falami o wysokiej amplitudzie, został nazwany snem

wolnofalowym lub zsynchronizowanym; sen NREM dzieli się na 4 stadia

Sen warunkuje prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Pozwala:
a) uwolnić organizm od stresu
b) odpocząć (ciało odpoczywa podczas fazy SEM (NREM), mózg – podczas fazy REM)
c) nabrać siły
d) przeanalizować, utrwalić lub odrzucić informacje zdobyte w ciągu dnia

~ 66 ~

W czasie snu następują zmiany aktywności organizmu:
a) sen wolnofalowy (SEM)

- zmniejszenie tempa metabolizmu
- spadek ciśnienia krwi
- zwolnienie akcji oddechowej
- zwolnienie akcji serca
- produkcja mniejszych ilości moczu
- zwolnienie perystaltyki jelit
- spadek temperatury ciała o 0,5°C
- przyspieszenie gojenia ran
- aktywność kory mózgowej w postaci emisji fal delta

b) sen paradoksalny (REM)

- nieregularność oddechu i pulsu
- szybkie ruchy gałek ocznych
- marzenia senne
- aktywność kory mózgowej w postaci emisji fal beta

TM,

®

& Copyright © 2011 by Adrian Drożdż. All rights reserved