1

Poetyka

Arystoteles

I

 Wyjaśnienie przedmiotu wykładu.
 O: epopei, tragedii, komedii, dytyrambie (a nawet muzyka, taniec) 

SZTUKI MIMETYCZNE

.

 3 różnicujące czynniki, które decydują o sztuce naśladowania:

1.

ŚRODKI

,

2.

SPOSÓB NAŚLADOWANIA

,

3.

PRZEDMIOT

.

 Posługują się (1) środkami: rytmem, słowem, melodią.
 Problem z literaturą – czy można wspólną nazwą objąć utwory zupełnie różnych miar? Dialogi,

traktaty naukowe – to literatura? Słuszny podział: poeci elegijni – poeci epiccy?  wtedy: „poeta”
w znaczeniu, że naśladuje, a nie że tworzy wiersze.

 Kogo nazwać poetą? Tego, który uprawia sztukę naśladownictwa, bez względu na to, jakiej miary

używa pisząc.

 Poezja dytyrambiczna, nomiczna, komedia, tragedia – rytm, słowo, melodia.

II

 (2) Sposób naśladowania
 Relacja: świat przedstawiony – rzeczywistość (ludzie żywi – bohaterowie sztuki)
 Mimesis: przedstawienie idealizujące, realistyczne, karykaturalne. (kategoria estetyczna!).
 We wszystkich dziedzinach sztuki!
 Tragedia – ludzie gorsi niż w rzeczywistości; komedia – lepsi.

III

 (3) Sposób przedstawienia poszczególnych rodzajów przedmiotów.
 Np. opowiadanie w 1. osobie, w 3. Osobie (Homer) lub postacie bezpośrednio działają.
 Dramat – od drama – od dran – działać  bohaterowie bezpośrednio działają.
 Dorowie przypisują sobie wynalezienie tragedii i komedii (na podstawie etymologii nazw  katà

komas – nielubiani w mieście chodzili od wioski do wioski) – A. się z tym nie zgadza.

IV

 Przyczyny powstania sztuki poetyckiej (tkwią w naturze ludzkiej):

1. Instynkt naśladowczy

 Od dzieciństwa; odróżnia człowieka od zwierzęcia; tak zdobywa wiedzę; czerpie

przyjemność ze sztuki naśladowczej, podczas gdy rzeczywistość niekoniecznie
sprawia radość – np. podobizna okropnych zwierząt, trupów. Poznanie – sprawia
radość (nie tylko filozofom, ale każdemu!).

2. Poczucie melodii i rytmu

 Wrodzone. Początek poezji – z improwizacji uzdolnionych.

 Podział poezji na kierunki:

1. O pięknych czynach ludzi szlachetnych  hymny (hýmnoi) i pochwały (enkómia)
2. O ludziach pospolitych  szyderstwa (psógoi).

 Satyrycy byli już przed Homerem, ale nie znamy ich utworów.
 Meritum jambiczne – szydercze.
 Z czasem: zamiast jambów – komedie; zamiast epopei – tragedie. Tragedia i komedia – formy

wyższe i cenniejsze od poprzednich.

 Tragedia i komedia – zrodzone z improwizacji. Tragedia – tych, którzy intonowali dytyramb;

komedia – pieśni falliczne.

 Tragedia ku doskonałości:

o Ajschylos – liczba aktorów z 1 do 2; ograniczył rolę chóru; naczelne miejsce zaczyna mieć

dialog.

o Sofokles – dodał 3. aktora i dekoracje sceniczne.
o

Zmieniało się metrum.

o Zmieniała się liczba epejsodiów.

V

 Komedia – naśladownicze przedstawienie ludzi gorszych, lecz nie w aspekcie ich wad, ale ich

brzydoty, której częścią jest śmieszność. To co śmieszne – jest związane z jakąś pomyłką lub z
bezbolesnym i nieszkodliwym oszpeceniem (przykład tego: maska komiczna).

 Historia komedii - ??

2

 Pomysł komedii (jako szyderstwa) – Sycylia. Ateny – późniejsze, inne oblicze komedii.
 Epopeja – podobna do tragedii w tym sensie, że jest naśladowaniem przedmiotów poważnych

wierszem. Różnice: posiada jeden rodzaj wiersz i formę opowiadania. Różna długość – epopeja
jest wielka, tragedia – czas jednego obiegu słońca.

 Wszystkie składniki epopei są w tragedii; nie wszystkie składniki tragedii są w epopei.

VI

 O tragedii.
 „Tragedia – naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, skończonej i posiadającej (odpowiednią)

wielkość, wyrażone w języku ozdobnym, odmiennym w różnych częściach dzieła, przedstawione
w formie dramatycznej, a nie narracyjnej, które przez wzbudzenie litości i trwogi doprowadza do
oczyszczenia (kátharsis) tych uczuć.”

 Język ozdobny – posiada rytm, harmonię, śpiew.
 Naśladowanie – dokonuje się za pośrednictwem postaci działających  widowisko (kosmos

ópseos) i wysłowienie (léksis).

 Postaci muszą odznaczać się właściwościami myślenia (diánoia) <w słowach> i charakteru (éthos)

<w działaniu>  źródła działania postaci.

 Fabuła (mýthos) – naśladowcze przedstawienie akcji (práksis); artystycznie uporządkowany układ

zdarzeń.

 6 składników tragedii:

1. Fabuła
2. Charakter
3. Wysłowienie
4. Sposób myślenia
5. Widowisko
6. Śpiew

Mýthos
Éthe
Léksis
Diánoia
Ópsis
Melopoiía

 Najważniejszy – układ zdarzeń. Tragedia – naśladownictwo nie ludzi, lecz działania i życia.
 Tragedia może istnieć bez charakterów, ale nie bez akcji.
 T. działa na uczucia przez 2 elementy (głównie):

o Perypetia
o Rozpoznanie

(to składniki fabuły)

 Myślenie – El. Tragedii, „zdolność wyrażania w mowie tego, co w danej sytuacji jest istotne i w

pełni z nią zharmonizowane”.

 Właściwości charakteru – uzasadnienie wybranego przez postać sposobu postępowania.

VII

 Właściwości układu zdarzeń.
 Całość – to, co ma początek, środek, koniec.
 Odpowiedniej wielkości – piękno polega na odp. wielkości i porządku.
 Długość łatwa do zapamiętania w całości.
 Ład, proporcja, określoność.
 Odpowiednia długość: „taka, w ramach której poprzez kolejny bieg zdarzeń może na zasadzie

prawdopodobieństwa nastąpić przemiana losu bohatera ze szczęścia w nieszczęście bądź
odwrotnie”.

VIII

 Fabuła – nie jest spójna, gdy jest 1 bohater  w życiu 2 człowieka mogą być różne syt.
 „Zdarzenia powinny być w taki sposób zespolone, aby po przestawieniu lub usunięciu nawet

jednego z nich uległa naruszeniu i rozpadła się również całość.”

IX

 Zadanie poety: przedstawienie zdarzeń nie rzeczywiste, ale prawdopodobnych.

(prawdopodobieństwo i konieczność).  na tym opiera się różnica między poetą a historykiem.

 Poezja – bardziej filozoficzna i poważna niż historia. Wyraża to, co ogólne; historia – to, co

jednostkowe.

 Najlepiej widoczne u komediopisarzy – fabuła, a potem przypadkowe imiona. Tragicy trzymają się

imion i fabuł tradycyjnych. (Wg A. – nie należy za wszelką cenę!)

 Możliwe = wiarygodne.
 Poeta – twórca fabuły (a nie wiersza!).

3

 Najgorsze – fabuły epizodyczne (epeisodiódeis)  epizody nie łączą się z zasadą

prawdopodobieństwa i konieczności.

 Zdarzenia mają przebiegać wbrew oczekiwaniom, lecz jednocześnie wynikać jedne z drugich.
 Najpiękniejsze – gdy zdarzenia przypadkowe sprawiają wrażenie zaplanowanych.

X

 Fabuły:

o

Proste (haploí).

o

Zawikłane (peplegménoi)

 Akcja rozwijana jednolicie i ciągle; zmiana losu bez perypetii i rozpoznania  prosta.
 Akcja, w której zmiana losu łączy się z perypetiami i/lub rozpoznaniem  zawikłana.
 Perypetie i rozpoznanie – wyrastają na zasadzie konieczności i prawdopodobieństwa z samego

układu fabuły.

XI

 Perypetia – „zmiana biegu zdarzeń w kierunku przeciwnym intencjom działania postaci, która

odbywa się według podanych zasad” (prawdopod. i koniecz.).

 Rozpoznanie – „zwrot od nieświadomości ku poznaniu, ku przyjaźni lub wrogości między osobami

naznaczonymi losem szczęścia lub nieszczęścia.”

 Najpiękniejsze – rozpoznanie łączące się z perypetią.
 Też: łączące się z przedmiotem, czynem.
 Składniki fabuły:

o Perypetia
o Rozpoznanie
o

Páthos

 Páthos – „bolesne lub zgubne zdarzenie”.

XII

 Wszystko wcześniej – składniki gatunkowe, jakościowe tragedii.
 Pod względem ilościowym tragedia dzieli się na:

o

Prolog (prólogos)

o Epejsodion (epejsodion)
o

Eksodos (éksodos)

o

Pieśni chóru (párodos i stásimon)

 Czasem – pieśni śpiewane ze sceny i pieśni na przemian z chórem – kommosy (kómmosy).
 Kosmos – żałobna pieśń śpiewana przez aktorów i chór.

XIII

 Najpiękniejsze – tragedie zawikłane. Budzą: litość, trwogę, przyjemność.
 Nigdy struktura taka, jak np.: ludzie nieposzlakowani popadają ze szczęścia w nieszczęście

(zamiast budzić trwogę i litość – oburza); i odwrotnie.

 Ale! Zły też nie powinien popadać ze szczęścia w nieszczęście – to budzi przyjemność, ale nie

trwogę i litość!  więc wybór czegoś pośredniego.

 Bohater popada w nieszczęście nie przez swoje cechy, lecz przez zbłądzenie (hamartía). Nie

wyróżnia się dzielnością i sprawiedliwością; cieszy się szacunkiem i powodzeniem.

 1 rozwiązanie fabuły, a nie 2! Zmiana losu powinna iść od szczęścia w nieszczęście.
 Najbardziej tragiczny – Eurypides – bo się trzyma tego ^.
 Drugie miejsce – struktura fabularna. Np. Odyseja – podwójne rozwiązanie – inaczej kończy się

dla złych, inaczej dla dobrych. (to ok., ale dla komedii, nie dla tragedii).

XIV

 Litość i trwogę wzbudza widowisko lub sam układ zdarzeń.
 Jeśli wzbudza przerażenie zamiast trwogi – to nie jest tragedia.
 Warunki konieczne do tego ^:

o Akcja – rozgrywa się między osobami bliskimi.
o

Najmniej artystyczny: gdy osoba zna ofiarę, zamierza dokonać czynu, lecz go nie

dokonuje  bo nie ma tu cierpienia.

o Dobrze: gdy czynu dokonuje ktoś nieświadomy więzów z ofiarą, dowiaduje się po fakcie.
o

Najpiękniejsze: matka jest bliska zabicia syna, ale tego nie robi, bo w ostatniej chwili go

rozpoznaje (np. Meropa z Kresfontesa) itp.

XV

 Charaktery:

4

o 1. Koniecznie szlachetne.
o

2. Stosowność.

o

3. Podobieństwo.

o 4. Konsekwencja.

 Też aktualna zasada konieczności i prawdopodobieństwa.
 Rozwiązanie węzła dramatycznego: ma wynikać z samego układu zdarzeń, a nie z interwencji

boskiej (jak w Medei czy w Iliadzie).

 Interwencja bogów – przy zdarzeniach nie wchodzących w zakres akcji.
 Tragedia – przedstawienie ludzi lepszych niż w rzeczywistości.

XVI

 Rozpoznanie (anagnórisis) – jego rodzaje:

o

Rozpoznawanie za pomocą znaków zewnętrznych.

 Nieudolne; np. znamię w kształcie dzidy na ciele synów Ziemi; lub

nabyte – blizny, naszyjniki.

o Nieartystyczne – wprowadzane według woli poety.

 np. Orestes w Ifigenii – opowiada fakty ze swojego dzieciństwa, Ifigenia

zostaje rozpoznana na podstawie listu).  to błąd.

o

Połączony z przypominaniem – na widok kogoś/czegoś ujawniają się uczucia.

 np. Cypryjczycy Dikajogenesa – bohater zalewa się łzami na widok

obrazu; Odyseusz – słucha pieśni i zalewa się łzami – przez to go
rozpoznają.

o Oparte na sylogistycznym wnioskowaniu (2. miejsce).

 W Choeforach Elektra wnioskuje: przybył ktoś podobny do niej, nikt nie

jest do niej podobny poza Orestesem, zatem przybył Orestes.

o

Połączone z błędnym rozumowaniem publiczności (paralogizmem).

 Np. Odyseusz – fałszywy poseł  założenie, że tylko Odyseusz potrafi

napiąć łuk, więc nikt inny tego nie zrobi – publiczność na tej podstawie
rozpoznaje O. Założenie poety, że ktoś w ten właśnie sposób go
rozpozna to paralogizm.

o

Wynikające z samych zdarzeń (najpiękniejsze! – 1. miejsce).

 Np. w Edypie lub w Ifogenii – wstrząsające odkrycie.

XVII

 Poeta musi mieć przed oczami dokładny obraz fabuły, by uniknąć błędów.
 Aktorzy muszą gestykulować itd.
 „twórczość poetycka jest zarówno sprawą talentu, jak szału.”
 Proces twórczy: najpierw – ogólny zarys fabuły(tó kathólu); potem – dodanie epizodów i

rozwinięcie jej, nadanie imion bohaterom.

XVIII

 Zawiązanie (désis):

 Zdarzenia od początku do sceny bezpośrednio przed zmianą losu w

nieszczęście lub szczęście.

o

Zdarzenia mające miejsce poza samym utworem;

o

Zdarzenia wchodzące w ramy utworu.

 Rozwiązanie (lýsis):

 Zdarzenia od momentu zmiany losu do końca.

o

Reszta wydarzeń.

 Odmiany tragedii:

o

1. Zawikłana (peplegméne)  istota to perypetia i rozpoznanie;

o 2. Patetyczna  np. o Ajaksie, Iksjonie;
o 3. Etyczna  np. Kobiety z Ftyi, Peleus;
o 4. Tragedia widowiskowa np. Prometeusz, Córki Forkysa, wszystkie tragedie, których

akcja rozgrywa się w Hadesie.

 Jedyne kryterium porównawcze tragedii: fabuła (w niej – zawiązanie i rozwiązanie akcji).
 Ważne by nie tworzyć tragedii na wzór kompozycji epickiej (czyli wielowątkowej – polýmython).
 Poeta powinien traktować chór jako jednego z aktorów. Czyli nie jak u Eurypidesa, lecz jak u

Sofoklesa. Od Agatona – chór śpiewa dowolnie wkomponowane pieśni (embólima).

5

[XIX  o formie językowej (léksis) i myśleniu (diánoia); zakres Retoryki, a nie Poetyki;
XX  o częściach języka (głoska, sylaba, spójnik, przyimek, imię, czasownik, odmiany, zdanie);
XXI  dwa rodzaje imion – pojedyncze i złożone; o neologizmach; o metaforze:

 !! „Metafora jest to przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z

gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub też przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy
na inną na zasadzie analogii.” !!

XXII  zalety języka poetyckiego: jasność i brak pospolitości; z samych metafor powstaje zagadka, z
gloss (słowa rzadkie) – barbaryzm.]

XXIII

 W sztuce naśladowczej w formie opowiadania i w jednorodnym wierszu – fabuła również ułożona

w sposób dramatyczny, ma początek, środek, koniec itd.

 Inny charakter dzieł historycznych – tu rządzi czas, a nie zgodność motywów.

XXIV

 Epopeja ma te same odmiany co tragedia (prosta, zawikłana, etyczna, patetyczna).
 Ma te same części (poza śpiewem i widowiskiem).
 Także wymaga perypetii, rozpoznań, cierpień.
 Także piękny język i sposób myślenia.
 ^ jako pierwszy użył tego Homer (udanie).

o Iliada – prosta i patetyczna;
o Odyseja – zawikłana i etyczna.

 Długość epopei = 3 tragedie.
 W epopei można przedstawiać zdarzenia równolegle, w tragedii – nie. (Liczne zalety tego).
 Najlepsza miara – wiersz bohaterski  najspokojniejszy i najdostojniejszy. (jamby i trocheje są

miarami skocznymi. Jamby – wyrażają akcję; trocheje – taniec.)

 Homer: budzi podziw A.  bo jest świadomy swojej roli jako poety. Czyli – poeta powinien

mówić od siebie; nie ma u niego postaci bez charakteru.

 W tragediach należy przedstawiać to, co zaskakuje; w epopejach – można to, co sprzeczne z

rozumem (możliwe skoro nie widzi się postaci działającej – np. pogoń Achillesa za Hektorem.

 Od Homera: umiejętne opowiadanie oparte na błędnym wnioskowaniu  „skoro wiemy, że

następstwo jest prawdą, nasz umysł jest skłonny błędnie wnioskować, że i przesłanka jest
prawdziwa.” Np. scena kąpieli Odysa.

 Poeta powinien raczej przedstawiać zdarzenia niemożliwe, a prawdopodobne, niż możliwe, ale

nieprawdopodobne.

 Nie powinien układać fabuły z elementów sprzecznych z rozumem lub umieścić je poza akcją –

np. W Edypie – nie zna on okoliczności śmierci Lajosa.

 Zbyt wykwintny język może przyćmić charaktery i myślenie.

[XXV  o trudnościach i ich rozwiązywaniu; o błędach w naśladowaniu rzeczywistości realnej,
pomyślanej, idealnej; dwojakie błędy – istotne dla sztuki poetyckiej (związane z nieudolnością poety) lub
nie dotyczące istoty sztuki poetyckiej (np. coś medycznego itp.); „ideał winien mieć pierwszeństwo przed
rzeczywistością”; 5 rodzajów zarzutów i 12 sposobów ich odparcia]

XXVI

 Czy doskonalsza jest sztuka epicka czy tragiczna?
 Doskonalsza – ta mniej pospolita, adresowana do wykształconej publiczności.
 Sztuka naśladowcza jest pospolita. (zbyt przesadna gra aktorów).
 Epika – adresowana do wykształconych, którzy nie potrzebują żadnych gestów. Tragedia – dla

pospólstwa. To oskarżenie nie dla sztuki poetyckiej, ale aktorskiej! Np. krytyka Kallippidesa.

 Dobra tragedia nie potrzebuje gestów. Już przy czytaniu dostarcza wrażeń.
 Tragedia = epopeja + śpiew i widowisko.
 Tragedia osiąga cel naśladowania mając mniejsze rozmiary.
 Epopeja – mniej jednolita (z każdej epopei można ułożyć kilka tragedii); wielowątkowa.
 Tragedia jest lepsza niż epopeja.