Ototoksykologia w środowisku pracy

– czy tylko hałas niszczy słuch?

materiał opracowany przez

inż. Agatę Kowalską

Sekcja prewencji OIP Gdańsk

2

Ototoksykologia w środowisku pracy – czy tylko hałas niszczy słuch?

Europejska kampania walki z hałasem

Rok 2005 minął w Unii Europejskiej pod hasłem walki z hałasem na stanowiskach pracy.

Do akcji zorganizowanej przez Europejską Agencję Bezpieczeństwa i Zdrowia Pracy

z siedzibą w Bilbao w Hiszpanii przyłączyła się Państwowa Inspekcja Pracy.

Statystyki, zarówno te europejskie jak i rodzime nie są zbyt optymistyczne. W państwach

UE aż 1/3 ogółu pracujących skarży się na nadmierny hałas na stanowisku pracy.

W Polsce prawie 40% pracowników odczuwa hałas przez ¼ czasu pracy. Według

statystyk prowadzonych przez PIP, w województwie pomorskim zanotowano tylko w 2005

roku około 50 przypadków uznania przez Inspekcję Sanitarną choroby zawodowej jaką

jest obustronny ubytek słuchu (stanowi to około 34% wszystkich stwierdzonych w 2005

roku chorób zawodowych!). Większość zachorowań tj. około 86% zanotowano wśród

byłych lub wciąż aktywnych zawodowo pracowników stoczni. Biorąc pod uwagę pozostałe

województwa można stwierdzić, że przede wszystkim pracownicy produkcji metalowej,

przemysłu drzewnego, hut i odlewni oraz kopalni węgla kamiennego są najbardziej

zagrożeni hałasem.

Hałas

Hałas jako zagrożenie dla pracownika

Upośledzenie słuchu spowodowane przez hałas w środowisku pracy jest najczęściej

spotykaną chorobą zawodową w Polsce. Według statystyk około jednej czwartej

wszystkich zachorowań zawodowych stanowią uszkodzenia słuchu spowodowane

nadmiernym hałasem.

Uszkodzenia słuchu poważnie wpływają na komfort bytu. Upośledzenie słuchu jest

kalectwem nieodwracalnym, pozostającym do końca życia. W podeszłym wieku utrata

słuchu spowodowana starzeniem się organizmu zsumowana z zawodowym ubytkiem

słuchu powoduje istotne problemy w porozumiewaniu się z otoczeniem co prowadzi

3

do wyobcowania oraz zerwania rodzinnej i społecznej więzi. Uszkodzenie słuchu

w przypadku młodych pracowników bywa tak duże, że mimo braku głuchoty starczej

pojawiają się istotne utrudnienia w porozumiewaniu się mową. Z biegiem lat kalectwo

ulega pogłębieniu. Upośledzenie słuchu niesie ze sobą dodatkowe niebezpieczeństwo.

Otaczający świat bombarduje nas dziennie olbrzymią ilością dźwięków informujących nas

o środowisku i występowaniu w nim zmian. Łatwo jest przeoczyć dźwięki o zbliżającym

się zagrożeniu i ulec wypadkowi.

RODZAJE UBYTKÓW SŁUCHU

GŁUCHOTA ZAWODOWA

GŁUCHOTA STARCZA

zmiany w słuchu względem lat życia

WIEK

UBYTEK
SŁUCHU

20 LAT

30 LAT

40 LAT

50 LAT

60 LAT

70 LAT

80 LAT

1,3 dB

7,4 dB

12,7 d B

18,0 dB

27,4 dB

36,7 dB

44,0 dB

Ryzyko utraty słuchu

uzależnione jest od

równoważnego poziomu

dźwięku A i czasu narażenia

Im wyższy poziom hałasu i im

dłuższy czas ekspozycji tym

większe ubytki słuchu ( nawet

wielkości 85%)

Bodźce słabsze od 80 dB

nawet przy długotrwałym

nieprzerwanym działaniu nie

uszkadzają słuchu

Rys.1. Rodzaje ubytków słuchu

Pojęcie hałasu i dźwięku

Dźwięki towarzyszą nam już od samego początku, a według naukowców

już od życia płodowego. Dźwięki otaczają nas ze wszystkich stron i nawet kiedy mamy

upośledzony narząd słuchu jesteśmy w stanie je wyczuć (np. drgająca membrana

głośnika). Dzieje się tak, ponieważ dźwięk jest formą energii, która jest zorganizowanym

ruchem cząstek ośrodka materialnego. Dźwięk jest wywołany drganiami cząstek ośrodka

4

materialnego (powietrze, woda), które rozchodzą się w postaci zaburzeń falowych

w ośrodku sprężystym.

Rys.2 Podział dźwięków z uwzględnieniem ośrodka sprężystego

drgania

akustyczne powietrzne

ośrodkiem

sprężystym jest

powietrze

drgania

akustyczne materiałowe

ośrodkiem

sprężystym jest

ś

rodowisko stałe

drgania akustyczne ruch drgających cząsteczek ośrodka sprężystego

względem położenia równowagi

DŹWIĘKI

drgania akustyczne zdolne wytwarzać wrażenia słuchowe

5

DŹWIĘKI

proste (tony)

złożone

drgania akustyczne o

przebiegu sinusoidalnym

występują b. rzadko w

otaczającym nas świecie

dźwięki złożone składają się

z kilku pojedynczych tonów

Rys.3 Podział dźwięków ze względu na złożoność

Dźwięk słyszany przez nasz mózg może być odbierany jako przyjemny

lub nieprzyjemny, głośny lub cichy. Takie odczucia nie są jednak mierzalne. Słuchacz

może jedynie opisać swoje wrażenia. Istnieją jednak określone zależności pomiędzy

fizycznymi właściwościami dźwięku a naszymi odczuciami. Badaniem tych zależności

zajmuje się psychofizyka.

Kiedy dźwięk zaczynamy odbierać jako nieprzyjemny, wtedy najczęściej mówimy,

ż

e mamy do czynienia z hałasem.

W literaturze istnieje kilka definicji hałasu. Hałasem nazywa się każdy dźwięk

niepożądany lub określa się tak wszystkie nieprzyjemne dla ucha, dokuczliwe, uciążliwe

wręcz szkodliwe drgania akustyczne ośrodka sprężystego. Drgania te oddziaływują

na narząd słuchu i inne zmysły człowieka powodując u niego poczucie dyskomfortu,

czasem nawet bólu. Pamiętać jednak należy, że uznanie zjawiska dźwiękowego za hałas

jest każdorazowo oceną subiektywną.

6

Hałas jest zatem zjawiskiem akustycznym i do jego opisu można stosować

wszystkie wielkości akustyki. Podlega on także wszystkim prawom akustyki.

Klasyfikacja hałasu

Hałas występuje w różnych środowiskach i to one są istotnym parametrem

klasyfikacji tego zjawiska

KLASYFIKACJA HAŁASU ZE WZGLĘDU NA ŚRODOWISKO

HAŁAS

PRZEMYSŁOWY

HAŁAS

KOMUNALNY

HAŁAS

KOMUNIKACYJNY

STANOWISKA

PRACY

Ź

RÓDŁA

HAŁASU

MIESZKANIA

TERENY

OTWARTE

BUDYNKI

UŻYTECZNOŚCI

PUBLICZNEJ

DROGOWY

KOLEJOWY

LOTNICZY

NA STATKACH

Rys.4 Klasyfikacja hałasu ze względu na środowisko w jakim występuje.

Hałas można także podzielić ze względu na częstotliwość:

•

poddźwiękowy (infraakustyczny),

•

słyszalny (akustyczny),

•

naddźwiękowy (ultraakustyczny).

7

Rys.5 Podział hałasu słyszalnego (akustycznego)

RODZAJE HAŁASU SŁYSZALNEGO

ustalony

nieustalony

impulsowy

wielkość natężenia w
ciągu 1 zmiany
roboczej jest stała lub
zmienia się nie więcej
niż o 5 dB

• maszyny

włókiennicze

• silniki stacjonarne

• sprężarki

wielkość natężenia w
ciągu 1 zmiany
roboczej jest zmienna,
a różnice w natężeniu
są większe niż 5 dB.

• urządzenia

kruszące

• środki transportu

drogowego

• środki transportu

szynowego

składa się z jednego,
kilku lub serii impulsów
dźwiękowych, z których
każdy trwa mniej iż 0,2
s, a różnica poziomów
dźwięku A jest większa
niż 4 dB.

•

ręczne
narzędzia
pneumatyczne

• wystrzał

artyleryjski

8

Przebieg czasowy czyli czas trwania hałasu również pomaga nam określić rodzaj hałasu.

Mamy zatem:

PODZIAŁ HAŁASU ZE WZGLĘDU NA CZAS TRWANIA

HAŁAS CIĄGŁY

HAŁAS

PRZERYWANY

HAŁAS

IMPULSOWY

charakteryzuje się pewną

znaczną wartością energii

akustycznej utrzymującą

określoną wartość w trakcie

obserwacji np. dniówki

ustalony

nieustalony

energia ulega znacznym

zmianom w okresie

obserwacji

krótkotrwale zjawisko

dźwiękowe związane ze

strzelaniem i stosowaniem

materiałów wybuchowych lub

powstające w wyniku zderzenia

się ciał stałych występujące

samodzielnie jak i nakładające

się na tło akustyczne

mechaniczny

aero-

dynamiczny

Rys.6 Klasyfikacja hałasu ze względu na czas trwania

Monitoring hałasu na stanowiskach pracy

Najwyższe Dopuszczalne Natężenie (NDN)

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej [1] wyraźnie określa, jakich

poziomów dźwięku podawanych w dB nie należy przekraczać na stanowisku pracy

w odniesieniu do ośmiogodzinnego dobowego wymiaru czasu pracy.

•

Równoważny poziom dźwięku L

eq

nie może przekraczać wartości 85dB

•

Maksymalny poziom dźwięku A nie może przekraczać wartości 115 dB

•

Szczytowy poziom dźwięku C nie może przekraczać wartości 135 dB

W przypadku stwierdzenia natężenia badanego czynnika szkodliwego (hałasu) powyżej

0,5 wartości NDN badania powtarza się co najmniej raz na rok. Jeśli krotność natężenia

9

hałasu w ostatnio przeprowadzonych badaniach była powyżej 0,1 ale nie przekraczała 0,5

badania należy powtórzyć co najmniej raz na dwa lata.

Wielkości i pojęcia stosowane przy pomiarach hałasu

Poziom ciśnienia akustycznego – ciśnienie akustyczne p wyrażone

w skali logarytmicznej:

L

p

=10 log (p/p

0

)

2

gdzie p

0

jest ciśnieniem odniesienia 20 µPa

Poziom dźwięku (skorygowany) hałasu A lub C – poziom ciśnienia

akustycznego skorygowany według charakterystyki częstotliwościowej A lub C.

Wyrażane w dB (A) lub dB (C).

Równoważny poziom dźwięku A L

eq

[dB] – średnia wartość poziomu dźwięku

zmienna w czasie, odpowiadająca reakcji narządu słuchu narażonego na działanie hałasu

o stałym poziomie w równoważnym okresie czasu.

Szczytowy poziom dźwięku C [dB] – maksymalna wartość chwilowa poziomu

dźwięku C jaką mierzony parametr osiąga w czasie obserwacji.

Maksymalny poziom dźwięku A [dB] – maksymalna wartość skuteczna poziomu

dźwięku A występująca w czasie obserwacji.

Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dnia pracy, L

ex,8h

[dB] [4]

L

ex,8h

= L

Aeq,T1

+ 10 lg T

e

/T

0

gdzie:

L

Aeq,T1

– równoważny poziom dźwięku A [dB]

T

e

– czas ekspozycji [s] w ciągu np. dnia roboczego lub tygodnia pracy

T

0

– czas odniesienia = 8h = 480 min = 28800s

10

KROTNOŚĆ

PRZEKROCZENIA

NORMY

Poziom natężenia

dźwięku w [dB]

odniesiony do 8

godzinnego dnia pracy

Krotność normy

k = 10

0,1 (Lex,8h –85)

80

0,32

81

0,40

82

0,50

83

0,63

84

0,79

85

1,00

86

1,26

87

1,58

88

2,00

89

2,51

90

3,16

91

3,98

92

5,01

93

6,31

94

7,94

95

10,00

96

12,59

97

15,85

98

19,95

99

25,12

100

31,62

101

39,81

102

50,12

103

63,10

104

79,43

105

100,00

Rys.7 Przykładowe krotności NDN zależne od wyliczonego poziomu natężenia dźwięku

L

ex,8h

11



dB

140

130

120

110

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0





młot
pneumatyczn
y



Granica bólu

Próg słyszalności

Pa


100



10





1



0,1




0,001








100µ



20µ

POZIOM CIŚNIENIA AKUSTYCZNEGO

L

p

=10 log

p

2

p

2

0

[dB]

p

2

–

wartość skuteczna
ciśnienia akustycznego

p

2

0

–

ciśnienie odniesienia

p

0

=

2 x 10

-5

Pa

Ź

ródło: materiały firmy Brüel & Kjaer

Rys.8 Poziom ciśnienia akustycznego

Ucho ludzkie jest wrażliwe na częstotliwości w zakresie 16-20.000Hz. Zakres powyżej

15.000Hz jest słyszalny jedynie przez dzieci i w wieku starszym jest już trwale

niedostępny. Natomiast największą czułość ucho ludzkie wykazuje w częstotliwościach

2.000-3.000Hz. Górna granica słyszalności przebiega na poziomie 110-120 decybeli (dB).

Przy takim natężeniu występuje uczucie bólu w uszach, a przekroczenie tej granicy

12

powoduje uszkodzenie słuchu. Natężenia przekraczające o 30dB tę granicę bezpowrotnie

uszkadzają słuch.

Hałas a związki ototoksyczne

Hałas jest czynnikiem szkodliwym najczęściej spotykanym na stanowiskach pracy. Działa

on destrukcyjnie nie tylko na narząd słuchu ale także na wszystkie organy. Organizm

człowieka wystawiony na działanie hałasu reaguje jak w dużym stresie:

o

podnosi się ciśnienie krwi,

o

napinają mięśnie,

o

rośnie poziom adrenaliny we krwi,

o

zwiększa się uwaga,

o

zwalnia pracę układ trawienny.

Ciało przygotowane jest do walki, do której de facto nie dochodzi. Taki stan napięcia, jeśli

utrzymuje się długo, powoduje zmęczenie, ogólne osłabienie organizmu oraz zmiany

patologiczne w układach nerwowym, krwionośnym i pokarmowym.

Hałas przeszkadza w efektywnej pracy ponieważ dekoncentruje i odrywa od wykonywanej

czynności utrudniając możliwość skupienia na niej całej potrzebnej uwagi. Nikomu nie

trzeba przypominać, że przy obsłudze maszyn brak dostatecznej koncentracji uwagi może

doprowadzić do tragedii.

Zajmując się zagadnieniem hałasu na stanowiskach pracy często pomijamy ważny
aspekt występowania szkodliwych czynników chemicznych, które nie są bez
znaczenia dla naszego słuchu.

Organizm ludzki stanowi jedną integralną całość złożoną z organów połączonych ze sobą

skomplikowaną siatką nerwów oraz naczyń krwionośnych i limfatycznych. Zaburzenia

w funkcjonowaniu któregokolwiek z narządów odbijają się na działaniu pozostałych.

Narząd słuchu jest układem komórkowo-naczyniowo-nerwowy. Jak wszystkie narządy

w organizmie jest odżywiany poprzez krew płynącą naczyniami krwionośnymi. Substancje

odżywcze zawarte w krwi krążą po całym organizmie i dostarczane są do każdej żywej

komórki.

13

Do krwi trafiają także zbyteczne neutralne oraz szkodliwe substancje. Te pierwsze

z uwagi na obojętność wobec organizmu są wydalane bez uszczerbku na zdrowiu.

Substancje szkodliwe nawet kiedy zostaną szybko usunięte mogą wyrządzić wiele szkód

w organizmie. Wśród wielu rodzajów substancji szkodliwych znajdują się takie, które

ze względu

na

działanie

toksyczne

względem

narządu

słuchu

nazywamy

ototoksycznymi.

Związki ototoksyczne to takie, których działanie w organizmie może doprowadzić

do trwałego bądź tymczasowego upośledzenia słuchu. Obecnie znane są przynajmniej

743 leki oraz 148 substancji chemicznych o potwierdzonym działaniu ototoksycznym.

Rys.9 Budowa ucha wewnętrznego

W uchu wewnętrznym znajduje się aparat zmysłu równowagi – błędnik. Zbudowany jest

on ze ślimaka, wewnątrz którego znajduje się aparat zmysłu słuchu, przedsionka i trzech

kanałów półkolistych, w których znajduje się aparat zmysłu równowagi. Błędnik podzielony

14

jest na kostny i błoniasty. Błędnik błoniasty wypełniony jest płynem organicznym zwanym

endolimfą natomiast przestrzeń pomiędzy błędnikiem błoniastym a kostnym wypełnia

perilimfa.

Płyny ucha wewnętrznego mogą przechowywać szkodliwe substancje

przez tygodnie a nawet miesiące. Powoduje to istotne zagrożenie, ponieważ szereg

związków ototokszycznych podnosi wrażliwość narządu słuchu na emitowany przez

otoczenie hałas. Według rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej [1]

najwyższe dopuszczalne natężenie hałasu w środowisku pracy odniesione do 8

godzinnego dnia pracy wynosi 85dB. Jednak już przy hałasie rzędu 80 dB powinno się

wydawać pracownikom środki ochrony indywidualnej. Dla osób, które są pod wpływem

leków ototoksycznych (dotyczy to również osób, które kilka tygodni wcześniej zakończyły

kurację) wspomniany poziom hałasu 80dB może okazać się groźnym dla ich słuchu.

Leki

ototoksyczne podnoszą ryzyko wystąpienia uszkodzeń słuchu nawet jeśli poziom
hałasu nie przekraczał 85dB!

Narząd słuchu powiązany jest nie tylko ze zmysłem równowagi ale także z innymi

organami i zmysłami. Wchodzące w skład ślimaka mechanizmy odpowiedzialne za zmysł

słuchu oraz zmysł równowagi mają wspólny nerw czaszkowy (nerw VIII). Ponadto

korzystają z tych samych naczyń krwionośnych, oraz dzielą ten sam płyn ustrojowy –

endolimfę. Ponieważ zmysł równowagi w ogólnym rozumieniu podstawowych czynności

organizmu jest ważniejszy, to z jego strony najczęściej nadchodzą pierwsze objawy

działania lub zatrucia związkami ototksycznymi. Dopiero w późniejszych etapach

pojawiają się problemy ze słuchem.

Nerki są odpowiedzialne za oczyszczanie krwi ze szkodliwych substancji. Ich powiązanie

z narządem słuchu polega na usuwaniu związków ototoksycznych, które dla samych

nerek także mogą być szkodliwe. Słabe, wyniszczone lub o zredukowanej funkcyjności

nerki (np. poprzez środki moczopędne działające na pętlę nefronu) nie są w stanie

przefiltrować a tym samym usunąć z krwi ototoksycznych związków prowadząc tym

samym do ich koncentracji w organizmie. Zwiększone stężenie tych substancji

w połączeniu ze zdolnością przenikania niektórych związków chemicznych / leków do

płynów ustrojowych (także do płynów ucha) może prowadzić do zwiększenia ryzyka

uszkodzeń słuchu i zmysłu równowagi.

15

Wiele związków chemicznych i większość leków ototoksycznych w pierwszej kolejności

uszkadza słuch w zakresie wysokich częstotliwości. Zakres częstotliwości słyszanych

przez człowieka wynosi od 20Hz do 20kHz. Obecnie stosowane testy audiometryczne

przemysłowe i kliniczne badają częstotliwości w zakresie od 125Hz do 8kHz. Zakres ten

jest niewystarczający, ponieważ utrata słuchu wywołana przez związki ototoksyczne

rozpoczyna się powyżej 8kHz.

Wymienianych jest ok. 28 grup leków ototoksycznych, które mogą zniszczyć nasz słuch.

Do tych grup zaliczane są między innymi: salicylany (Aspiryna), inhibitory ACE, leki

przeciw nowotworowe, aminoglikozydy (gentamycyna, neomycyna, streptomycyna), leki

przeciwdrgawkowe (carbamazepina), leki przeciw malaryczne (chinina), benzodiazepiny

(diazepam), blokery H1 (cetirizyna) a także leki takie jak ibuprofen, naproksen, kodeina,

furosemid, Prosac i inne.

Jest to tylko fragment wyjątkowo długiej listy leków, które mogą oddziaływać na nasz

słuch. Należy jednak pamiętać, że często konieczność zastosowania wspomnianych

medykamentów przewyższa ryzyko wystąpienia efektów ubocznych. Nie należy więc

w trakcie leczenia odstawiać leków, o których teraz dowiadujemy się, że są ototoksyczne.

Nawet jeśli pojawiły się niepokojące reakcje ze strony naszego słuchu (np. szum

w uszach, dzwonienie, przytłumienie słyszanych dźwięków) to przed odstawieniem leku

powinniśmy najpierw skonsultować się w tej sprawie z lekarzem!

W wielu przypadkach dopiero długotrwałe stosowanie leku lub jego przedawkowanie

może doprowadzić do zaburzeń słuchu. Dzieje się tak w przypadku stosowania

pochodnych kwasu propionowego takich jak np. ibuprofen lub salicylanów.

Stopień oddziaływania leków ototoksycznych na narząd słuchu ma ścisły związek

z predyspozycjami osobniczymi. Innymi słowy dawki leku powodujące zaburzenia

lub uszkodzenia słuchu u każdego z nas są inne.

Niektóre z ototoksycznych leków obok samodzielnego uszkadzania słuchu mogą także

potęgować działanie hałasu. Dzieje się tak między innymi ze względu na budowę ucha

wewnętrznego.

16

Uwrażliwienie narządu słuchu na hałas oraz jego uszkodzenia powodują także substancje

i związki chemiczne występujące w środowisku pracy. Mechanizm działania tych

związków jest podobny do omawianych leków. Ich długą, zajmującą ok. 148 pozycji listę

rozpoczynają związki organiczne takie jak:

benzen, alkohol benzylowy, alkohol

butylowy, dwusiarczek węgla, czterochlorek węgla, heptan, heksan, styren, toluen,
trichloroetylen oraz ksyleny. Obok związków organicznych występują także

ototoksyczne metale ciężkie:

arsen, kobalt, ołów, mangan oraz rtęć. W wielu zakładach

produkcyjnych możemy natknąć się na wspomniane związki, ponieważ są one używane

w procesach technologicznych. Zakłady obuwnicze stosują często kleje na bazie toluenu

lub ksylenów. Toluen często wchodzi w skład klejów do metalu, drewna, skóry ale także

stosowany jest w produkcji przemysłu tworzyw sztucznych (gumy, żywice),

przy uzyskiwaniu barwników, detergentów a nawet perfum. Czterochlorek węgla

jest powszechnie stosowany jako rozpuszczalnik, często spotykany jest w pralniach

chemicznych jako środek czyszczący i myjący. Nawet w naszych domach można

się natknąć na: kleje, odplamiacze, preparaty przeciw owadom, preparaty grzybobójcze,

farby i lakiery, impregnaty do drewna a także odświeżacze powietrza, które w swoim

składzie zawierają związki ototoksyczne.

Związki chemiczne [2]

Gaz

Tlenek węgla (CO)

W niskich dawkach może spowodować łagodne przesunięcie progu słyszalności

we wszystkich badanych częstotliwościach. Przesunięcie to ma z reguły charakter

tymczasowy.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Tlenek węgla (CO) niskie dawki

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

20

20

20

20

20

20

20

17

Przy wysokich dawkach tlenek węgla powoduje zmiany tkankowe w narządzie Corti`ego.

Gaz ten synergicznie działa z hałasem powodując znaczne przesunięcie progu

słyszalności wszystkich częstotliwości.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Tlenek węgla (CO) wysokie dawki

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

30

35

40

45

50

45

40

Metale ciężkie

Ołów (Pb)

Powoduje demielinizację (rozpuszczenie osłonki mielinowej) VIII nerwu czaszkowego

nieuszkadzając

ś

limaka

w

uchu

wewnętrznym.

Przy

wszystkich

badanych

częstotliwościach obserwowana jest utrata słuchu, przy czym większe uszkodzenia

dotyczą wyższych częstotliwości. Częstym objawem towarzyszącym zatruciu ołowiem

są zawroty głowy. Zauważono także, że dłuższa ekspozycja na działanie ołowiu powoduje

drastyczna utratę słuchu.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Ołów (Pb)

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

30

35

40

45

40

60

70

18

Arsen (As)

Arsen w stężeniu ponad normatywnym

1

powoduje zaburzenia działania wierzchołka

narządu Corti`ego. Utrata słuchu jest większa przy niższych częstotliwościach tj. przy 125,

250 oraz 500 Hz. Notuje się także problemy z utrzymywaniem równowagi.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Arsen (AS)

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

45

30

10

5

10

15

15

Rtęć (Hg)

Rtęć znajduje się w lutach, stosowana jest do produkcji termometrów i detonatorów. Uraz

słuchu wywołany rtęcią występuje we wczesnych i środkowych stadiach zatrucia.

Powoduje zniszczenie komórek słuchowych w ślimaku. W późniejszych stadiach

uszkodzeniom ulega także obszar poza ślimakiem. Współdziałając z hałasem rtęć

powoduje obustronne problemy z przetwarzaniem słuchowym. Utrata słuchu dotyczy

całego zakresu częstotliwości ale największa pojawia się przy wysokich częstotliwościach.

Jednakże utrata słuchu nie zawsze występuje mimo drastycznych neurologicznych

objawów.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Rtęć (Hg)

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

25

30

35

40

45

50

55

Mangan (Mn)

Mangan stosowany jest do produkcji baterii i w galwanotechnice. Jego działanie

patologiczne na słuch nie jest do końca poznane. Wiemy jedynie, że mangan powoduje

1

Polskie przepisy określają NDS na poziomie 0,01mg/m

3

w przeliczeniu na As.

19

utratę zdolności słyszenia zarówno niskich jak i wysokich częstotliwości, chociaż

w środkowej części badanego pasma – utrata jest mniejsza.

Przykładowy audiogram tabelaryczny zaczerpnięty z literatury:

Mangan (Mn)

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

40

20

25

40

45

50

55

Związki nieorganiczno-organicze: Trimetylo cyna (TMT), Trietylocyna (TET)

Związki te stosowane są jako stabilizatory polichlorku winylu, katalizatory pianki

poliuretanowej, występują w farbie do burt statków, środkach grzybobójczych, środkach

konserwujących drewno oraz stosowane są w przemyśle drobiarskim.

Spowodowane przez TMT uszkodzenia słuchu dotyczą ślimaka i są to zmiany

patologiczne, które jednak mogą okazać się odwracalne.

TET powoduje gwałtowne zmniejszenie mieliny zawartej w centralnym układzie

nerwowym i w istocie białej.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

TET

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

25

30

35

30

35

35

40

Odczynniki organiczne

W początkowych stadiach oto-neurotoksyczne zakłócenia mogą polegać na zawrotach

głowy i nudnościach. Badania histopatologiczne pokazują, że zniszczeniom ulegają

komórki słuchowe w uchu wewnętrznym. W późniejszych stadiach pojawia się chroniczna

toksyczna encefalopatia. W pierwszym roku objaw (encefalopatia) rozwija się powoli bez

możliwości wykrycia zmian patologicznych. Późniejsze badania psychometryczne

i słuchowe oto-neurologiczne wykrywają uszkodzenia: zmiany patologiczne w obszarach

pnia mózgu i móżdżku. Badania przetwarzania słuchowego oraz słuchowej odpowiedzi

20

pnia mózgu mogą wskazywać na uszkodzenia. Nawet ze względu na czas trwania

ekspozycji i dawki nie wszyscy ulegają szkodliwym działaniom ototoksycznych związków

organicznych. Ważnymi pierwszymi objawami są bóle głowy, nudności, problemy z

utrzymaniem równowagi takie jak zawroty głowy, utrata pamięci, problemy ze słuchem

i zmęczenie.

Dwusiarczek węgla (CS

2

)

Stosowany jest jako rozpuszczalnik oraz środek owadobójczy; jego działanie patologiczne

dotyczy przede wszystkim obszarów poza ślimakowych. Przy poziomie hałasu od 86

do 89 dB zakres utraty słuchu wynosił 47% w ciągu dwóch lat. Zakres ten wzrasta do 71%

w czasie trzyletniej ekspozycji na ten związek i hałas. Typowy audiogram dla dwusiarczku

węgla pokazuje utraty zdolności słyszenia wyższych częstotliwości, chociaż duża liczba

badanych wykazuje się utratą słuchu w niższych częstotliwościach na skutek połączonego

działania wieku i CS

2

.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Dwusiarczek węgla (CS

2

)

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

30

35

45

55

70

75

-

Trichloroetylen

Ten rozpuszczalnik stosowany jest jako odtłuszczacz, środek do prania suchego

(czyszczenie chemiczne), odplamiacz i środek do czyszczenia dywanów. Jest stosowany

do produkcji farb, wosków, pestycydów, klejów i smarów. Trichloroetylen niszczy komórki

słuchowe w uchu wewnętrznym. Objawia się to obustronnym i symetrycznym głębokim

uszkodzeniem słyszenia wysokich częstotliwości na poziomie 2 lub 3 kHz i jest połączone

z problemami z utrzymaniem równowagi.

21

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Trichloroetylen

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

20

20

40

60

65

65

50

Styren

Styren stosowany jest do produkcji tworzyw sztucznych (polistyren), syntetycznej gumy,

materiałów izolujących (styropian) i przewodzących. Uszkodzeniom ulegają komórki

słuchowe powodując zmiany w refleksie dźwiękowym i nietypowe słuchowe odpowiedzi

pnia mózgu. Obserwuje się diagnozowane problemy z mową. Niskie stężenia styrenu

uszkadzają zdolność słyszenia wyższych niż 8kHz częstotliwości.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Styren

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

10

10

10

30

50

45

30

Wyższe stężenia (1200 ppm

2

) powodują uszkodzenia w całym zakresie częstotliwości.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Styren < 1200ppm

1

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

25

30

40

60

65

70

65

2

Dane są zaczerpnięte z literatury amerykańskiej i dotyczą normatywów obowiązujących w USA,

które w stosunku do polskich normatywów są mniej restrykcyjne!

22

Ksylen

Jest najbardziej znanym i rozpowszechnionym, najbardziej toksycznym organicznym

związkiem chemicznym wykorzystywanym do produkcji farb, pokostów i rozcieńczalników.

Na ksyleny narażonych jest najwięcej pracowników. Ksyleny powodują uszkodzenia

komórek słuchowych w uchu wewnętrznym. W literaturze brak jest przykładowych

audiogramów.

Toluen

2,6 milionów ton rocznie trafia do powietrza jako zanieczyszczenia produkcyjne

i samochodowe. Toluen jest jednym z najbardziej przebadanym związkiem organicznym.

Stosowany jest w produkcji chemikaliów, leków, farb, lakierów, klejów adhezyjnych,

lepików, gumy, klejów, druku rotograwiurowego, garbowania skór, farb w sprayu itp.

Toluen powoduje zniszczenie komórek ślimaka. Synergiczny efekt działania z hałasem

powoduje wzrost ryzyka utraty słuchu 27,5 raza. Znaczącymi symptomami są problemy

z równowagą i nietypowy refleks dźwiękowy. Konfiguracja audiogramu może być płaska,

obustronna lub jednostronna, jednak większość konfiguracji pokazuje głębokie

uszkodzenia przy 3 do 6 kHz (jak hałas) nawet gdy w środowisku hałas nie występuje.

Przykładowy audiogram tabelaryczny:

Toluen

częstotliwość

kHz

0,5

1

2

3

4

6

8

przesunięcie

progu

słyszalności w

dB

20

20

30

40

45

60

40

Toluen jest jednym z najbardziej toksycznych otolaryngologiczne związków. Wyniki badań

przeprowadzonych w latach dziewięćdziesiątych wśród osób narażonych na działanie

toluenu oraz hałasu są alarmujące. U osób narażonych na działanie tylko hałasu

w środowisku pracy stwierdzono czterokrotnie większy ubytek słuchu niż u grupy

kontrolnej, która pracowała bez narażeń na czynniki szkodliwe. W grupie osób

pracujących w środowisku, w którym występował tylko toluen zaobserwowano

pięciokrotnie większy ubytek słuchu niż w grupie kontrolnej. Natomiast wyniki badań

trzeciej grupy pracowników, którzy pracowali w narażeniu na hałas i toluen okazały

się zatrważające. Stwierdzono aż

jedenastokrotnie większy ubytek słuchu niż u osób

23

z grupy kontrolnej. Wnioski?

Ototoksyczne substancje chemiczne nie tylko same

uszkadzają komórki słuchowe prowadząc do głuchoty ale także zwiększają
wielokrotnie ryzyko utraty słuchu na skutek działania hałasu [3].

W przeważającej mierze proces utraty słuchu spowodowany działaniem substancji
ototoksycznych jest powolny i podstępny, ponieważ nie zdając sobie sprawy
z zagrożenia nie podejmujemy z nim walki. Wdychanie oparów styrenu o niskim

stężeniu (!) na stanowisku pracy przez 5 lat powoduje zredukowanie wrażliwości

na dźwięk w wyższych zakresach. Początkowo następuje uszkodzenie komórek

słuchowych odpowiedzialnych za słyszenie dźwięków o wysokiej częstotliwości pomiędzy

10 a 16 kHz, co może wykazać dopiero badanie audiometryczne przeprowadzone w tym

właśnie zakresie. Im dłuższy jest staż na takim stanowisku pracy tym większych zaburzeń

ze strony słuchu możemy się spodziewać [4].

W środowisku pracy zagrożeniem dla słuchu pracownika nie jest jedynie hałas!

Dotychczasowe działania profilaktyczne stosowane w walce z hałasem opierały

się usuwaniu źródła hałasu ze środowiska pracy, zmianie organizacji pracy w zakładzie,

ograniczaniu emisji hałasu poprzez wydzielanie hałasujących maszyn, wyznaczaniu stref

zagrożenia hałasem, bądź wydawaniu i stosowaniu ochronników słuchu.

24

Rys.10. Metody ograniczania hałasu.

Jednak dodatkowo występujący czynnik uszkadzający słuch jakim jest grupa związków

ototoksycznych każe spojrzeć nam na zagrożenie w nieco odmienny sposób. Jak zatem

postępować jeśli na stanowisku pracy występują samodzielnie lub co gorsze razem

z hałasem ototoksyczne czynniki chemiczne? Przede wszystkim należy

usunąć źródło

zagrożenia ze środowiska pracy. Warto zastanowić się nad zmianą stosowanej

technologii lub używanych rozpuszczalników. Z całą pewnością należy

maksymalnie

ograniczyć stężenie tych substancji w powietrzu na stanowiskach pracy poprzez

METODY OGRANICZANIA HAŁASU

eliminacja

izolacja

wygłuszanie

ochronniki

słuchu

organizacja

pracy

• zmiana

hałaśliwego

procesu

technologiczne

go na mniej
hałaśliwy

• zastąpienie

hałaśliwej
maszyny

pracującą ciszej

• wytłumienie

głównych
ź

ródeł hałasu

maszyny (np. w

silnikach
spalinowych

stosuje się

tłumiki na

ssaniu i na
wydechu)

• izolowanie

maszyn

(obudowanie
całości lub

części

hałaśliwej

maszyny)

• izolowanie

pracowników

(dźwięko-
szczelne

kabiny

sterownicze i
aparaturowe)

• wygłuszanie

pomieszczeń

• wyłożenie

ś

cian i stropu

pomieszczeń
materiałem

dźwięko-

chłonnym

• pochłaniacze

• drzwi dźwię-

koszczelne

ś

rodki ochrony

indywidualnej:

• wkładki do

uszu

• słuchawki

przeciwhała-

sowe

• hełmy

przeciwhała-
sowe

• okresowe

zmiany

stanowisk

pracy (rotacja)

• kierowanie do

innych prac

pracowników,

których
obecność przy
ź

ródle hałasu

nie jest

wymagana (np.
na czas pracy

hałasującej

maszyny)

• przenoszenie

głośnych prac
na II i III zmianę

25

skuteczną i wydajną wentylację. W skierowaniach na badania okresowe pracodawca

powinien zaznaczyć, że pracownicy są narażeni na działanie szkodliwych czynników:

hałasu oraz ototoksycznych związków chemicznych. Systematyczne badania słuchu

pracowników, monitoring środowiska pracy oraz działania zapobiegawcze są niezbędne

aby chronić zdrowie pracownika.

opracowała

Agata Kowalska

Sekcja prewencji, OIP Gdańsk

Bibliografia

[1] – Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dn. 29.11.2002 w sprawie

najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia

w środowisku pracy (Dz.U. 02.217.1833 z późn. zmianami)

[2] – George Cook, Au. D., CCC-A “Ototoxic drugs, chemicals and metals In workplace”

[3] – Leonard Rybak, 1992 „Hearing: The effects of chemicals. Otolaryngology-Head and

Neck Surgery.”

[4] – Morioka, Ikuharu and Mototsugu Kuroda. 1999. Evaluation of organic solvent

ototoxicity by the upper limit of hearing. Archives of Environmental Health. 54(5):341