Systematyka gleb Polski Strona 1 z 17

SYSTEMATYKA GLEB POLSKI
Klasyfikacje gleb mogą być oparte na różnych podstawach zależnie od celu, jakiemu
służą.
Można wyróżnić:

- klasyfikacje gleb stosowane (użytkowe, techniczne) – zalicza się do nich m.in.

bonitację gleb i podział gleb na kompleksy użytkowania rolniczego

- klasyfikacje przyrodnicze – będące systemami podziału gleb według kryteriów

genetycznych.

Systematyka gleb Polski utworzona została na podstawie kryteriów przyrodniczych,
które uwzględniają genezę i rozwój gleb zachodzący pod wpływem procesów
geologicznych i glebowych oraz działalności gospodarczej człowieka. Przy
opracowaniu tego podziału wzięto pod uwagę właściwości biologiczne, chemiczne,
fizykochemiczne oraz cechy morfologiczne gleb.
Na podstawie kryteriów genetycznych wydzielono w nawiązaniu do ogólnej
systematyki gleb Europy następujące jednostki systematyki:

Dział – stanowi nadrzędną jednostkę systematyki gleb, obejmuje gleby powstałe pod
przeważającym wpływem jednego z czynników glebotwórczych albo powstałe pod
wpływem wszystkich czynników bez wyraźnej przewagi jednego z nich. W ramach
poszczególnych działów wyróżnia się rzędy.

Rząd – obejmuje gleby o podobnym kierunku rozwoju, podobnym stopniu
zwietrzenia i przemian materiału glebowego oraz o podobnym typie substancji
organicznej. Poszczególne rzędy mogą obejmować gleby różniące się morfologicznie,
ale zbliżone do siebie ekologicznie.

Typ – podstawowa jednostka systematyki gleb – wyraża względnie trwałą fazę
rozwoju procesu glebotwórczego, warunkowanego określonym układem czynników
biotycznych i abiotycznych danego środowiska geograficznego. Każdy typ gleby
charakteryzuje się swoistym układem poziomów genetycznych oraz swoistymi
właściwościami fizycznymi, chemicznymi i biologicznymi.

Podtyp – określa procesy glebowe nakładające się na główny proces kształtujący
glebę (określony jako typ) i modyfikujące jej właściwości fizyczne, chemiczne i
biologiczne oraz morfologię profilu.

Odmiana – określa cechy regionalne gleby.

Rodzaj – określa pochodzenie skały macierzystej gleby (utwór geologiczny).

Gatunek – określa skład granulometryczny (uziarnienie) skały macierzystej gleby.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 2 z 17

GLEBY LITOGENICZNE A - C
Gleby o budowie i właściwościach uzależnionych głównie od właściwości skał
macierzystych. Na procesy glebotwórcze wpływają skład mineralny, skład
granulometryczny gleb (gleby mineralne słabo wykształcone) albo właściwości

chemiczne skały macierzystej (gleby wapniowcowe).


Gleby mineralne słabo wykształcone – gleby w początkowej
fazie rozwoju wytworzone ze skał masywnych i luźnych
(litosole, regosole) bywają erozyjne i eoliczne.
Litosole – gleby inicjalne wytworzone z różnych
niewapiennych skał masywnych. Są bardzo płytkie, o
miąższości zwietrzałego materiału nie przekraczającej 10 cm.
Występują głównie w terenach górskich i wyżynnych.
Porośnięte są głównie roślinnością naskalną lub murawową.

Gleby inicjalne erozyjne tworzą się
w terenach o zróżnicowanej
morfologii terenu (góry, pagórki),
tam gdzie spływające wody opadowe
zmywają glebę. Ciągłe zmywanie
wierzchniej warstwy gleby
powoduje, że są one „wiecznie
młode”; zawierają mało próchnicy,
azotu, potasu i fosforu i mają
niekorzystne właściwości fizyczne,
chemiczne i biologiczne.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 3 z 17

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Gleby inicjalne eoliczne – powstają z piasków ruchomych i wydmowych; są bardzo
ubogie w próchnicę, słabo kwaśne lub kwaśne o bardzo niekorzystnych
właściwościach fizycznych i chemicznych. Zasiedlają je mało wymagające rośliny –
wydmuchrzyca piaskowa czy piaskownica zwyczajna, są siedliskiem muraw
piaskowych oraz suchych borów chrobotkowych lub bażynowych (arenosole) –
stopniowo pod wpływem roślinności przekształcają się w gleby rdzawe lub bielicowe.

Rankery – gleby wytworzone ze skał masywnych (granitów,
gnejsów, niektórych piaskowców), poziom próchniczny leży
bezpośrednio na niezwietrzałej skale macierzystej; zależnie od
właściwości chemicznych utworów macierzystych (ogólna
zawartość składników pokarmowych i glinokrzemianów) mają
różne właściwości (stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego
zasadami, pH, stosunek C : N itp.). Występują najczęściej w
piętrze kosodrzewiny lub pod borem górnoreglowym, ale
również w piętrze regla dolnego oraz na terenach wyżynnych i
pogórzach, gdzie mogą być użytkowane jako bardzo słabe gleby
orne.

Gleby wapniowcowe – wytworzone z:

- masywnych skał wapniowcowych (węglanowych lub siarczanowych)
- skał osadowych zawierających znaczne ilości CaCO

3

Rędziny – AC – C
Gleby wytworzone z wapiennych lub siarczanowych skał
masywnych – wapieni, dolomitów, margli, opok – różnych
formacji geologicznych. Bardzo często zawierają domieszkę
materiału obcego (lodowcowego, eolicznego). Mają odczyn
alkaliczny, wysoki stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego
zasadami. W wierzchnich poziomach powstają kompleksy
organiczno-mineralne nasycone jonami Ca

2+

i Mg

2+

wpływające

na stabilność tych gleb i korzystnie wpływające na ich strukturę.
Tworzące się w wyniku wietrzenia węglanowej skały
macierzystej węglany aktywne (łatwo rozpuszczalne) wpływają
stymulująco na humifikację świeżej materii organicznej.
Stosunek KH do KF jest wąski (często < 1).
Wolne związki żelaza i glinu stanowią mały procent całkowitej
zawartości tych składników i nie są przemieszczane z
wierzchnich do głębszych warstw profilu.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Systematyka gleb Polski Strona 4 z 17

Gleby te są zasobne w wapń, magnez i potas, ale ze względu na wysokie pH występuje
w nich trudno przyswajalny fosfor.

Mają korzystne właściwości fizyczne – dobre stosunki powietrzno-wodne.
Są to gleby lasów liściastych (głównie buczyn i grądów) a na terenach nizinnych –
muraw kserotermicznych.
Występują na południu kraju – Wyżyna Kielecka, Wyżyna Lubelska, Roztocze, Jura
Krakowsko-Częstochowska, Karpaty, Pieniny, Tatry.

Rędziny siarczanowe – wytworzone z utworów gipsowych, w skład których wchodzą
głównie siarczany wapnia (gips i anhydryt), a jako domieszka występują kwarc,
kalcyt, dolomit, wodorotlenek żelaza. Mają trochę gorsze właściwości
fizykochemiczne niż rędziny węglanowe – niższy odczyn, mniejszy stopień wysycenia
kompleksu sorpcyjnego zasadami. Występują w Niecce Nidziańskiej.

Pararędziny – wytworzyły się ze skał osadowych zawierających znaczne ilości
CaCO

3

, zarówno masywnych (łupki i piaskowce margliste), jak i luźnych (żwiry,

piaski, gliny, pyły i iły) Mają podobne właściwości jak rędziny.
Występują pod lasami liściastymi o próchnicy typu mull. Znaleźć je można na fliszu
karpackim, na pagórkach morenowych i kemowych zlodowacenia bałtyckiego.

GLEBY AUTOGENICZNE
Gleby czarnoziemne

Czarnoziemy – są w Polsce glebami reliktowymi. Wytworzyły się
bowiem w innych niż obecne warunkach klimatycznych.
„Klasyczne” czarnoziemy powstają pod roślinnością łąkowo-
stepową i leśno-stepową w warunkach klimatu kontynentalnego.
W Polsce czarnoziemy występują na niewielkich obszarach w
południowo-wschodniej Polsce – np. w okolicach Hrubieszowa,
Tomaszowa Lubelskiego, Jarosławia, Przemyśla, Sandomierza.
Czarnoziemy wytworzyły się z lessów. Less jest specyficzną skałą
macierzystą; są to utwory pyłowe pochodzenia eolicznego o
znakomitych właściwościach fizycznych (optymalne stosunki
powietrzno-wodne) i chemicznych (stosunkowo duża zawartość
minerałów ilastych i węglanu wapnia). Właściwości skały
macierzystej sprzyjają intensywnym procesom akumulacji
biologicznej, które dominują nad procesami wietrzenia
minerałów i przemieszczania się produktów wietrzenia (brak

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 5 z 17

uruchomienia związków żelaza i brak przemieszczania iłu koloidalnego; silnie
spolimeryzowane i trudno rozpuszczalne związki próchniczne (głównie kwasy
huminowe) są w sposób trwały związane z kationami wapnia i minerałami ilastymi.
Efektem jest znaczny dopływ materii organicznej do substratu glebowego i
wykształcenie się bardzo głębokiego poziomu akumulacyjno-próchnicznego (ok. 70
cm).
Czarnoziemy zdegradowane – mają niższe pH i mniejszy stopień wysycenia zasadami
w poziomie akumulacyjnym. Odczyn wzrasta w głąb profilu w związku z
wymywaniem związków zasadowych (przede wszystkim węglanów). Degradacja
może następować pod roślinnością leśną, a także jednostronną i długotrwałą uprawą
rolniczą.

Gleby brunatnoziemne
Gleby brunatne właściwe - O – A – B

br

– C

Powstały w warunkach klimatu
umiarkowanego (średnia temperatura roczna
6,5 – 9

o

C, opady ok. 500 – 700 mm rocznie), są

więc typowe dla naszej strefy klimatycznej
(tzw. gleby strefowe). Wytworzyły się ze skał
różnego pochodzenia geologicznego i
uziarnienia (gliny morenowe, utwory pyłowe,
iły, a także piaski gliniaste, a w terenach
górskich z piaskowców, granitów i gnejsów).
Są bogate w glinokrzemiany i często zasobne w
węglan wapnia. Charakteryzują się
intensywnym wietrzeniem fizycznym i
biochemicznym. Umiarkowana wilgotność gleb
w ciągu całego roku oraz występowanie
stosunkowo długotrwających okresów ciepłych
sprzyja dość szybkiemu wymywaniu węglanu
wapnia, rozkładowi minerałów pierwotnych i
tworzeniu wtórnych minerałów ilastych.
Procesom tym towarzyszy również uwalnianie

związków żelaza i glinu (wodorotlenków). Gleby te rozwijają się pod
wielogatunkowymi lasami liściastymi (grądy, buczyny), z których opad bogaty jest w
składniki zasadowe, a tworzące się w procesie humifikacji kwasy humusowe ulegają
częściowej neutralizacji. Dzięki temu gleba nie ulega silnemu zakwaszeniu. W tych
warunkach wodorotlenki żelaza i glinu są mało ruchliwe i stopniowo gromadzą się w
strefie wietrzenia tworząc wraz ze związkami organicznymi brunatne otoczki na
ziarnach mineralnych. W miarę nasilania się procesu w poziomie akumulacyjno-
próchnicznym tworzą się trwałe kompleksy żelazisto-próchniczno-ilaste.
Gleby te cechuje próchnica typu mull lub mull-moder. Charakterystyczne dla gleb
brunatnych jest występowanie poziomu brunatnienia B

br

(poziom diagnostyczny

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 6 z 17

cambic – od łac. cambiare –zmieniać). Gleby te mają raczej korzystne warunki
powietrzno-wodne i dobre właściwości chemiczne.

Gleby brunatne kwaśne – wykazują taki sam układ poziomów jak
gleby brunatne właściwe. Podstawową i zasadniczą różnicą między
tymi typami są właściwości chemiczne skał z jakich się te gleby
tworzyły. Gleby brunatne kwaśne powstają ze skał kwaśnych
(granity, granitognejsy, bezwęglanowe iły). Odczyn tych gleb w
całym profilu jest kwaśny lub bardzo kwaśny. Kompleks sorpcyjny
jest słabo wysycony zasadami.

Gleby płowe (lessivés) – O – A – E

et

– B

t

– C

Gleby te powstały w warunkach klimatu umiarkowanego podobnie
jak gleby brunatne pod lasami liściastymi i mieszanymi ze skał
osadowych przepuszczalnych (utworów pyłowych różnej genezy, glin
zwałowych, piasków gliniastych) pod wpływem procesu lessivage’u.
Proces ten polega na przemieszczaniu iłu koloidalnego z warstw
wierzchnich do poziomu wzbogacania w środowisku średnio
wilgotnym i biologicznie czynnym, w warunkach odczynu
umiarkowanie kwaśnego. W pierwszym etapie w głąb profilu
przemieszczane są rozpuszczalne sole (głównie węglany), jak również
wolne związki żelaza, bez przemieszczania glinu. Po wymyciu
wolnych jonów Ca i Mg następuje peptyzacja koloidów glebowych
(odczyn kwaśny wynika zarówno z wymycia zasad, jak i zakwaszania

przez kwasy fulwowe i CO

2

). Uruchomiony w ten sposób ił koloidalny, a zwłaszcza

jego najdrobniejsza frakcja o średnicy < 0,2 µm, przemieszcza się w głąb profilu.
Wraz z iłem koloidalnym przemieszcza się wolne żelazo. W efekcie powstaje
odbarwiony płowy poziom wymycia E

et

. Frakcja iłu koloidalnego osadza się głębiej

dzięki koagulacji (zwiększenie koncentracji jonów Ca i wolnego żelaza, wysychanie) i
powstaje poziom wmycia (wzbogacenia) B

t

(tzw. poziom diagnostyczny argillic).

GLEBY BIELICOZIEMNE
Powstały w warunkach klimatu chłodnego i wilgotnego pod roślinnością borową ze
skał ubogich w składniki zasadowe (utwory piaszczyste różnej genezy, granity,

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 7 z 17

bezwęglanowe piaskowce). Głównym składnikiem tych skał jest kwarc, udział skaleni
dochodzi do 20%.

Gleby rdzawe - O – ABv – Bv – C
Stanowią przejście między glebami brunatnoziemnymi a
bielicoziemnymi. Powstają ze skał silnie przepuszczalnych (piaski
zwałowe, wodnolodowcowe, piaski starych tarasów
akumulacyjnych). W materiale macierzystym często widoczne są
efekty zaburzenia peryglacjalnego. Jest to materiał ubogi w
glinokrzemiany i składniki zasadowe, zawiera głównie kwarc i
kwaśne skalenie. Efektem wietrzenia chemicznego są wobec tego
niewielkie ilości minerałów ilastych, niewielkie ilości składników
pokarmowych. Naturalna roślinność porastająca te gleby to bory
mieszane i świetliste dąbrowy. Próchnica jest głównie typu moder
(czasami mor). Wytwarzana jest niewielka ilość rozpuszczalnych
kwasów fulwowych. Brak jest w tych glebach kompleksowych
związków organiczno-ilastych. W glebach tych obserwuje się proces
rdzawienia. Podczas wietrzenia uwalniają się R

2

O

3

(półtoratlenki

żelaza i glinu), które tworzą z próchnicą nieruchliwe kompleksy.
Kompleksy te oraz wolne związki żelaza i glinu tworzą rdzawe
otoczki na ziarnach mineralnych gleby i powstaje wyraźny poziom
diagnostyczny Bv – sideric (od gr. sideris – żelazo).

Jeśli wytwarzana jest większa ilość kwasów fulwowych (jak w
przypadku gleby rdzawej oglądanej na wycieczce) w glebie
rdzawej może rozpocząć się proces bielicowy – stopniowo
uruchamiają się wolne tlenki glinu, potem żelaza i znikają
otoczki żelaziste z ziaren kwarcu – pojawia się wybielenie
gleby. Powstaje gleba rdzawa bielicowana.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 8 z 17

Gleby bielicowe – O – A – Ees – Bhfe – C
Powstają z ubogich kwarcowych piasków luźnych (rzadziej
słabogliniastych). Są to z reguły silnie przesortowane piaski
sandrowe, piaski wydm śródlądowych i nadmorskich oraz
pradolin i dolin wielkich rzek. Naturalną roślinnością porastającą
te gleby są bory sosnowe lub świerkowe. Materiał skał
macierzystych jest bardzo ubogi w składniki pokarmowe. Kwaśny
i trudno rozkładalny opad roślinny powoduje powstanie grubego
pokładu ektopróchnicy (do kilkunastu cm) – gromadzi się kwaśna
substancja organiczna. Powstają głównie kwasy fulwowe a stopień
humifikacji substancji organicznej jest mały. W klimacie
humidowym opady atmosferyczne ulegają w ściółce zakwaszeniu i
następuje przemywanie gleby tzn. przemywanie w głąb profilu
produktów wietrzenia minerałów pierwotnych; wymywaniu
ulegają kationy zasadowe zaś wierzchnie warstwy wzbogacają się
w jony Al i H. Warstwy górne ulegają jeszcze silniejszemu
zakwaszeniu. Brak jonów zasadowych, a zwłaszcza Ca, powoduje
zdyspergowanie koloidów i krzemionka, półtoratlenki Fe i Al oraz
substancja organiczna (łatwo rozpuszczalne kompleksy
mineralno-próchniczne) przemieszczają się w głąb profilu. Gleba
ulega wybieleniu i pod niewielkiej miąższości poziomem

próchnicznym (zawierającym głównie próchnicę powstałą in situ z rozkładu korzeni
roślin) powstaje poziom wymycia Ees (poziom diagnostyczny albic /od łac. albus –
biały/). Po przekroczeniu punktów izoelektrycznych (a także pod wpływem obecności
jonów Ca) koloidy żelazisto-próchniczne ulegają strąceniu i powstaje wyraźny
poziom wmycia Bhfe (poziom diagnostyczny spodic /od gr. spodos – popiół drzewny).
Gleby bielicowe są ubogie, silnie kwaśne, ze słabym stopniem wysycenia kompleksu
sorpcyjnego kationami zasadowymi i szerokim stosunkiem C : N.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 9 z 17

Bielice – O – Ees – Bh – Bfe- C
W glebach tych proces bielicowania wyrażony jest najsilniej.
Powstają ze skrajnie ubogich piasków lub granitów i gnejsów(w
górach) w warunkach klimatu umiarkowanego chłodnego pod
roślinnością borową. „Klasyczne” bielice są glebami strefy tajgi.
Cechą charakterystyczną bielic jest brak wykształconego
poziomu próchnicznego A. Próchnica nadkładowa O składa się z
trzech podpoziomów i ma dużą miąższość (do 25 cm). Poziom
wymywania Ees tworzy się bezpośrednio pod poziomem
ektopróchnicy. Granica między poziomem wymywania i
poziomem wmycia (Bh-Bfe) jest bardzo wyraźna i często
przebiega nieregularnie tworząc głębokie językowate zacieki.
Poziom wmycia jest zwięzły i przeważnie jest silnie
zorsztynizowany (orsztyn – twarda, ciemnobrunatna część
poziomu iluwialnego; substancją cementującą są kompleksowe
połączenia glinu i żelaza z kwasami próchnicznymi). Przejście
poziomu iluwialnego w skałę macierzystą jest zazwyczaj
stopniowe. Bielice reprezentują skrajnie kwaśny człon gleb
bielicoziemnych. Mają też bardzo niski stopień wysycenia
kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi, a więc również

bardzo małą zdolność buforową. Bielice są prawie wyłącznie glebami leśnymi nie
nadającymi się pod uprawę.


GLEBY SEMIHYDROGENICZNE
Są to gleby kształtujące się w warunkach okresowego silnego uwilgotnienia, które
jest wynikiem:

1. wysokiego poziomu wód gruntowych
lub
2. stagnowania wód opadowych na nieprzepuszczalnym podłożu.

Efektem nadmiernego uwilgotnienia dolnej lub środkowej części profilu glebowego
są warunki beztlenowe (okresowo) powodujące procesy glejowe.
Procesy glejowe polegają na redukcji mineralnych składników gleby np. Fe, Mn itd.
w warunkach dużej wilgotności w obecności substancji organicznej (proces
biochemiczny) np. Fe

3+

→ Fe

2+

.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 10 z 17

Czarne ziemie - A - C - G
Powstanie czarnych ziem wiąże się z akumulacją materii
organicznej w warunkach dużej wilgotności w mineralnych
utworach glebowych zasobnych w węglan wapnia i części ilaste.
W utworach tych zachodzi proces łączenia się związków
humusowych wysyconych wapniem z iłem koloidalnym w
próchniczne związki organiczno-mineralne nadające tym
glebom charakterystyczną gruzełkowatą strukturę i czarną
barwę – poziom diagnostyczny mollic (od łac. mollis – miękki).
Miąższość poziomu próchnicznego wynosi od 30 do 60 cm.
Odczyn jest obojętny lub alkaliczny. Zawartość próchnicy
nasyconej zasadami, o wąskim stosunku C : N wynosi od 2 -
6%. Ze względu na wysoki poziom wody gruntowej w dolnej
części profilu widoczne jest oddolne oglejenie. Większość
czarnych ziem występuje na glinach, utworach pyłowych i iłach.
Naturalna roślinność to żyzne i wilgotne lasy liściaste (niektóre
łęgi i grądy); gleby są też użytkowane rolniczo.

Gleby zabagniane
W glebach tych w morfologii profilu dominującą rolę odgrywają procesy glejowe.

Gleby opadowo-glejowe A - G

g

- C

Gleby te tworzą się głównie ze spiaszczonych glin zwałowych,
utworów pyłowych różnej genezy, a czasem z glin średnich i ciężkich
oraz iłów. Ich powstawanie związane jest z występowaniem dużej
ilości opadów i dużą wilgotnością górnej części profilu – oglejenie
odgórne jest wywołane powolnym ruchem zstępującej wody. Może
też być wywołane obecnością w górnej części profilu warstwy
nieprzepuszczalnej, na której woda opadowa okresowo stagnuje (np.
w glebach płowych czy bielicach). Proces odgórnego oglejenia
stwarza korzystne warunki dla redukcji żelaza, a tym samym
zwiększa jego rozpuszczalność. W poziomie próchnicznym A
procesy mikrobiologiczne przebiegają powoli, co powoduje
powstanie próchnicy nadkładowej typu moder albo moder-mor.
W okresach wilgotnych zachodzi redukcja żelaza, a w okresach
suchych jego utlenianie, co prowadzi do powstania plamistego
poziomu barwy szaropopielatej i rdzawej. Gleby te mają zazwyczaj

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 11 z 17

wadliwe stosunki powietrzno-wodne i dużą ilość wody niedostępnej dla roślin.
Naturalną roślinnością są uboższe lasy liściaste; są również wykorzystywane rolniczo,
ale lepiej nadają się pod użytki zielone.

Gleby gruntowo-glejowe A - G
Tworzą się głównie ze skał gliniastych lub piasków zalegających na
cięższym podłożu na terenach nisko położonych przy wysokim
poziomie wody gruntowej. Mają bardzo różne właściwości
fizykochemiczne albowiem skały, z których powstają mają różny
skład mineralogiczny, a woda gruntowa może być mało
(oligotroficzna), średnio (mezotroficzna) lub bardzo (eutroficzna)
zasobna w składniki pokarmowe. Proces gruntowo-glejowy,
związany z anaerobiozą bezwzględną powoduje w glebie zmiany
właściwości fizycznych i chemicznych. Morfologicznie objawia się
w postaci poziomów szaro lub niebiesko zabarwionych. Wyróżnić
można: (1)podpoziom oksydacyjny Gox, w którym zachodzą
procesy utleniania i wytrącają się związki Fe, Mn tworząc rdzawe

iom oksydacyjno-redukcyjny Gor, w którym na przemian

zachodzą procesy beztlenowe i tlenowe i (3) podpoziom redukcyjny Gr stale objęty
procesami beztlenowymi. Naturalną roślinnością są zarówno bory wilgotne jak
wilgotne lasy liściaste (w zależności od żyzności).

plamy, (2) podpoz

i

GLEBY HYDROGENICZNE
Gleby bagienne
Procesy bagienne zachodzą w warunkach beztlenowych, sprzyjają odkładaniu się w
powierzchniowej warstwie utworów organicznych.

1. Proces ten może przebiegać w warunkach słabej anaerobiozy prowadząc do

odkładania się mułów tzn. utworów składających się z humusu i osadów
mineralnych (bardzo drobnoziarnisty)

2. Może zachodzić w warunkach całkowitej anaerobiozy prowadząc do

odkładania się torfów tzn. utworów organicznych składających się z włókien
roślinnych i humusu oraz części mineralnych = proces torfotwórczy.

Gleby mułowe PO

m

- O

m

- D

Muły stanowią utwory organiczne, organiczno-mineralne lub mineralne
wykształcone w wyniku o wiele bardziej zaawansowanego procesu humifikacji masy
roślinnej niż torfy. Gleby mułowe występują w obszarach zalewanych okresowo
(telmatyczne) lub stale (limnetyczne). Są zasobne w składniki pokarmowe, ale ze
względu na silne trwałe uwilgotnienie są traktowane jako nieużytki rolnicze.

Gleby gytiowe PO

gy

- O

gy

Tworzą się z pokładów gytii (mułu jeziornego) w przypadku wynurzenia się na
powierzchnię dna zbiornika wodnego. W zależności od rodzaju gytii z jakiej powstały

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 12 z 17

odznaczają się nieco innymi właściwościami i albo traktowane jako nieużytki albo
zakładane są na nich użytki zielone.

Gleby torfowe PO

t

- O

t

- D

G

(P – poziom bagienny; O – poziom organiczny; D –

podłoże mineralne gleby organicznej)
Gleby organiczne powstające w warunkach trwałej anaerobiozy o zawartości
substancji organicznej > 20% i miąższości profilu w stanie naturalnym nie
mniejszym niż 30 cm. Z chemicznego punktu widzenia utwory torfowe stanowią
niejednorodną mieszaninę bitumin, kwasów organicznych i ich soli, celulozy i ligniny.
Substancja mineralna torfu pochodzi częściowo z rozkładu roślin torfotwórczych, a
częściowo z namułów nanoszonych przez wodę lub wiatr.
Gleby torfowe

• G. torfowe torfowisk niskich – torfowiska niskie położone są zwykle w dolinach

rzecznych lub obszarach źródliskowych (torfowiska szuwarowe, turzycowe lub
olsowe), a także w warunkach podpowierzchniowego przepływu wód
(torfowiska mechowiskowe) i zasilane wodami przepływowymi rzek i
strumieni, przesączającymi się wodami gruntowymi, wodami powodziowymi i
wodą opadową.

• G. torfowe torfowisk wysokich – torfowiska wysokie występują na

wododziałach. Zasilane są prawie wyłącznie wodami z opadów
atmosferycznych, stąd roślinność je porastająca jest mało wymagająca pod
względem pokarmowym. Dominują mchy torfowce i rośliny z rodziny
Ericaceae.

• G. torfowe torfowisk przejściowych – mają roślinność mieszaną. Są zwykle

płytkie, a bliskość podłoża mineralnego ma wpływ na bujny rozwój wielkich
turzyc, które docierają korzeniami do jego warstw. Wysokie i prawie trwałe
podtopienie uniemożliwia rozwój drzew i te torfowiska są zazwyczaj bezleśne.

Przy opisie gleby bagiennej torfowej zwracamy
szczególną uwagę na następujące poziomy:

1. Warstwę korzeniową tzn. 0 – 30 cm, która

decyduje o warunkach bytowania roślin;
jest to właściwa warstwa torfotwórcza.

2. Warstwę torfową podściełającą pierwszą =

T

1

(30 – 80 cm), która decyduje o

warunkach podsiąku kapilarnego; w niej
najczęściej znajduje się poziom wody
gruntowej.

3. Warstwę torfową podściełającą drugą = T

2

(80 – 130 cm), w której najczęściej
występuje poziom wody gruntowej po
melioracji.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 13 z 17

W glebie torfowej stopień zaawansowania procesu bagiennego określamy na
podstawie oceny stopnia rozkładu torfu w % wg 10 stopniowej skali von Posta.

H

1

– torf zupełnie nierozłożony, budowa roślinna dobrze rozpoznawalna, przy wyciskaniu wycieka czysta

niezabarwiona woda;
H

2

– torf prawie nierozłożony, woda odpływa prawie przezroczysta, koloru żółtobrunatnego;

H

3

– torf bardzo słabo rozłożony, przy wyciskaniu odpływa wyraźnie mętna woda, brunatnawa, torf nie przechodzi

między palcami;
H

4

– torf słabo rozłożony, woda wyciskana jest bardzo mętna, pozostałość nieco błotnista, torf nie przechodzi miedzy

palcami;
H

5

– torf częściowo rozłożony, struktura roślinna jeszcze widoczna, ale niewyraźna, wyciska się mętną, brunatną wodę i

trochę masy torfowej;
H

6

– torf dobrze rozłożony, struktura roślinna niewyraźna, przy wyciskaniu trzecia część masy przechodzi przez palce,

pozostałość mocno błotnista;
H

7

– torf dość silnie rozłożony, budowa roślinna słabo rozpoznawalna, przy wyciskaniu przechodzi przez palce blisko

połowa masy, woda ciemna, nieco lepka;
H

8

– torf mocno rozłożony, bardzo niewyraźnej budowy, przy wyciskaniu przechodzi przez palce większa część masy,

pozostałość – włókna, drewno;
H

9

– torf zupełnie rozłożony, bez widocznej budowy roślinnej, prawie cała masa przechodzi między palcami;

H

10

– torf zupełnie rozłożony, bez struktury roślinnej, cała masa torfowa przechodzi między palcami.

1. Gleba torfowa słabo zabagniona – P

t

I – zawiera w warstwie korzeniowej torf

silnie rozłożony – R

3

– torf amorficzny – H

7

– H

10

w skali von Posta = c

2. Gleba torfowa średnio zabagniona – P

t

II – zawiera w warstwie korzeniowej

torf średnio rozłożony – R

2

– torf mozaikowy – H

4

– H

6

w skali von Posta = b

3. Gleba torfowa silnie zabagniona – P

t

III – w warstwie korzeniowej torf słabo

rozłożony – R

1

– torf włóknisty – H

1

– H

3

w skali von Posta = a

W warstwach torfowych podściełających (T

1

, T

2

) również określamy stopień

rozkładu torfu.
Pełna nazwa gleby torfowej : Gleba torfowa słabo zabagniona wykształcona z torfu
amorficznego na torfie mozaikowym - P

t

I c b

Gleby pobagienne
Gleby murszowe powstają na skutek procesu murszenia, który zachodzi w
odwodnionych warstwach organicznych. Polega na fizycznych i chemicznych
zmianach w substancji organicznej:

- przerwanie procesu akumulacji substancji organicznej
- zmiany struktury i właściwości fizycznych – porowatości, gęstości, gęstości

objętościowej, właściwości powietrznych, właściwości cieplnych

- wzrost natężenia procesu humifikacji i mineralizacji substancji organicznej.

Gleby mułowo-murszowe – powstają z gleb mułowych lub torfowo-mułowych w
wyniku ewolucji spowodowanej obniżeniem poziomu wód gruntowych – naturalnego
bądź sztucznego.
Gleby gytiowo-murszowe – występują na niewielkich powierzchniach, głównie w
północnej Polsce na obszarach osuszonych dawnych jezior.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 14 z 17

Gleby torfowo-murszowe – dominujący podtyp gleb murszowych -
M

t

– O

t

– D

W zależności od zaawansowania procesu murszenia gleby torfowo-
murszowe dzielimy na (wg Okruszki):

- Słabo zmurszałe – M

t

I – miąższość murszu do 20 cm np.

świeżo po odwodnieniu - (M

1

)

- Średnio zmurszałe – M

t

II – miąższość murszu 20 – 35 cm –

(M

2

)

- Silnie zmurszałe – M

t

III – miąższość murszu ponad 35 cm –

(M

3

)

Określamy ponadto stopień rozkładu torfu (a, b, c) występującego
poniżej poziomu murszenia.
Pełna nazwa gleby: gleba torfowo-murszowa wykształcona z torfu

torfie włóknistym średnio zmurszała – M

t

II b a

mozaikowego na

GLEBY NAPŁYWOWE
Powstają w wyniku erozyjnej i sedymentacyjnej działalności wód ze spływów
powierzchniowych i rzecznych.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 15 z 17

Gleby aluwialne

Mady rzeczne – A – AC – C
Wyściełają współczesne tarasy rzek i składają się głównie z osadów
aluwialnych. W okresach przyboru wody rzeczne unoszą znaczne
ilości zawiesiny, występują z brzegów i zalewają dolinę osadzając
niesiony materiał glebowy, zarówno mineralny jak i organiczny.
Bliżej głównego nurtu przepływającej rzeki osadzają się części
grubsze, a im dalej od głównego nurtu i im wolniejszy jest przepływ
osadzają się części drobniejsze. Charakterystyczną cechą mad,
szczególnie młodszych, jest budowa warstwowa – utwory
pochodzenia sedymentacyjnego. Miąższość poszczególnych warstw
waha się od kilku milimetrów do kilkudziesięciu centymetrów.
Warstwy często różnią się składem granulometrycznym – a gatunek
mady określa się na podstawie przeważającej liczby warstewek o

zbliżonym składzie granulometrycznym (zwłaszcza w przypowierzchniowej części).
Gatunki mad:
Mady bardzo lekkie – do 10% części spławialnych
Mady lekkie -

10 – 20% części spławialnych

Mady średnie -

21 – 35% części spławialnych

Mady ciężkie -

36 – 50% części spławialnych

Mady bardzo ciężkie - powyżej 50% części spławialnych.

Mady rzeczne właściwe – to gleby aluwialne, w których zachodzą okresowo procesy
namulania – gleby o młodym profilu.
Mady rzeczne próchniczne – kształtują się z osadów rzecznych w warunkach silnego
uwilgotnienia pod wpływem bujnej roślinności lasów łęgowych. Są glebami o
głębokim poziomie próchnicznym i zazwyczaj oddolnie oglejonymi.
Mady rzeczne brunatne – powstają z mad właściwych w miejscach wyżej położonych,
gdzie proces nanoszenia osadów ograniczony jest do minimum. Na proces akumulacji
nakłada się proces brunatnienia.

Gleby deluwialne AC – C – D lub A – C – D

Powstawały i kształtują się obecnie pod wpływem procesów
erozyjnych. Natężenie procesów zmywnych zależy od nachylenia
stoków, ich długości i kształtu oraz od rodzaju zmywanego
materiału. Najbardziej intensywne procesy zachodzą na terenach
wyżynnych pokrytych glebami lessowymi i rędzinami kredowymi.
Przemieszczony materiał budujący profile gleb deluwialnych
zawiera zarówno elementy składowe rozdrobnionych i zwietrzałych
skał, jak też powierzchniowych poziomów gleb wyżej położonych.
Profil gleby deluwialnej ma cechy morfologiczne zbliżone do profilu

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 16 z 17

mady. Ich właściwości fizyczne i chemiczne zależą od rodzaju namytego materiału.

GLEBY SŁONE
Wg PTG do słonych zaliczamy gleby, w których profilu występuje poziom słony o
miąższości > 15 cm zawierający ponad 2% soli łatwo rozpuszczalnych (wg
Marciniaka iloczyn miąższości poziomu zasolonego i zawartości soli rozpuszczalnych
powinien przekraczać 60cm%).
W Polsce gleby słone powstają nie ze względu na warunki wodno-klimatyczne, jak
„prawdziwe” gleby słone strefy aridowej, lecz w wyniku:

- stałego zasilania w roztwory soli przez wody morskie – nad brzegiem Bałtyku
- zasilania przez solanki – Kujawy, okolice Nidy
- zasilanie przez zanieczyszczenia przemysłowe – np. Rybnicki Okręg

Przemysłowy

- zasilanie solami używanymi do likwidacji gołoledzi.

Sołończaki – powierzchniowe lub wewnętrzne np. w pobliżu solanek lub zakładów
przemysłowych. Zazwyczaj najsilniej zasolone są poziomy przypowierzchniowe,
często z białym nalotem (NaCl lub NaSO

4

).

Gleby sołończakowate – w strefie korzeniowej tzn. do głębokości 1 m zawierają 0,5 –
1,5% soli łatwo rozpuszczalnych. Występują duże wahania sezonowe zawartości soli;
w okresach intensywnych opadów (wiosna, jesień) poziomy powierzchniowe ulegają
odsoleniu.

Sołońce – należą do gleb sodowych (alkalicznych). Udział Na

+

w kompleksie

sorpcyjnym gleby jest wysoki. Stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego sodem V

Na

+

> 15%; stężenie soli łatwo rozpuszczalnych niższe niż w sołończakach.

GLEBY ANTROPOGENICZNE

Gleby kulturoziemne – gleby przeobrażone typologicznie w wyniku
inetnsywnego zagospodarowania.
Hortisole – gleby ogrodowe, o poziomie próchnicznym bogatym w
próchnicę (podobnym do poziomu akumulacyjnego czarnoziemów),
ale kształtowanym sztucznie dzięki melioracji i intensywnemu
nawożeniu.
Rigosole – „regulówki” czyli gleby przeobrażone na skutek bardzo
głębokiej uprawy mechanicznej.

Gleby industrio- i urbanoziemne – utwory glebowe przeobrażone w

wyniku oddziaływania przemysłu np. górnictwa, zabudowy przemysłowej oraz
innych czynników infrastruktury.

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Systematyka gleb Polski Strona 17 z 17

©2005 Bożenna Gruszczyńska / Uniwersytet Warszawski

Materiały do wykorzystania jedynie w ramach fakultetu Gleboznawstwo na Wydziale Biologii UW

Powoduje to:

- zmianę morfologicznych cech profilu glebowego
- zmianę właściwości fizycznych i chemicznych

1. Gleby o niewykształconym profilu – nasypy, zwałowiska itp. „gleby” głęboko
przekopane i przemieszane (np. budowa osiedli).

2. Gleby próchniczne – przeobrażone w wyniku zabudowy, mimo głębokiej warstwy
próchnicznej są przekształcone mechanicznie, chemicznie lub hydrologicznie.

3. Pararędziny antropogeniczne – gleby w aglomeracjach miejskich zanieczyszczone
gruzem wapiennym.

4. Gleby słone antropogeniczne – gleby stale zasilane roztworami soli (odśnieżanie
ulic, zanieczyszczenia przemysłowe); do głębokości 125 cm występuje poziom słony o
miąższości > 15 cm i zawartości soli > 2%; po usunięciu czynnika zasalającego łatwo
ulegają odsoleniu.

Literatura czyli źródła wiedzy i ilustracji:

1. Bednarek R., Dziadowiec H., Pokojska U., Prusinkiewicz Z. 2004. Badania

ekologiczno-gleboznawcze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

2. Bednarek R., Prusinkiewicz Z. 1999. Geografia gleb. Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa.

3. Dobrzański B., Zawadzki S. (Red.)1995. Gleboznawstwo. PWRiL, Warszawa.
4. Prusinkiewicz Z. 1994. Leksykon ekologiczno-gleboznawczy. Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa.

5. Systematyka Gleb Polski. Wyd. IV. Roczn. Glebozn. 40, 3/4, 1989.
6. Zawadzki S. 2002. Podstawy gleboznawstwa. PWRiL, Warszawa.