Procesy transformacji – od

realnego socjalizmu do

gospodarki rynkowej

Plan prezentacji:

1.

Transformacja systemowa w krajach
postkomunistycznych.

2.

Polityka przebudowy systemowej
w Polsce – stabilizacja i liberalizacja.

3.

Prywatyzacja polskiej gospodarki.

4.

Ocena procesów transformacji w
Polsce.

Transformacja systemowa

w krajach postkomunistycznych

Przewrót polityczny, który dokonał się w Polsce

w połowie 1989 roku, w innych krajach Europy

Środkowej

uruchomił

szybki

bieg

zdarzeń

zamykających okres panowania systemu realnego

socjalizmu w tej części kontynentu. Jesienią 1989 r.

upadł rząd komunistyczny na Węgrzech, w

Czechosłowacji, w Bułgarii, w Rumunii, w NRD, a w

roku 1990 nastąpiło zjednoczenie Niemiec.

Na dawnym terytorium ZSRR zaczęły tworzyć

się

nowe

struktury

państwowe,

odzyskały

niepodległość kraje bałtyckie, jednak część z

byłych republik radzieckich zdecydowała się

pozostać w stosunkowo luźnym związku, który

przyjął

nazwę:

Wspólnota

Niepodległych

Państw. Największym z nich jest Rosja

.

Transformacja systemowa

w krajach postkomunistycznych

Rozpad ZSRR wiązał się z rozwiązaniem utworzonych w

erze stalinowskiej organizacji: Układu Warszawskiego i
RWPG (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Upadek
radzieckiej dominacji i rządów komunistycznych stworzył
polityczne warunki do rozpoczęcia zasadniczych reform
systemowych, obejmujących także transformację ustroju
społeczno – ekonomicznego. W toku procesów transformacji
należało:

• dokonać demontażu instytucji i mechanizmów systemu

realnego socjalizmu i jego odmian hybrydowych

• stworzyć warunki i instytucje umożliwiające odbudowę

systemu regulacji rynkowej

• dokonać przekształceń własnościowych służących przejściu

od ustroju kolektywistycznego do ustroju opartego na
dominacji własności prywatnej.

Transformacja systemowa

w krajach postkomunistycznych

W toku dyskusji nad procesem transformacji

zarysowała się triada kierunków reform, składająca się
z:

• stabilizacji,
• liberalizacji,
• prywatyzacji.

Wyłoniły się również dwa podejścia do kwestii

przemian z uwagi na ich tempo:

• „terapia szokowa” – dokonanie zmian w drodze

posunięć skoncentrowanych, prawie jednorazowych ,

• gradualistyczne – działania rozłożone w czasie,

wprowadzane stopniowo.

Transformacja systemowa

w krajach postkomunistycznych

W największym z krajów podejmujących

transformację – w Federacji Rosyjskiej –

zdecydowano się na terapię szokową. Opis i

bardzo krytyczną ocenę transformacji w Rosji

przedstawił w swej pracy „Globalizacja” J.E.

Stiglitz. Biorąc pod uwagę wpływ transformacji na

działalność

gospodarczą

w

skali

makroekonomicznej,

stosunkowo

największe

sukcesy, zdaniem Stiglitza, odniosły Polska,

Węgry, Słowenia i Słowacja.

 

Transformacja systemowa

w krajach postkomunistycznych

Ogólnie

do

podstawowych

efektów

transformacji w krajach byłego realnego

socjalizmu należy zaliczyć przejście do systemu

regulacji

rynkowej

i

dekolektywizację

wszelkich obszarów ich gospodarki. Z reguły

wiązało się to z wysokimi kosztami – spadkiem

produkcji, bardzo szybkim rozwarstwieniem

społeczeństw, erozją „kapitału społecznego”,

pojawieniem się na wielką skalę bezrobocia i

ubóstwa szerokich rzesz ludności.

Transformacja systemowa

w krajach postkomunistycznych

Polityka przebudowy systemowej

w Polsce – stabilizacja i

liberalizacja

Sytuacja gospodarcza w Polsce w przełomowym 1989 r. była
określana jako dramatyczna. W pierwszym półroczu rozpoczął
się spadek produkcji przemysłowej oraz nasiliły się procesy
inflacyjne, powszechny był niedobór towarów. We wrześniu
1989 roku rząd Tadeusza Mazowieckiego przedstawił
założenia polityki ekonomicznej. Na czoło programu –
nazwanego od nazwiska ówczesnego wicepremiera i ministra
finansów „planem Balcerowicza” – wysunięto:

• przywracanie równowagi rynkowej,
• energiczna walkę z inflacją,
• otwarcie gospodarki polskiej na otoczenie.

Polityka przebudowy systemowej

w Polsce – stabilizacja i

liberalizacja

Rząd polski zdecydował się na przeprowadzenie terapii

szokowej, zakładającej przestawienie gospodarki na tory

systemu rynkowego i uruchomienie jego mechanizmów za

pomocą posunięć niemal jednorazowych.

Rząd współpracował ponadto z Międzynarodowym Funduszem

Walutowym oraz Bankiem Światowym co pozwoliło uzyskać

fundusz stabilizacyjny, szereg gwarancji kredytowych oraz

przełożyć spłaty polskiego zadłużenia.

Polityka przebudowy systemowej

w Polsce – stabilizacja i

liberalizacja

Twarde posunięcia terapii szokowej przyniosły efekty:

• stopa inflacji z trzycyfrowej obniżyła się do dwucyfrowej,
• nastąpiła równowaga rynku, niestety kosztem spadku produkcji krajowej.

Innym negatywnym skutkiem reform było obciążenie jej kosztami

społeczeństwa: wzrosło bezrobocie, zmniejszyły się realne dochody

ludności. Dla gospodarki najpoważniejszym problemem była głęboka

recesja: kilkunastoprocentowy spadek produkcji przemysłowej i dochodu

narodowego na początku lat 90., następnie falowanie koniunktury –

przyrosty i spadki produkcji. W 1993 r. nastąpiło pewne ożywienie, ale w

drugiej połowie lat 90- tych znów zarysowały się tendencje spadkowe.

Rok

19
85

19
86

19
87

19
88

19
89

19
90

19
91

19
92

19
93

19
94

19
95

19
96

Stop

a

inflac

ji

15

,1

0

%

17,

70

%

25

,2

0

%

60

,2

0

%

25

1,

10

%

58

5,

80

%

70

,3

0

%

43

,0

0

%

35

,3

0

%

32

,2

0

%

27

,8

0

%

19

,9

0

%

Rok

19
97

19
98

19
99

20
00

20
01

20
02

20
03

20
04

20
05

20
06

20
07

 

Stop

a

inflac

ji

14

,9

0

%

11,

80

%

7,

30

%

10

,1

0

%

5,

50

%

1,

90

%

0,

80

%

3,

50

%

2,

10

%

1,

00

%

2,

50

%

 

200

8

200

9

201

0

4,2

3,5

2,5

• W wyniku skoku cenowego został

zrównoważony rynek – obniżenie realnych

dochodów ludności spowodowało wydatne

obniżenie popytu. Przyniosło to także jednak

efekt niepożądany w postaci znacznego

obniżenia poziomu produkcji krajowej

zwłaszcza w gałęziach zależnych od popytu

głownie w przemyśle lekkim i rolniczo -

spożywczym. Zakłady należące do tych

gałęzi natrafiły na dodatkowe trudności ze

zbytem swoich wyrobów, spowodowane

rosnącą konkurencją tworzoną przez

otwarcie kraju dla importu różnych

towarów. Z drugiej strony import w wysokim

stopniu przyczynił się do wzbogacenia

podaży i równoważenia rynku poprzez

nasycenie go towarami pochodzenia

zagranicznego.

Rok

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

Stopa

bezrobocia

6,50% 12,20% 14,30% 16,40% 16,00% 14,90% 13,20% 10,30% 10,40%

Rok

1999

2000

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Stopa

bezrobocia

13,10% 15,10% 17,50% 18,00% 18,00% 19,00% 17,60% 14,80% 11,40%

9,5%

11,9

• W latach 1990 – 1993 bezrobocie gwałtownie rosło, stopa

bezrobocia zwiększyła się o prawie 10 pkt. proc. Przyczyną

tego była zarówno likwidacja ukrytego bezrobocia w

przedsiębiorstwach, jak i spadek ogólnej koniunktury i popytu

globalnego tak na rynkach wewnętrznych, jak i zewnętrznych,

szczególnie w krajach dawnego bloku wschodniego. Pro-dukt

krajowy brutto w latach 1990 – 1991 zmniejszał się.

Ograniczenie tego zjawiska w kolejnych latach było

wprawdzie widoczne, tym nie-mniej nie przełożyło się to na

istotny wzrost zatrudnienia w gospodarce

• W Polsce wzrost gospodarczy miał, jak dotychczas przede

wszystkim charakter bezzatrudnieniowy.

• Wyjątkowe pod tym względem wydają się być ostatnie lata, w

których – na skutek wysokiego tempa wzrostu PKB –

zaobserwowano utworzenie około 2 mln nowych miejsc pracy

w rożnych sekcjach funkcjonowania gospodarki. Wynika to z

faktu, iż we-dług różnych badań, przy obecnych

uwarunkowaniach instytucjonalnych zatrudnienie w Polsce

może wzrastać tylko wtedy, gdy dynamika PKB w ujęciu

rocznym przekracza 5%. Przyczyną bezzatrudnieniowego

wzrostu gospodarczego jest postęp techniczny, wynikający z

otwarcia się polskiej gospodarki na świat po 1989 r., a co z

tym związane – wzrost wydajności pracy, która w Polsce była

bardzo niska.

• Dopiero w latach 1994 – 1997 nastąpił na tyle wysoki

wzrost PKB (odpowiednio 5%, 6,9%, 5,9% oraz 6,7%), że

pozwoliło to na wzrost za-trudnienia w gospodarce i spadek

stopy bezrobocia w stosunku do 1993 r. o 6,1 pkt. proc.

• Lata 1998 – 2003 były jednak kolejnymi latami wzrostu

bezrobocia w Polsce. Od 1998 r., w którym bezrobocie

utrzymywało się na poziomie 1997 r., spowolnienie tempa

wzrostu gospodarczego poniżej 5%, obniżenie popytu

zewnętrznego w wyniku tak zwanego kryzysu rosyjskiego

oraz wejście na rynek pracy osób urodzonych w okresie

drugiego powojennego wyżu demograficznego, spowodowało

stały wzrost bezrobocia aż do 2003 r., w którym stopa

bezrobocia osiągnęła najwyższy, nie notowany wcześniej

poziom 20%, a liczba bezrobotnych znacznie przekroczyła 3

mln zarejestrowanych w urzędach pracy osób.

• W latach 2004 – 2007 bezrobocie zaczęło gwałtownie

spadać. Przy-czyn tej tendencji należałoby upatrywać w

wystąpieniu dwóch podstawowych czynników, mający istotny

wpływ na zmiany sytuacji na krajowym rynku pracy. Był to,

po pierwsze – dalszy szybki wzrost gospodarczy, który w

latach 2006 – 2007 przekroczył 6% PKB oraz po drugie –

wejście Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. oraz otwarcie

granic dla polskich pracowników przez prawie wszystkie

„stare” kraje Unii.

Prywatyzacja polskiej

gospodarki

Przekształcenia własnościowe odegrały kluczową

role w procesie transformacji polskiej gospodarki. W

lipcu 1990 r. Sejm uchwalił ustawę o prywatyzacji

przedsiębiorstw

państwowych

i

powołał

Ministerstwo Przekształceń Własnościowych. Dnia

30

listopada

1990 r.

zainicjowano

proces

prywatyzacji, ogłaszając sprzedaż akcji 5 wielkich

przedsiębiorstw państwowych.

Prywatyzacja polskiej

gospodarki

Formy przekształceń własnościowych:

• prywatyzacja,

• program powszechnej prywatyzacji (PPP),

• program komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych,

• program: „Stabilizacja, Restrukturyzacja.

Prywatyzacja” (SRP),

• prywatyzacja założycielska,

• reprywatyzacja.

Prywatyzacja polskiej

gospodarki

Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych odbywa się z wykorzystaniem następujących

procedur:

•

Komercjalizacja – polegająca na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w

jednoosobową spółkę skarbu państwa w celu prywatyzacji pośredniej (kapitałowej) przez

sprzedaż akcji lub udziałów albo wniesienie ich do narodowych funduszy inwestycyjnych

(NFI).

•

prywatyzacja bezpośrednia (do 1997 roku zwana likwidacyjną) – polegająca na

rozporządzaniu majątkiem przedsiębiorstwa w celu jego sprzedaży, wniesienia go do

powstającej spółki lub oddania w odpłatne użytkowanie (leasing). Tę metodę stosuje się

przy likwidacji małych i średnich przedsiębiorstw znajdujących się w złej kondycji

finansowej i w złej sytuacji rynkowej. Przedsiębiorstwo przestaje istnieć w sensie

prawnym albo jednocześnie w sensie prawnym i fizycznym

•

likwidacja przedsiębiorstw państwowych gospodarki rolnej. – odbywająca się przez

włączenie ich majątku do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa w celu

restrukturyzacji i prywatyzacji w trybie sprzedaży wniesienia do spółki lub oddania w

odpłatne użytkowanie lub nieodpłatne przekazanie

R o k

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997

1998

1999

Liczba

sprywatyzowanych

przedsiębiorstw

Komercjalizacja

58

250

172

156

209

246

131

42

86

60

Prywatyzacja

bezpośrednia

72

878

509

497

275

246

231

248

179

187

ZWRSP

-

-

720

618

307

9

-

-

-

-

Ogółem

130

1128 1401 1271

791

501

362

290

265

247

R o k

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2008

2009

RAZEM

Liczba

sprywatyzowanych

przedsiębiorstw

Komercjalizacja

45

13

6

5

26

15

4

51

47

1622

Prywatyzacja

bezpośrednia

208

144

92

68

81

83

31

15

5

4049

ZWRSP

-

-

-

-

-

-

-

-

-

1654

Ogółem

253

157

98

73

107

98

35

66

52

7325

Liczba przedsiębiorstw

sprywatyzowanych

w latach 1990-2009

Liczba przedsiębiorstw

sprywatyzowanych w latach

1990 - 2009

Inwestycje zagraniczne

Na przebieg procesów prywatyzacyjnych istotny wpływ

mają także inwestycje zagraniczne. Kapitał zagraniczny

uczestniczy w przekształceniach struktury własnościowej

w Polsce przez:

• prywatyzację założycielską (joint- venture)

• prywatyzację kapitałową

• prywatyzację bezpośrednią

Rok

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

Inwestycje zagraniczne

88

359

678

1715

1875

3659

4498

4908

Rok

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

 

Inwestycje zagraniczne

6365

7270

9342

5712

4131

4123

12355

 

Tempo i skala procesu

prywatyzacji

Od momentu rozpoczęcia prywatyzacji, tzn. od 1 sierpnia 1990 r.

do końca 2007 r. liczba przedsiębiorstw państwowych zmalała z

8441 do 572.

Najbardziej zaawansowany jest proces tzw. małej prywatyzacji,

obejmujący kapitałowy zakup małych przedsiębiorstw wytwórczych,

usługowych i handlowych. W najmniejszym stopniu zostały

sprywatyzowane duże przedsiębiorstwa.

Obrót akcjami sprywatyzowanych w pełni przedsiębiorstw

umożliwiło powstanie Giełdy Papierów Wartościowych.

Rok

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

Liczba przedsiębiorstw

państwowych

5924

4955

4357

3847

3369

2906

2599

2268

Rok

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

 

Liczba przedsiębiorstw

państwowych

2054

1951

1736

1306

1029

913

572

 

Rok

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

Liczba przedsiębiorstw

prywatnych w mln

1,94

2,07

2,06

2,36

2,54

2,77

2,96

3,09

Rok

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

 

Liczba przedsiębiorstw

prywatnych w mln

3,21

3,35

3,45

3,44

3,48

3,50

3,55

 

Rok

1991

1992

1993 1994

1995

1996

1997

1998

Przychody z

prywatyzacji

170,9 484,5 780,4 1594,8 2641,6 3749,8 6537,7 7068,7

Rok

1999

2000

2001 2002

2003

2004 Razem

 

Przychody z
prywatyzacji

13347,

5

27181,

8

6813,8 2859,7 4143,5

10254,

0

87628,

7

• Pierwsza sesja GPW odbyła się 12

kwietnia 1991r. Notowano na niej
akcje 5 spółek łączny obrót
odpowiadał kwocie 2000 dolarów.

• W grudniu 2004 roku na runku

urzędowym i nieurzędowym
notowano akcje 230 spółek w tym
5 zagranicznych, średnie obroty
na sesji wynosiły 430 mln złotych

Ocena procesów

transformacji

w Polsce.

 

Stopa bezrobocia w roku:

Województwo:

2000

2005

2008 (styczeń)

warmińsko- mazurskie

25,80%

27,20%

19,60%

pomorskie

16,60%

19,20%

11,10%

kujawsko- pomorskie

19,20%

22,30%

15,50%

Polska

15,10%

17,60%

11,80%

•

Ocena procesów transformacji w
Polsce dotyczy bardzo wielu
aspektów rzeczywistości społeczno –
gospodarczej. Przejście od systemu
gospodarki zarządzanej centralnie do
systemu rynkowego zostało w Polsce
przeprowadzone w drodze
zastosowania zalecanej przez MFW i
przez wielu zagranicznym doradców
terapii szokowej. Przyniosła ona
niewątpliwie szybko widoczne efekty.

• Osiągnięcie stabilizacji gospodarki i

wprowadzenie mechanizmów rynku nastąpiło

niemałym kosztem. Proces stabilizowania

gospodarki w okresie terapii szokowej w latach

1990-1992 postępował przy znacznym obniżeniu

rozmiarów produkcji i zatrudnienia.

• Niepomyślnym zjawiskiem było również

utrzymywanie się przez długi czas stosunkowo

wysokiego poziomu inflacji, pomimo że walka z

nią w polityce makroekonomicznej zajmowała

pierwszoplanowe miejsce. Zasadniczy przełom

przyniósł dopiero początek XXI w.

• Niemniej jednak najgroźniejszym i

najpoważniejszym problemem, który w czasie

procesu transformacji w naszym kraju urósł do

ogromnych rozmiarów i z którym w odróżnieniu

do inflacji kraj do dziś się boryka jest bezrobocie.

•

Bezrobocie pociąga za sobą poważne

obciążenia dla obarczonego wysokim

deficytem budżetu państwa. W

ogólnym rozliczeniu należy

uwzględnić także koszty związane z

przejściem setek tysięcy ludzi na

wcześniejszą emeryturę.

•

Z bezrobociem łączą się również

trudno wymierne problemy społeczne

tj. marginalizacja wielkich grup

społecznych i regionów, przez co

wyrosły w Polsce głębokie podziały

społeczne.