Istota i funkcjonowanie Samorządu Terytorialnego cz1

mgr Małgorzata Mazurek-Chwiejczak
Katedra Finansów Publicznych
UMCS w Lublinie



W systemie administracji publicznej w Polsce można wyróżnić dwa elementy

składowe:



strukturę administracji państwowej – tworzą ja:

◦

centralne organy władzy państwowej – np. Rada Ministrów, Ministerstwa;

◦

urzędy obsługujące organy władzy – np. Kancelaria Sejmu RP, Kancelaria Prezydenta RP;

◦

tzw. autonomiczne struktury administracji centralnej - instytucje ogólnokrajowe i

terenowe, realizujące zadania publiczne na rzecz indywidualnych obywateli i podmiotów

zbiorowych – np. Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO), Najwyższa Izba Kontroli (NIK),

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRIT), Państwowa Inspekcja Pracy (PIP) – ich

działanie jest wyrazem rosnącego znaczenia ochrony podstawowych interesów obywateli,

ich praw i swobód.



strukturę administracji samorządowej – jej cechy charakterystyczne:

◦

ścisłe jej powiązanie z podziałem terytorialnym państwa – poszczególne organy

administracji samorządowej charakteryzują się ograniczeniem zakresu ich właściwości

miejscowej do jednostek podziału terytorialnego państwa i społeczności pozostających w

granicach tych jednostek terytorialnych;

◦

autonomia organów administracji samorządowej na tym samym poziomie podziału

terytorialnego – organy administracji każdej jednostki terytorialnej danego rodzaju

pozostają względnie niezależne od analogicznych organów administracji samorządowej

w innych jednostkach terytorialnych.

POMIOTOWO zakres finansów samorządu terytorialnego obejmuje

finanse wszystkich JST oraz ich związków.

Finanse samorządu terytorialnego

= finanse lokalne sensu largo

Finanse regionalne

Finanse lokalne

sensu stricto

Finanse

komunalne



FINANSE SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO – całokształt stosunków

społecznych związanych z gromadzeniem dochodów i dokonywaniem

wydatków przez JST i ich związki (te definicja określa zakres przedmiotowy

finansów ST)



FINANSE LOKALNE

sensu largo

– finanse JST i ich związków (= finanse ST)



FINANSE LOKALNE

sensu stricte

– finanse tych JST i ich związków, które są

usytuowane poniżej szczebla regionalne (w Polsce – finanse gmin,

związków gmin, miast na prawach powiatu i powiatów ziemskich)



FINANSE REGIONALNE – finanse JST szczebla regionalnego (w Polsce –

finanse województw)



W krajach, w których procesy regionalizacji są zaawansowane, regionalny

szczebel ST nabiera specyficznego charakteru w stosunku do pozostałych

JST. Natomiast w krajach takich jak Polska, gdzie szczebel regionalny nie

wykazuje daleko posuniętej specyfiki, funkcjonując na jednolitych, niemal

identycznych zasadach dla wszystkich szczebli ST, używanie terminów

„finanse lokalne” i „finanse samorządu terytorialnego” jako synonimów jest

w pełni prawidłowe.



FINANSE KOMUNALNE – finanse JST najniższego szczebla (w

Polsce – finanse gmin i ich związków)



Specyfika finansów komunalnych wynika z tego, że:

◦

najniższy szczebel ST traktuje się jako ostoję decentralizacji i demokracji;

◦

najniższy szczebel ST jest nazywany szczeblem podstawowym.



Polega ona na tym, że:

◦

jego istnienie (jako jedynej JST) jest gwarantowane przepisami Konstytucji

RP;

◦

szczebel ten korzysta z zasady domniemania kompetencji – gmina jako

podstawowa JST ma prawo do wykonywanie wszystkich zadań

samorządowych nie zastrzeżonych na rzecz innych JST;

◦

wyłącznie gmina jest wyposażona we władztwo podatkowe, polegające na

prawie do stanowienia podatków i pobierania ich na swoją rzecz.

44%

33%

14%

Dochody budżetów JST

Gminy

Miasta na prawach powiatu

Powiaty

Województwa samorządowe

45%

33%

13%

Wydatki budżetów JST

Gminy

Miasta na prawach powiatu

Powiaty

Województwa samorządowe



Zasada ta oznacza stosowanie reguły konstruowania władzy

publicznej pionowo, od dołu do góry.



Zgodnie z zasadą subsydiarności zadania publiczne powinny być

wykonywane na najniższym szczeblu, o ile pozwala na to

pożądana efektywność i kompetencje danej jednostki. Natomiast

jeśli wykonywanie zadań na najniższym szczeblu przekracza

możliwości wykonawcze danej jednostki lub ich wykonanie na tym

szczeblu jest nieracjonalne, wówczas powinny one być

przekazane na szczebel wyższy.



Zastosowanie zasady subsydiarności oznacza stworzenie w

państwie takiego modelu organizacji administracji publicznej, w

którym decyzje dotyczące spraw publicznych podejmowane byłyby

możliwie najbliżej miejsca ich realizacji. W konsekwencji

odpowiedzialność powinna spoczywać na szczeblu najniższym, w

zależności od kompetencji poszczególnych szczebli samorządu.



Zapisy Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. wymieniają zasadę

pomocniczości jako podstawową ideę organizacji państwa, a także

opierają ustrój terytorialny RP na decentralizacji władzy publicznej



E. Ruśkowski wskazuje na dwa ujęcia

decentralizacji:

◦

w ujęciu dynamicznym – decentralizacja oznacza

realizowany ustawowo proces przekazywania zadań

i środków do ich realizacji z wyższych do niższych

jednostek organizacyjnych;

◦

w ujęciu statycznym – decentralizacja to stan

wyposażenia niższych niż centralny szczebli

organizacyjnych w zadania i środki do ich realizacji.



DECENTRALIZACJA TERYTORIALNA - odnosi się do

przekazywania zadań lub/i władzy z wyższej do niższej

jednostki terytorialnej podległej organom kompetencji ogólnej; o

tworzeniu konkretnych podmiotów zdecentralizowanych nie

decyduje więc rodzaj przekazywanych zadań, ale podział

administracyjny państwa; typowym przykładem decentralizacji

terytorialnej jest samorząd terytorialny



DECENTRALIZACJA RZECZOWA – polega na tym, że państwo nie

przekazuje swojej władzy w stosunku do pewnego terytorium,

ale w określonym rzeczowo zakresie; jej przykładem są

samorządy zawodowe oraz samorząd gospodarczy



DECENTRALIZACJA FUNKCJONALNA – polega na przekazywaniu

zadań i środków do ich realizacji funkcjonalnie

wyspecjalizowanym organom, jednostkom lub ich zespołom,

których kompetencje rozciągają się na więcej niż jedno

terytorium podległe administracji o charakterze ogólnym; jej

przykładem były funkcjonujące do 2003 r. regionalne kasy

chorych

ZALETY (PRZESŁANKI) DECENTRALIZACJI

WADY

 administracja samorządowa jest bliżej społeczności

lokalnej, przez co lepiej rozpoznaje jej potrzeby;
 obywatele mają zagwarantowany z mocy prawa

współudział w sprawowaniu władzy;
 ze względu na mniejszą skalę delegowania władzy,

obywatele mają większą dostępność do organów

władzy;
 pojawia się możliwość kontroli społecznej w

gospodarce finansowej organów lokalnych,
 wzrasta efektywność wykorzystania środków

publicznych;
 koszty wykonywanych zadań mogą okazać się niższe

niż wówczas, gdy zadania te realizowane są przez

organy centralne, potencjalnie usprawnia się

zarządzanie sektorem publicznym, potencjalnie

zmniejsza się niegospodarność;
 organy samorządowe mogą wykazać większą

inicjatywę, są bardziej prężne i odpowiadają za

rzeczywiste zapotrzebowanie społeczności lokalnych,
 konieczność decentralizacji wiąże się z

zachodzącymi w krajach członkowskich UE procesami

integracji oraz ruchami regionalnymi skierowanymi

przeciwko państwu centralistycznemu

 proces ten powoduje

rozproszenie władzy państwowej

i środków publicznych – ma to

sens ekonomiczny jedynie

wówczas, gdy w wyniku

decentralizacji środki te będą

wykorzystane bardziej

racjonalnie, aniżeli w przypadku

gdy decyzje o ich wydatkowaniu

zapadają na szczeblu

centralnym;
 decentralizacja wymaga

działań koordynacyjnych ze

strony państwa; działalność

władz państwowych i

samorządowych musi być

skoordynowana względem

otoczenia (gospodarstw

domowych, przedsiębiorstw);
 istnieje sprzeczność pomiędzy

interesem lokalnym a interesem

centralnym