Dariusz Kadulski

ZNACZENIE REFORMACJI DLA EUROPY

Marcin Luter ogłaszaj

ą

c 31 pa

ź

dziernika 1517r.

swoich 95 tez nie mógł wiedzie

ć

jak doniosłe

znaczenie dla europejskiej my

ś

li b

ę

dzie miał ruch

reformacyjny. Nie mógł tego wiedzie

ć

, gdy

ż

najpewniej

nie o reformacj

ę

i schizm

ę

mu chodziło, a raczej o

dyskurs teologiczny, dotycz

ą

cy głównie nauki o

usprawiedliwieniu. Do dyskursu nie doszło, a wraz z

upływem czasu obie strony – i Luter i papi

ś

ci –

przestali si

ę

wzajemnie słucha

ć

. Musiało upłyn

ąć

blisko pi

ęć

stuleci by w

Ś

wi

ę

to Reformacji 31

pa

ź

dziernika 1999r. w Augsburgu luteranie i katolicy

podpisali Wspóln

ą

deklaracj

ę

w sprawie nauki o

usprawiedliwieniu. „W Polsce napisano ju

ż

kilka prac

doktorskich na Wydziałach Teologicznych nt. nauki o

usprawiedliwieniu w

ś

wietle recepcji

Wspólnej

deklaracji. Wykłada si

ę

na ten temat na wszystkich

Wydziałach Teologicznych, niezale

ż

nie od wyznania.”

1

W obliczu tych ostatnich wydarze

ń

chyba

ś

miało mo

ż

na

spekulowa

ć

,

ż

e w dzisiejszych czasach Marcin Luter

by

ć

mo

ż

e nie miałby powodów do ogłaszania swoich tez.

Jednak rozłam w Ko

ś

ciele Zachodnim stał si

ę

faktem i

przez długi czas przepa

ść

mi

ę

dzy stronami raczej si

ę

powi

ę

kszała.

Jednak przedmiotem naszego zainteresowania nie

jest aspekt teologiczny my

ś

li reformacyjnej lecz jej

wpływ na zmiany jakie dokonały si

ę

w Europie i nie

1

http://info.wiara.pl/wydruk.php?grupa=4&art=1098676177 – dnia 09.05.2008r.

tylko, wszak dzi

ę

ki protestantyzmowi koncepcja

liberalnego porz

ą

dku rozkrzewiła si

ę

za oceanem.

Vivian Green stwierdza,

ż

e „reformacja przeszła

przez znaczn

ą

cz

ęść

Europy Zachodniej niby huragan,

wywieraj

ą

c ogromny wpływ nie tylko na

ż

ycie

religijne, lecz zmieniaj

ą

c układy społeczne i

polityczne.

ś

aden innych ruch od czasów wczesnego

chrze

ś

cija

ń

stwa nie był tak powszechny, gł

ę

boki i nie

przyniósł tak trwałych zmian.”

2

Reformacja w swojej istocie nie d

ąż

yła do

reformowania i modernizowania

ś

wiata lecz do

przywrócenia starego ładu bli

ż

szego pierwotnemu

chrze

ś

cija

ń

stwu. „Chrze

ś

cija

ń

stwo pierwotne nie było

[jednak]

ż

adnym wyra

ź

nie okre

ś

lonym systemem wierze

ń

oraz

instytucji,

lecz

religi

ą

wewn

ę

trznie

niejednorodn

ą

i ewoluuj

ą

c

ą

na przestrzeni wieków

[...] Reformacja narodziła si

ę

[wi

ę

c] jako ruch

społeczno-religijny z góry skazany na rozłamy. Trzy

pierwsze rozłamy w łonie Reformacji – kalwinizm,

luteranizm i anabaptyzm – były prostym odbiciem

trzech ró

ż

nych definicji pierwotnego chrze

ś

cija

ń

stwa

i trzech stopni determinacji w d

ąż

eniu do jego

rekonstrukcji […] Chocia

ż

Reformacja była ruchem

restauracji zapatrzonym w gł

ę

bok

ą

przeszło

ść

,

spowodowała

jednak

modernizacje

Europy

na

niespotykana

wcze

ś

niej

skal

ę

”

3

Potencjał

modernizacyjny wyłonił si

ę

z niej jako produkt

uboczny. Wszak doktryny religijne maj

ą

ce swoje

korzenie w Reformacji zdefiniowały na nowo stosunki

2

V. Green, Reformacja, Warszawa 2000, s. 5.

3

A. Flis, Chrześcijaństwo i Europa. Studia z dziejów cywilizacji Zachodu, Kraków 2001, s. 230-

232.

mi

ę

dzy „jednostk

ą

a Ko

ś

ciołem, jednostk

ą

i

społecze

ń

stwem, społecze

ń

stwem i pa

ń

stwem kład

ą

c

nacisk na autonomiczn

ą

godno

ść

jednostki i wtórne

znaczenie instytucji. Protestantyzm to religia

prywatna , osobista, pozbawiona oparcia w

instytucjach religijnych. W ten sposób przywódcy

Reformacji doprowadzili do osłabienia dwóch głównych

filarów ustrojowych ówczesnej Europy: Ko

ś

cioła i

monarchii.”

4

Podobnie jak Renesans nie stworzył

uniwersytetów, ale przyczynił si

ę

do ich rozkwitu,

tak reformacja znakomicie wpłyn

ę

ła na powstanie

kapitalizmu i demokracji – chocia

ż

ich pocz

ą

tki

powstawały wcze

ś

niej.

Dalej koniecznie trzeba wspomnie

ć

,

ż

e powstanie

wielo

ś

ci ko

ś

ciołów – swoistej konkurencji na gruncie

religijnym – pogł

ę

biło pluralizm instytucjonalny i

kulturowy i przyczyniło si

ę

do zdynamizowania

społecze

ń

stw.

Reformacja to religia słowa, a nie rytuału – jak

katolicyzm

czy

prawosławie.

Rytuał

jest

bezrefleksyjny, nawykowy i automatyczny. Słowo jest

no

ś

nikiem sensu, podlega krytyce. Reformacja w

procesie racjonalizacji religii przyczyniła si

ę

do

oczyszczenia chrze

ś

cija

ń

stwa „z poga

ń

skich domieszek

magicznych – cudów, sakramentów, kultu

ś

wi

ę

tych,

adoracji relikwii, pos

ą

gów, obrazów […] [zredukowała]

do minimum liturgi

ę

, rytuał i sformalizowane

ceremonie sakralne. W protestantyzmie Bóg stał si

ę

Najwy

ż

szym Prawodawc

ą

, a człowiek – racjonalnym sług

ą

jego prawa.”

5

Racjonalno

ść

ta przejawiała si

ę

w

metodycznej systematyzacji własnego

ż

ycia polegaj

ą

cej

4

Tamże.

5

Tamże.

na rygorystycznym poddaniu uczuciowych i zmysłowych

motywów działania chłodnej kontroli rozumu.

ś

ycie

wypełnione prac

ą

, zaplanowane, z metodycznym

wykorzystaniem

czasu,

stało

si

ę

w

etyce

protestanckiej najwy

ż

szym ideałem moralnym – co

odbiło si

ę

cho

ć

by na stereotypach jakie funkcjonuj

ą

wobec narodowo

ś

ci bli

ż

szych protestantyzmowi. Po

drugie, przejawiała si

ę

tez w odrzuceniu ze

ś

wiata

wszystkiego, co w nim etycznie irracjonalne. Ta

pierwsza cecha przyczyniła si

ę

do poło

ż

enia akcentu

na działania instrumentalne, celowe i racjonalne

kosztem zachowa

ń

emocjonalnych. Ta druga eliminowała

z kolei działania tradycjonalne. Dlatego wła

ś

nie etos

protestancki

stworzył

ideologiczne

podstawy

demokracji.

Do tego doktryna predestynacji głosiła skrajny

determinizm, który wobec braku autonomii wzgl

ę

dem

Boga umo

ż

liwił uniezale

ż

nienie si

ę

od ziemskich

autorytetów. Determinizm eschatologiczny poci

ą

gał za

sob

ą

indywidualizm w

ż

yciu doczesnym. Determinizm

głosz

ą

cy równo

ść

wobec Boga stworzył klimat

egalitaryzmu. Zbawienie nie zale

ż

ało od pozycji w

hierarchii ko

ś

cielnej, politycznej czy ekonomicznej,

ale od indywidualnej wiary. Szewc, monarcha czy

lutera

ń

ski biskup – wszyscy bez ró

ż

nicy stawali wobec

Boga z tej samej pozycji uzale

ż

nienia zbawienia do

łaski Boga. Nie mogli tego zmieni

ć

swoimi czynami

czy przykry

ć

mo

ż

liwo

ś

ciami finansowymi. Determinizm

kreował aktywistyczn

ą

postaw

ę

wobec

ś

wiata.

Subiektywne oddziaływanie wiary w predestynacj

ę

powodowało d

ąż

enie do uzyskania pewno

ś

ci zbawienia.

Znajdowano ja w racjonalnym sposobie

ż

ycia opartym na

ascetycznej pracy i samodyscyplinie. Praca nie

prowadziła do zbawienia, ale prowadziła do bogactwa,

a to było oznaka łaski Boga. Nast

ą

piło przesuni

ę

cie z

faworyzowania

ż

ycia kontemplacyjnego i odwracania si

ę

od

ś

wiata na aktywne, ascetyczne poprawianie

ś

wiata.

W okresie drugiej reformacji angielscy nonkonformi

ś

ci

i radykalni protestanci z Niderlandów doprowadzili do

innowacji ekonomicznych w XVIII w., które spowodowały

rewolucje bankowo

ś

ci, handlu i przemysłu. Mo

ż

na

obserwowa

ć

pewne u

ś

wi

ę

cenie

ś

wieckich obszarów

działalno

ś

ci człowieka. Indywidualizm, egalitaryzm i

aktywizm stały si

ę

wa

ż

nym elementem O

ś

wiecenia,

liberalizmu i przeszły w proces sekularyzacji.

„Protestantyzm [...] stworzył w znacznej mierze

rzeczywisto

ść

społeczno-kulturow

ą

, która unicestwiła

z zewn

ą

trz mentalno

ść

religijn

ą

: kapitalizm

generuj

ą

cy konsumpcyjny styl

ż

ycia oraz O

ś

wiecenie,

liberalizm i socjalizm roztaczaj

ą

cy atrakcyjne

perspektywy szcz

ęś

liwej egzystencji na ziemi.

Czynniki te raz wzi

ę

te doprowadziły do erozji

wyobra

ź

ni eschatologicznej i zmiany hierarchii

warto

ś

ci.”

Podsumowuj

ą

c mo

ż

na uzna

ć

,

ż

e Reformacja jest

zbiorem paradoksów. D

ążą

c do odbudowy autorytetu

tradycji, doprowadziła do jego całkowitej ruiny.

B

ę

d

ą

c ruchem restauracyjnym spowodowała modernizacj

ę

ustroju społecznego Zachodu. B

ę

d

ą

c antyhumanistycznym

nurtem chrze

ś

cija

ń

stwa przyczyniła si

ę

do narodzin

demokracji i postawienia sumienia jednostki ponad

pa

ń

stwem

i

Ko

ś

ciołem.

Głosiła

ascez

ę

ale

przyspieszyła rozwój konsumpcyjny w cywilizacji

zachodniej. Chciała spot

ę

gowa

ć

znaczenie religii a

doprowadziła do radykalnej sekularyzacji Europy.

Warto mo

ż

e na koniec zaznaczy

ć

,

ż

e gdy uda nam

si

ę

zrozumie

ć

wpływ my

ś

li protestanckiej na

mentalno

ść

Europy łatwiej b

ę

dzie nam tak

ż

e zrozumie

ć

ró

ż

nice i pojawiaj

ą

ce si

ę

starcia ró

ż

nych pogl

ą

dów

ideowych, obyczajowych które mamy okazje obserwowa

ć

czy na scenie polityki w Unii Europejskiej czy cho

ć

by

na naszej polskiej scenie politycznej. Musiało min

ąć

blisko pi

ęć

wieków by doszło do pewnego konsensu na

gruncie

teologicznym

mi

ę

dzy

zwolennikami

i

przeciwnikami my

ś

li reformacyjnej. Ile musi min

ąć

czasu by było mo

ż

liwe porozumienie na gruncie

etyczno-obyczajowo-politycznym

mi

ę

dzy

pa

ń

stwami

ukształtowanymi przez my

ś

l protestanck

ą

i tymi

bli

ż

szymi my

ś

li katolickiej – cho

ć

by w obr

ę

bie Unii

Europejskiej?