Przedsiębiorstwo, przedsiębiorca, przedsiębiorczość

Przedsiębiorstwo jest tworzone w celu prowadzenia działalności gospodarczej związanej z wytwarzaniem dóbr oraz świadczeniem usług w taki sposób, aby zaspokajając określone potrzeby odbiorców poprzez sprzedaż tych dóbr i usług osiągać zyski. Przedsiębiorstwo dysponuje zatem określonymi zasobami materialnymi - rzeczowymi (maszyny, urządzenia, hale fabryczne, magazyny, biurowce, a także surowce, materiały itp.), finansowymi, oraz ludzkimi tj. zespołem pracowników, oraz zasobami niematerialnymi - takimi jak marki wyrobów, wiedza i kompetencje pracowników, kultura organizacyjna, które to zasoby są w odpowiedni sposób dobierane, wykorzystywane, organizowane, tworzone, czyli zarządzane. Cechami charakteryzującymi przedsiębiorstwa są trzy odrębności:

- odrębność techniczno-organizacyjna oznacza, że w przedsiębiorstwie zatrudniony jest
większy lub mniejszy zespół ludzi, który jest podporządkowany jednemu zwierzchnikowi,
który pełni w stosunku do niego funkcje kierownicze. Praca zatrudnionych jest w odpowiedni
sposób zorganizowana (ustrukturyzowana), co znajduje odzwierciedlenie w strukturze
organizacyjnej przedsiębiorstwa, przedstawianej graficznie na schemacie organizacyjnym.
Przedsiębiorstwo zlokalizowane jest w określonym miejscu lub miejscach, wyposażone jest

w środki potrzebne do realizacji procesu pracy,

- odrębność ekonomiczna oznacza, że ma ono odrębny majątek, który powinno powiększać
w procesie gospodarowania z dochodów uzyskiwanych ze sprzedaży swoich produktów i/lub
usług. Prowadząc działalność gospodarczą przedsiębiorstwo działa w warunkach niepewności
i ryzyka, co ma istotne znaczenie dla możliwości osiągania zysków lub zagrożenia
poniesienia strat. Dochody pracowników są uzależnione od wyników ekonomicznych
przedsiębiorstwa,

- wyodrębnienie prawne oznacza, że przedsiębiorstwo posiada osobowość prawną tj.
zdolność do czynności prawnych, a więc do zawierania umów, zaciągania kredytów
bankowych, dochodzenia swoich praw na drodze sądowej. Osobowość prawną
przedsiębiorstwo uzyskuje poprzez wpis do rejestru przedsiębiorstw prowadzonego przez
sądy gospodarcze. Z chwilą wpisu przedsiębiorstwo staje się podmiotem praw i obowiązków.

Przedsiębiorstwem może zarządzać właściciel środków produkcji lub najemny menedżer (zarządca). Oddzielenie własności od zarządzania następuje najczęściej w miarę wzrostu przedsiębiorstwa, kiedy właściciel - przedsiębiorca nie jest w stanie dalej samodzielnie nim zarządzać. Jak z tego wynika pojęcia przedsiębiorcy i przedsiębiorczości najczęściej odnosi się do małych przedsiębiorstw.

Przedsiębiorczość pojawia się w różnych dziedzinach życia. Najczęściej rozumie się ją jako cechę, sposób zachowania się ludzi, chociaż w literaturze ekonomicznej występuje również jako cecha organizacji. Człowiek przedsiębiorczy to człowiek energiczny, zaradny, rzutki, pełen pomysłów i inicjatywy, nie obawiający się podejmować ryzyko. Tacy ludzie najczęściej podejmują działalność na własny rachunek, a więc stają się przedsiębiorcami.

Wg Słownika ekonomicznego przedsiębiorcy - Przedsiębiorca - to osoba lokująca fundusz w określone przedsięwzięcie podejmując szansę uzyskania zysku oraz ryzyko strat.(...) Przedsiębiorca jest osobą przejmującą odpowiedzialność za organizację i zarządzanie jednostką prawną wytwarzającą towary i usługi. Przedsiębiorczość stanowi czwarty czynnik produkcji wyzwalający inicjatywę i zasoby aktywności intelektualnej i zaangażowania człowieka w pomnażanie dochodu, dobieranie innych czynników produkcji.

Cechy osobowości przedsiębiorcy zostały opisane w następujący sposób. Jest to osoba, która:

• podejmuje działania z własnej inicjatywy i nikt nie musi go do tego zachęcać,

• przed podjęciem działania i ryzykownych decyzji dokłada starań dotyczących rozpoznania sytuacji i możliwych wariantów,

• potrafi kierować innymi ludźmi i formułować zadania, współpracować z wykonawcami,

• chętnie przyjmuje na siebie realizowanie obowiązków i ponoszenie odpowiedzialności za ich wykonanie,

• wykazuje umiejętności współdziałania i współżycia z ludźmi,

• odczuwa potrzebę sukcesu i przodowania,

• umiejętnie koncentruje się na sprawach najważniejszych, właściwie ustala hierarchię problemów.

Przedsiębiorca wykazuje zdolność do przystosowywania się do zmiennych warunków otoczenia poprzez kojarzenie faktów, przewidywanie następstw podjętych decyzji, a także kreowania zmian w otoczeniu dzięki innowacyjnym pomysłom, nieszablonowym działaniom. Szerzej pojęcie przedsiębiorcy definiuje ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z dnia 6 sierpnia 2004 r. z póź. zm.): działalnością gospodarczą jest zarobkowa działalność wytwórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły. Przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą. Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej. Osoby zagraniczne z państw członkowskich Unii Europejskiej, państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienałeżących do Unii Europejskiej oraz państw niebędących stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, które mogą korzystać ze swobody przedsiębiorczości na podstawie umów zawartych przez te państwa ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi, mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na takich samych zasadach jak obywatele polscy.

Przedsiębiorca może podjąć działalność gospodarczą po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym albo do Ewidencji Działalności Gospodarczej. Spółka kapitałowa w organizacji może podjąć działalność gospodarczą przed uzyskaniem wpisu do rejestru przedsiębiorców. Wpisowi do ewidencji podlegają przedsiębiorcy będący osobami fizycznymi. Czasami podejmowanie i wykonywanie działalności gospodarczej może wiązać się dodatkowo z obowiązkiem uzyskania przez przedsiębiorcę koncesji albo wpisu do rejestru działalności regulowanej.

Przedsiębiorca działa pod firmą (w kodeksie cywilnym - firma to nazwa przedsiębiorstwa; w bilansie, w środkach trwałych wpisuje się „wartość firmy", czyli wartość nazwy wyrażona w pieniądzu). Firmą osoby fizycznej jest jej imię i nazwisko. Firmą osoby prawnej jest jej nazwa. Firma oddziału osoby prawnej zawiera pełną nazwę tej osoby oraz określenie „oddział" ze wskazaniem miejscowości, w której oddział ma siedzibę. Zmiana firmy wymaga ujawnienia w rejestrze. Firma nie może być zbyta.

Osoba prawna jest to taka jednostka organizacyjna lub przedsiębiorstwo, które z mocy prawa posiada osobowość prawną. Osobowość prawną ma: Skarb Państwa, NBP, organizacje, partie, fundacje, fundusze, gmina, wyższa szkoła, a także niektóre przedsiębiorstwa; bank, spółka z o.o., spółka akcyjna.

2

Przedsiębiorstwo jest zorganizowanym zespołem składników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczególności:

• oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo lub jego wyodrębnione części (nazwa przedsiębiorstwa - firma);

• własność nieruchomości lub ruchomości, w tym urządzeń, materiałów, towarów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;

• prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosunków prawnych;

• wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i środki pieniężne;

• koncesje, licencje i zezwolenia;

• patenty i inne prawa własności przemysłowej;

• majątkowe prawa autorskie i majątkowe prawa pokrewne;

• tajemnice przedsiębiorstwa;

• księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

Cechy:

• podmiot gospodarczy działający w sferze produkcji i wytwarzający w sposób zorganizowany dobra i usługi na potrzeby odbiorców;

• ekonomicznej podmiotowości przedsiębiorstwa towarzyszy podmiotowość prawna polegająca na przypisaniu osobie fizycznej lub prawnej skutków działań przedsiębiorstwa;

• przedsiębiorstwo działa profesjonalnie w celu maksymalizacji korzyści materialnych, a jako podmiot pozostaje w obszarze zjawisk gospodarczych, a nie politycznych;

• ekonomiczną podstawą działania przedsiębiorstwa jako odrębnego podmiotu jest kapitał;

• kapitał ten jest zawsze czynny i zaangażowany w przedsięwzięcie będące określoną kombinacją czynników produkcji;

• przedsiębiorstwo animuje przedsiębiorca, który podejmuje decyzje kapitałowe i ponosi w dużym stopniu ryzyko kapitałowe, a jego zakres może być ograniczony do wartości kapitału;

• w systemie gospodarczym przepisy prawa decydują, które formy organizacyjne mogą występować na rynku jako przedsiębiorstwa.

Przedsiębiorstwo powinno działać wg następujących zasad:

1. Przedsiębiorczości - podejmowanie ryzyka i rozwijanie swojej działalności

1. Innowacyjności - ciągłe poszukiwanie nowości w zakresie: produktu, jakości, technologii, dystrybucji, a także w zakresie zarządzania.

1. Gospodarności ( ekonomiczności):

• maksymalizacji efektu lub

• minimalizacji kosztów

5. Równowagi finansowej - przedsiębiorstwo powinno tak działać, aby przychody ze sprzedaży były wyższe od kosztów własnych.

5. Ekologii - przedsiębiorstwo powinno tak działać, aby nie szkodzić środowisku naturalnemu, ewentualnie, aby minimalizować szkody.

Tak jak w przypadku typologii organizacji, tak też w przypadku przedsiębiorstw można wymienić różne ich klasyfikacje. Najbardziej znaną jest klasyfikacja przedsiębiorstw według standardów Unii Europejskiej pod względem ich wielkości. Podział wskazuje na

3

małe, średnie i duże przedsiębiorstwa. Podobnie definiowane są kategorie przedsiębiorstw w prawie polskim.

Za mikroprzedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch

ostatnich lat obrotowych:

zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz

osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 2 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 2 milionów euro.

Za małego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch

ostatnich lat obrotowych:

zatrudniał średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz

osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 10 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 10 milionów euro.

Za średniego przedsiębiorcę uważa się przedsiębiorcę, który w co najmniej jednym z dwóch

ostatnich lat obrotowych:

zatrudniał średniorocznie mniej niż 250 pracowników oraz

osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 50 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporządzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości w złotych 43 milionów euro.

Innym przykładem typologii przedsiębiorstw jest ich klasyfikacja wg kryterium stopnia zróżnicowania działalności. Przedsiębiorstwo w miarę swojego rozwoju najczęściej odchodzi od dość ścisłej specjalizacji w jednej dziedzinie i podejmuje działalność w nowej dziedzinie, bardziej lub mniej pokrewnej technologicznie do dotychczasowej. Powody takiego zróżnicowania mogą być różne np. chęć lepszego zaopatrzenia dotychczasowej produkcji w potrzebne surowce, materiały, podzespoły itp., potrzeba zapewnienia większej sprzedaży produkowanych wyrobów poprzez tworzenie hurtowni, sklepów firmowych czy też poszukiwanie odpowiednich możliwości zainwestowania zarobionych zysków. Takie zróżnicowanie działalności nazywane jest dywersyfikacją. Przyjmując za kryterium typologii stopień dywersyfikacji przedsiębiorstwa możemy wyróżnić cztery grupy przedsiębiorstw:

• produkujących jeden wyrób lub grupę wyrobów danej branży przemysłu - single business companies,

• o dominującym udziale działalności w jednym przemyśle, udział wyrobu lub grupy wyrobów z danej branży wynosi ok. 70% całej produkcji - dominant business companies,

• o względnej dywersyfikacji, tzn. takich, które produkują kilka wyrobów (grup) z różnych przemysłów tworzących ciąg technologiczny (dywersyfikacja pionowa) lub uzupełniających się w ramach 1-2 branż (dywersyfikacja pozioma) - related diversification,

• konglomeraty tj. przedsiębiorstwa realizujące kilka działalności z różnych branż, często całkowicie od siebie niezależnych np. zarobione na wydobyciu i przetwórstwie ropy zyski lokujemy w działalność hotelarską, wydawniczą,itp.

Wymienione przykłady nie wyczerpują możliwych klasyfikacji przedsiębiorstw. Dla potrzeb analitycznych, badawczych można tworzyć inne typologie przyjmując odpowiednie kryteria np. z punktu widzenia zakresu rynkowej działalności można wyróżnić

4

przedsiębiorstwa działające na rynku lokalnym, krajowym, międzynarodowym czy globalnym.

Modele przedsiębiorstwa:

1.MODEL EKONOMICZNY (Teoria ekonomii) - przedsiębiorstwo to byt ekonomiczny opisywany w kategoriach efektywności użycia zasobów - różnicy między efektami i nakładami różnice w podejściu do przedsiębiorstwa na gruncie poszczególnych kierunków i prądów w ekonomii - ekonomia klasyczna, ujęcie schumpeterowskie, (neo)instytucj onalne.

2.MODEL FINANSOWY(Analiza finansowa przedsiębiorstwa) - przedsiębiorstwo to system zasobów o określonej wartości, przekształcanych w strumienie finansowe kapitał przedsiębiorstwa traktowany jest jako wartość, a niejako zestaw materialnych czynników produkcji, cel firmy - maksymalizacja jej wartości w dłuższym okresie czasu.

3.MODEL PRODUKCYJNY -Technologiczny (Nauki techniczne) - przedsiębiorstwo to układ techniczny przetwarzający energię i materię w produkt o założonych parametrach użytkowych przedsiębiorstwo nie wytwarza wartości dodanej lecz musi najpierw wyprodukować dobra lub usługi.

4.MODEL ORGANIZACYJNY (Organizacja i zarządzanie) - przedsiębiorstwo to jednostka zorganizowana - szczególny przypadek instytucji podlegającej zasadom racjonalnej organizacji występują procesy decyzyjne - podstawowa przesłanka uznania modelu organizacyjnego za wiodący w formułowaniu interdyscyplinarnej teorii przedsiębiorstwa

5.MODEL CYBERNETYCZNY (Cybernetyka, logistyka) - przedsiębiorstwo to układ złożony, podobny do żywego organizmu, kierujący się kryterium najdłuższego zachowania przy życiu traktowane jako system względnie odosobniony w otoczeniu, posiadający szereg wewnętrznych, oddziaływujących na siebie podsystemów.

6.MODEL SOCJOPSYCHOLOGICZNY - Behawioralny (Socjologia, psychologia) -przedsiębiorstwo to system społeczny - jednostki, grupy, ich zachowania, motywacje, wzajemne relacje itp. głównym aktywem przedsiębiorstwa są ludzie.

7.MODEL PRAWNY (Prawo cywilne, prawo handlowe) - przedsiębiorstwo to szczególny podmiot praw i obowiązków forma i ustrój przedsiębiorstwa są zawsze określone w danym systemie prawnym.

8.MODEL (ASPEKT) ETYCZNY (Etyka biznesu, socjologia kultury) - analiza zachowań w przedsiębiorstwie pod kątem obowiązujących w społeczeństwie norm moralnych i wzorców akceptowanych zachowań.

Cel działalności przedsiębiorstw

Współczesna teoria przedsiębiorstwa stoi na stanowisku, że najważniejszym celem wszelkich decyzji podejmowanych w przedsiębiorstwie jest maksymalizacja jego wartości

rynkowej. Maksymalizacja wartości firmy jest obecnie powszechnie akceptowana, jako zasadniczy cel przedsiębiorstwa z tego względu, że jest bowiem źródłem satysfakcji dla właścicieli, banków, konsumentów, pracowników, ubezpieczycieli, partnerów handlowych, samorządów lokalnych itd. Wzrost wartości rynkowej przedsiębiorstwa prowadzi do zwiększenia stanu posiadania jego właścicieli. Zarządzanie finansami firmy jest więc jednym z głównych sposobów realizacji tak rozumianego celu przedsiębiorstwa.

Sformułowanie ogólnego celu zarządzania finansami firmy nie wyklucza wielu celów odcinkowych. Cele odcinkowe dotyczą różnych obszarów finansowych firmy. Tak więc

5

można mówić o celach zarządzania kapitałem obrotowym, kształtowania wielkości i struktury kapitału, planowania finansowego czy celach dokonywanych analiz. Formułowanie tych celów jest uzasadnione, gdyż zwykle dzięki temu w procesie zarządzania lepiej dostrzega się i realizuje cel główny. Oprócz ww. celów wyróżniamy: cele krótkookresowe i długookresowe. Zadania krótkookresowe - są to skonkretyzowane cele jakich osiągnięcia oczekuje przedsiębiorstwo w sukcesywnej realizacji celów długookresowych. Zadania krótkookresowe determinują tempo i moment realizacji celów długookresowych.

Przykładowe cele długookresowe:

1. Poziomowy przyrost sprzedaży - cele marketingowe,

1. Nowoczesność produktu - cele innowacyjne,

1. Zyskowność - cele finansowe,

4. Właściwe wykorzystanie zasobów naturalnych, ludzkich, kapitału - cele zaopatrzenia
przedsiębiorstwa w zasoby.

5. Zwiększenie płacy.

Przykładowe cele krótkookresowe:

1. Przyrost udziału w rynku,

1. Wprowadzenie jednej modyfikacji produktu rocznie,

1. Poprawa zyskowności o 10% rocznie,

1. Zmniejszenie zakupu surowców, pracowników,

1. Zwiększenie płacy.

Teorie zadowalającego zachowania opierają się na założeniu, że celem przedsiębiorstwa jest osiąganie pewnej stopy zysku; kontrolowanie rynku; maksymalizacja stopy wzrostu przedsiębiorstwa z zapewnieniem jej bezpieczeństwa. Teorie zadowalającego zachowania wiążą się z niepełną informacją, trudnością identyfikowania najkorzystniejszych okazji oraz z ograniczoną skłonnością do podejmowania ryzyka.

Zmiany w gospodarce i ich wpływ na przedsiębiorstwo:

Globalizacja biznesu: otwieranie się gospodarek narodowych, liberalizacja,

prywatyzacja i ekspansja handlu, coraz silniejsze ugrupowania regionalne;

Zmiany właścicieli przedsiębiorstw: od prywatnych właścicieli do instytucjonalnych;

Wzrost znaczenia rynków kapitałowych: coraz więcej oszczędności ludności poza

systemem bankowym; fundusze emerytalne jako coraz silniejsi inwestorzy;

Zmiana metod oceny rezultatów przedsiębiorstw - od metod opartych na wartościach

księgowo-finansowych do analizy wolnych przepływów pieniężnych.

Zmiana modelu przedsiębiorstwa:

1. W gospodarce przemysłowej model większości przedsiębiorstw oparty był na fizycznych aktywach. One były podstawą produkcji i sprzedaży dóbr;

1. Lata 80-te i 90-te ubiegłego wieku przyniosły przesuwanie znacznych części łańcucha dostaw poza przedsiębiorstwo, ale pod jego kontrolą. Sprzyjał temu rozwój systemów informatycznych: ERP i CRM;

1. Rozwój nowych technologii, zwłaszcza coraz szersze wykorzystanie internetu i Intranetu wewnątrz przedsiębiorstwa oraz w kontaktach z jego dostawcami i klientami sprawił, że coraz więcej przedsiębiorstw koncentruje się na klientach

wykorzystując tu swoje kompetencje i budując własne przewagi konkurencyjne; lepiej wykorzystując posiadany kapitał ludzki i siłę finansową;

6

4. Fizyczne aktywa przedsiębiorstwa schodzą z pierwszoplanowej na drugo- i trzecioplanową pozycję. Tradycyjny model przedsiębiorstwa zostaje jak gdyby "przewrócony do góry nogami". Kapitał fizyczny jest redukowany -przesuwany poza obręb (i bilans) przedsiębiorstwa. Wykorzystuje się do tego celu metodę outsourcingu;

4. Na plan pierwszy wysuwa się obecnie kapitał marek i znaków towarowych oraz kapitał ludzki skoncentrowany na kliencie. Proces ten ma bezpośredni, korzystny wpływ na wzrost wartości przedsiębiorstwa;

4. Przedsiębiorstwo skoncentrowane na budowaniu silnych marek i znaków towarowych oraz na pomnażaniu kapitału klientów, tj. rozszerzaniu bazy lojalnych, rentownych klientów może - w drodze akwizycji i przejęć -nabywać nowe produktu lub usługi (często płacąc przy tym relatywnie wyższą cenę - jako alternatywę ich własnego rozwoju) i szybciej podnosić własną wartość;

4. Analizy koncepcji kreowania wartości dla akcjonariuszy (Shareholder Value Creation) i zarządzania wartością przedsiębiorstwa (Value Based Management) dokonuje się najczęściej na trzech poziomach : teoretycznym, pragmatycznym oraz normatywnym;

4. Analiza teoretyczna koncentruje się na zbadaniu stopnia wpływu zmieniających się współcześnie źródeł kreujących wartość oraz na układzie współzależności między nimi;

4. „Perspektywa zewnętrzna jest światem inwestorów. Perspektywa wewnętrzna jest światem przedsiębiorców". Perspektywę zewnętrzną określa dominujący model rynkowy Capital Asset Pricing Model (CAPM), wraz ze światem analityków finansowych, instytucjonalnych i prywatnych inwestorów. Głosi on, iż kursy akcji spółek kapitałowych na giełdach kształtują się w taki sposób, iż inwestorzy mogą oczekiwać zysków kapitałowych, zawierających oprócz stopy procentowej także premię od ryzyka. Premia ta mierzona jest przy pomocy współczynnika beta i jest proporcjonalna do ryzyka prowadzonego biznesu przez przedsiębiorstwo;

4. Perspektywę wewnętrzną określają przedsiębiorcy i menedżerowie, koncentrując się na realizacji zakładanych celów strategicznych. Podstawowe znaczenie posiadają cele wewnętrzne powiązane z generowaną przez przedsiębiorstwo gotówką, a więc wskaźniki: EBITDA, FCFF, itp.;

4. Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa wymaga od menadżerów stałego przeprowadzania takich zmian w przedsiębiorstwie, aby dostosowywać perspektywę wewnętrzną do perspektywy zewnętrznej, tj. wymogów rynku kapitałowego.

Trendy zmian:

/. Wczoraj i dziś

Rodziny akcjonariuszy lub założycieli, Elity polityczno-fmansowe, Technostruktura menedżerska, Państwo (władza polityczna), Wartość akcji, Wielkość sprzedaży, - Dochód na akcję,

Rynek kształtowany przez popyt,

Klient-konsument: marketing i zabezpieczenie jakości,

7

Produkcja masowa oraz tayloryzm,

Pojawianie się małych i średnich przedsiębiorstw,

Wzrost znaczenia marketingu bezpośredniego,

Lokowanie oszczędności w akcje i ciągły wzrost na zachodnich giełdach,

Wzrost znaczenia akcjonariatu instytucjonalnego; 2. Dziś i jutro wzrost znaczenia: Klientów,

Inwestorów i analityków finansowych, Nadzoru korporacyjnego, Spadek znaczenia techno struktury i Państwa, Rynek kształtowany przez podaż,

Klient-nasz pan: marketing, wartość dla klienta, zarządzanie jakością totalną (TQM) System just-in-time (system produkcji dokładnie na czas) oraz zindywidualizowana produkcja masowa,

Mnożenie się małych i średnich przedsiębiorstw, Pojawienie się handlu elektronicznego,

„Drzewa nie rosną aż do nieba", ryzyko spekulacyjnego boomu finansowego oraz krachu giełdowego,

Wzrost aktywności akcjonariuszy w radach zarządzających, Wartość akcji, Wielkość sprzedaży, Dochód na akcję, Przepływy pieniężne (cash-flow), Wolne przepływy pieniężne (frcc cash-flow), Wartość ogółem dla akcjonariusza:

• (ekonomiczna wartość dodana - EVA)

• oraz niekiedy takie miary, jak: satysfakcja/wartość dla klienta, satysfakcja dla personelu,

• ochrona środowiska naturalnego.

Najważniejsze wyzwania:

• Tworzenie nowych strategii/kierunki rozwoju firm,

• Budowanie zaangażowania pracowników,

• Zwiększenie innowacyjności firmy,

• Wyzwania konkurencyjne:

• Presja na obniżkę cen,

• Potrzeba szybszego rozwoju nowych produktów, usług,

• Wejście nowych konkurentów na rynek.

Metoda wzrostu firmy:

• Wzrost organiczny,

• Fuzje i przejęcia.

Czynniki rozwoju nowych rynków zbytu:

• Wielkość i tempo wzrostu,

• Bliskość do rynków,

• Siła lokalnej konkurencji.

8

Formy prawno - organizacyjne przedsiębiorstw

Spółka - jest formą organizacyjną przedsiębiorstwa, którego właścicielami jest jedna lub więcej osób.

Klasyfikacja przedsiębiorstw wg formy własności:

Przedsiębiorstwa państwowe;

• Zapoczątkowana w 1989 r. zmiana ustroju państwowego w Polsce rozpoczęła proces głębokich reform gospodarczych. Zasadniczym celem było przekształcenie gospodarki centralnie planowanej w gospodarkę rynkową, w której dominującymi podmiotami gospodarczymi są przedsiębiorstwa prywatne. Tym samym rozpoczęty został trudny proces tworzenia sektora opartego na własności prywatnej. Przebiega on dwutorowo. Z jednej strony powstają zupełnie nowe firmy prywatne. Z drugiej natomiast -przekształceniu w firmy prywatne podlegają przedsiębiorstwa państwowe. Proces ten określa się mianem prywatyzacji. Przedsiębiorstwo państwowe. Tego rodzaju przedsiębiorstwa dominowały w gospodarce do 1989 r. Ich właścicielem było państwo reprezentowane przez rząd. W gospodarce centralnie planowanej przedsiębiorstwa państwowe miały za zadanie realizację ustalonej przez rząd i jego ministerstwa wielkości produkcji. W praktyce oznaczało to bardzo często, że przedsiębiorstwa państwowe nie kierowały się kryterium maksymalizacji zysku. Od kilku łat sytuacja ta ulega zmianie. Teraz nie państwo, lecz rynek ocenia efektywność funkcjonowania przedsiębiorstw państwowych. Wiele z nich nie jest w stanie dotrzymać kroku konkurencji ze strony prywatnych firm krajowych i zagranicznych. W rezultacie nieefektywne zakłady państwowe ulegają likwidacji. Z drugiej strony -przedsiębiorstwa państwowe, realizujące zysk i rokujące nadzieję na jego realizację w przyszłości, przekształcają się w skomplikowanym i powolnym procesie prywatyzacji w firmy prywatne. W jaki sposób sprywatyzować gospodarkę? Najprościej jest zlikwidować państwowe przedsiębiorstwo, a jego majątek wystawić na sprzedaż (z tego względu ten typ prywatyzacji nazwano prywatyzacją likwidacyjną). Tą metodą przeprowadzono tak zwaną małą prywatyzacje, to znaczy sprywatyzowano sklepy, małe hurtownie, niewielkie przedsiębiorstwa handlowe i usługowe. Duże przedsiębiorstwa prywatyzuje się tzw. drogą kapitałową. Przedsiębiorstwa państwowe przekształcano w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, a następnie akcje takiej spółki wystawiano na sprzedaż. Kupującymi mogły być osoby prywatne, firmy polskie i zagraniczne. Metodą tą sprywatyzowano przedsiębiorstwa w dobrej sytuacji finansowej, tylko takie bowiem mogły liczyć na chętnych do nabycia ich akcji. Część przedsiębiorstw państwowych sprywatyzowano w ramach Programu Powszechnej Prywatyzacji. Wykorzystano tutaj instytucję funduszu inwestycyjnego. W efekcie liczba przedsiębiorstw państwowych maleje. Przedsiębiorstwa państwowe przekształcane są także w spółki akcyjne, których wyłącznym "jednoosobowym" właścicielem jest Skarb Państwa. Proces przekształcania często w Polsce nazywa się komercjalizacją i jego celem jest doprowadzenie do funkcjonowania przedsiębiorstwa na takich samych zasadach jak firmy prywatne. Komercjalizacja jest pierwszym krokiem na drodze do prywatyzacji. Następnie państwo szuka inwestorów krajowych lub zagranicznych, zainteresowanych zakupem akcji tych przedsiębiorstw. Część akcji może być również sprzedana w drodze publicznej oferty osobom indywidualnym. W ten sposób zostały sprywatyzowane przedsiębiorstwa, których akcje obecnie są notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie.

• Przedsiębiorstwa komunalne (prowadzone przez jednostki samorządu terytorialnego np. gminy) Są to przedsiębiorstwa państwowe, które pozostają w zarządzie gminy. Ich

9

istnienie jest często związane z faktem świadczenia usług (kanalizacyjne, wodociągowe, oczyszczania, komunikacja publiczna) na rzecz mieszkańców miast i gmin. Instytucje o charakterze niezarobkowym. Jak sugeruje nazwa, instytucje te nie mają na celu osiągania zysków. Służą one określonym zadaniom edukacyjnym, społecznym, charytatywnym lub religijnym. Instytucje te zorganizowane są w formie fundacji i stowarzyszeń. Razem własność państwowa i komunalna tworzą własność publiczną- sektor publiczny,;

• Własność spółdzielcza (spółdzielnie) - celem działania spółdzielni jest nie tylko osiąganie zysku, ale często realizacja innych zamierzeń np. zapewnienie mieszkań czy sprzedaż płodów rolnych. Dlatego funkcjonować mogą one nawet wtedy, gdy nie przynoszą zysku;

• Własność prywatna.

Przedsiębiorstwa, działające w sektorze prywatnym, przybierają organizacyjną formę spółki

bądź wyłącznej własności.

■ ^:)

Klasyfikacja wg formy prawno - organizacyjnej przedsiębiorstw: S Spółki cywilne, S Spółka prawa handlowego, w tym:

• osobowe (jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo - akcyjna)

• kapitałowe (akcyjna, z o.o.), ■S Spółki mieszane.

Spółkami handlowymi są:

spółki osobowe

• spółka jawna,

• spółka partnerska,

• spółka komandytowa,

• spółka komandytowo-akcyjna,

• spółka z ograniczoną odpowiedzialności —i spółki

• spółka akcyjna. _J kapitałowe

W Polsce większość firm należy do kategorii przedsiębiorstw, których właścicielem jest jedna osoba. Są to z reguły małe firmy, samodzielnie kierowane przez ich właścicieli. Wiele firm, nim przekształci się w spółki, zaczyna działalność jako wyłączna własność przedsiębiorcy (osoba zakładająca firmę, z nadzieją osiągania zysków, która organizuje, zarządza i bierze na siebie ryzyko prowadzenia działalności gospodarczej). Osoba fizyczna to każdy człowiek od chwili urodzenia do chwili śmierci. W świetle Kodeksu cywilnego atrybutem każdej osoby fizycznej jest zdolność prawna, oznaczająca możność bycia podmiotem praw i obowiązków. Od zdolności prawnej należy odróżnić zdolność do czynności prawnych, rozumianej jako kwalifikacja danej osoby do nabywania praw i zaciągania zobowiązań we własnym imieniu i na własny rachunek. Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje się z chwilą osiągnięcia pełnoletności.

Spółka cywilna (forma organizacyjna przedsiębiorstwa, w którym właściciel lub współwłaściciele odpowiadają za jej zobowiązania całym swoim majątkiem) powstaje w wyniku umowy wspólników, dążących do osiągnięcia określonych celów. W gospodarce polskiej w sektorze małych i średnich firm dominują spółki cywilne oraz firmy prowadzone

10

na zasadzie wyłącznej własności. Z prawnego punktu widzenia obydwie formy mają bardzo wiele wspólnych cech. Ze względu na podobieństwa firmy te w wielu klasyfikacjach traktuje się łącznie, określając je mianem firm prowadzonych przez osoby fizyczne. Spółka cywilna w stosunku do wyłącznej własności oferuje pewne korzyści.

1. Dodatkowe środki finansowe. Wspólnicy wnoszą dodatkowe fundusze do własności, co zwiększa możliwości rozwoju przedsiębiorstwa.

1. Nowe idee i doświadczenia. Wspólnicy mogą wnieść nowe pomysły i talent w organizację firmy.

1. Prostota i korzystne rozwiązania prawne i podatkowe. Podobnie jak w przypadku wyłącznej własności, spółki cywilne tworzy się relatywnie łatwo (wystarczy wpis do ewidencji), a dochód z nich opodatkowany jest jako dochód osobisty wspólników.

Spółki cywilne mają również wady.

2. Ograniczony kapitał. Kapitał, jaki może uzyskać spółka, jest ograniczony. Ograniczenie takie będzie zależało od dochodów firmy, majątku wspólników oraz ich zdolności do zaciągania kredytu.

2. Nietrwałość. Wspólnicy mogą się między sobą nie zgadzać, powodując konflikty, mogące zagrozić istnieniu spółki.

Nieograniczona odpowiedzialność. Każdy ze wspólników-partnerów ponosi nieograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania spółki cywilnej. Każdy z nich odpowiada w pełni i solidarnie całym swoim majątkiem za długi firmy. Innymi słowy, gdyby firma upadła, jej wierzyciele (osoby, którym należne są pieniądze) mieliby prawo odzyskać swoje pieniądze od któregokolwiek lub od wszystkich wspólników. Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów. Umowa spółki cywilnej powinna być stwierdzona pismem. Wkład wspólnika może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw albo na świadczeniu usług. Domniemywa się, że wkłady wspólników mają jednakową wartość. Za zobowiązania spółki cywilnej wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie. Każdy wspólnik jest uprawniony i zobowiązany do prowadzenia spraw spółki. Każdy wspólnik jest uprawniony do równego udziału w zyskach i w tym samym stosunku uczestniczy w stratach, bez względu na rodzaj i wartość wkładu. W umowie spółki można inaczej ustalić stosunek udziału wspólników w zyskach i stratach. Można nawet zwolnić niektórych wspólników od udziału w stratach. Natomiast nie można wyłączyć wspólnika od udziału w zyskach. Jeżeli spółka cywilna została zawarta na czas nie oznaczony, każdy wspólnik może z niej wystąpić wypowiadając swój udział na trzy miesiące naprzód na koniec roku obrachunkowego. Współwłasność łączna - Wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku wspólników ani udziałem w poszczególnych składnikach tego majątku. W czasie trwania spółki cywilnej wspólnik nie może domagać się podziału wspólnego majątku wspólników. W czasie trwania spółki wierzyciel wspólnika nie może żądać zaspokojenia z jego udziału we wspólnym majątku wspólników ani z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku.

Różnice pomiędzy spółkami osobowymi i kapitałowymi

1. Osobowość prawna

Spółki KAPITAŁOWE mają osobowość prawną, mają kapitał. Spółki OSOBOWE nie mają osobowości prawnej, mają ułomną osobowość prawną.

2. Podatek

W spółkach KAPITAŁOWYCH dochód opodatkowany jest dwa razy:

• całość opodatkowana jest CITem

• część skonsumowana, dywidendy opodatkowane są PIT'em.

W spółkach OSOBOWYCH dochód opodatkowany jest tylko PIT'em.

11

3. Odpowiedzialność

Spółki KAPITAŁOWE mają odpowiedzialność ograniczoną do wysokości spieniężonego kapitału spółki (dotyczy upadku finansowego spółki).

Spółki OSOBOWE mają wobec osób trzecich odpowiedzialność nieograniczoną, czyli wszystkie długi muszą zostać spłacone.

Spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana. Prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą. Zmiana postanowień umowy spółki wymaga zgody wszystkich wspólników. Ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej może być przeniesiony na inną osobę tylko po uzyskaniu pisemnej zgody wszystkich pozostałych wspólników. Jeżeli spółka osobowa nie jest zobowiązana do prowadzenia ksiąg rachunkowych na podstawie ustawy o rachunkowości a przepisy przewidują konieczność sporządzania sprawozdania finansowego, to wykonuje się je w oparciu o podsumowanie zapisów w podatkowej księdze przychodów i rozchodów oraz innych ewidencji prowadzonych przez spółkę dla celów podatkowych, spis z natury, a także inne dokumenty pozwalające na sporządzanie tego sprawozdania.

Spółka jednoosobowa - spółka kapitałowa, której wszystkie udziały albo akcje należą do jednego wspólnika albo akcjonariusza.

Spółka publiczna - spółka w rozumieniu przepisów o publicznym obrocie papierami wartościowymi.

Spółka jawna jest spółką osobową, która prowadzi przedsiębiorstwo pod własną firmą, a nie jest inną spółką handlową.

• Każdy wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz ze spółką.

• Umowa spółki powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności.

• Majątek spółki stanowi wszelkie mienie wniesione jako wkład lub nabyte przez spółkę w czasie jej istnienia (w razie wątpliwości uważa się, że wkłady wspólników są równe). Wierzyciel spółki może prowadzić egzekucję z majątku wspólnika w przypadku, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (tzw. subsydiarna odpowiedzialność wspólnika, ale nie dotyczy zobowiązań spółki powstałych przed jej wpisem do rejestru)[nie stanowi to przeszkody do wniesienia powództwa przeciwko wspólnikowi, zanim egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna]. Osoba przystępująca do spółki odpowiada za zobowiązania spółki powstałe przed dniem jej przystąpienia.

• Każdy wspólnik może bez uprzedniej uchwały wspólników prowadzić sprawy nie przekraczające zakresu zwykłych czynności spółki. Za prowadzenie spraw spółki wspólnik nie otrzymuje wynagrodzenia.

• Wspólnik może żądać podziału i wypłaty całości zysku z końcem każdego roku obrotowego. Jeżeli wskutek poniesionej przez spółkę straty udział kapitałowy wspólnika został uszczuplony, zysk przeznacza się w pierwszej kolejności na uzupełnienie udziału wspólnika. Wspólnik ma prawo żądać corocznie wypłacenia odsetek w wysokości 5 proc. od swojego udziału kapitałowego, nawet gdy spółka poniosła stratę.

Rozwiązanie spółki powodują:

• przyczyny przewidziane w umowie spółki,

• jednomyśłna uchwała wszystkich wspólników,

12

• ogłoszenie upadłości spółki,

• śmierć wspólnika lub ogłoszenie jego upadłości,

• wypowiedzenie umowy spółki przez wspólnika lub wierzyciela wspólnika,

• prawomocne orzeczenie sądu.

W okresie likwidacji z majątku spółki spłaca się przede wszystkim zobowiązania spółki oraz pozostawia się odpowiednie kwoty na pokrycie zobowiązań niewymagalnych lub spornych. Pozostały majątek dzieli się między wspólników stosownie do postanowień umowy spółki. W przypadku braku stosownych postanowień umowy spłaca się wspólnikom udziały. Nadwyżkę dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli oni w zysku. Rzeczy wniesione przez wspólnika do spółki tylko do używania zwraca się wspólnikowi w naturze.

Spółka partnerska jest spółką osobową, utworzoną przez wspólników (partnerów) w celu wykonywania wolnego zawodu (jednego lub więcej). Partnerami w spółce mogą być wyłącznie osoby fizyczne uprawnione do wykonywania wolnych zawodów: adwokata, aptekarza, architekta, biegłego rewidenta, brokera ubezpieczeniowego, doradcy podatkowego, księgowego, lekarza, lekarza stomatologa, lekarza weterynarza, notariusza, pielęgniarki, położnej, radcy prawnego, rzecznika patentowego, rzeczoznawcy majątkowego i tłumacza przysięgłego.

• Umowa spółki partnerskiej powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

• Partner nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania spółki powstałe w związku z wykonywaniem przez pozostałych partnerów wolnego zawodu w spółce, jak również za zobowiązania spółki będące następstwem działań lub zaniechań osób zatrudnionych przez spółkę na podstawie umowy o pracę lub innego stosunku prawnego, które podlegały kierownictwu innego partnera przy świadczeniu usług związanych z przedmiotem działalności spółki.

• Każdy partner ma prawo reprezentować spółkę samodzielnie. Umowa spółki partnerskiej może przewidywać, że prowadzenie spraw i reprezentowanie spółki powierza się zarządowi.

• W przypadku utraty przez partnera uprawnień do wykonywania wolnego zawodu powinien on wystąpić ze spółki najpóźniej z końcem roku obrotowego, w którym utracił prawo wykonywania wolnego zawodu. Wystąpienie następuje przez pisemne oświadczenie skierowane do zarządu albo do partnera uprawnionego do reprezentowania spółki.

Rozwiązanie spółki powodują:

•S przyczyny przewidziane w umowie spółki,

S jednomyślna uchwała wszystkich partnerów,

•S ogłoszenie upadłości spółki,

S utrata przez wszystkich partnerów prawa do wykonywania wolnego zawodu (gdy w spółce pozostaje jeden partner lub gdy tylko jeden partner posiada uprawnienia do wykonywania wolnego zawodu związanego z przedmiotem działalności spółki, spółka ulega rozwiązaniu najpóźniej z upływem roku od dnia zaistnienia któregokolwiek z tych zdarzeń),

■S prawomocne orzeczenie sądu.

Spółka komandytowa jest spółką osobową mająca na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a odpowiedzialność co najmniej jednego wspólnika (komandytariusza) jest ograniczona.

■ Umowa spółki komandytowej powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Spółka komandytowa powstaje z chwilą wpisu do rejestru.

13

• Osoby, które działały w imieniu spółki po jej zawiązaniu, a przed jej wpisem do rejestru, odpowiadają solidarnie. Komandytariusz odpowiada za zobowiązania spółki wobec jej wierzycieli tylko do wysokości sumy komandytowej.

• Jeżeli umowa spółki dopuszcza przyjęcie do spółki nowego komplementariusza, dotychczasowy komandytariusz może uzyskać status komplementariusza lub osoba trzecia może przystąpić do spółki w charakterze komplementariusza, za zgodą wszystkich dotychczasowych wspólników.

• Spółkę reprezentują komplementariusze. Komandytariusz może reprezentować spółkę jedynie jako pełnomocnik

• Komandytariusz uczestniczy w zysku spółki proporcjonalnie do jego wkładu rzeczywiście wniesionego do spółki, zysk przypadający komandytariuszowi za dany rok obrotowy jest przeznaczany w pierwszej kolejności na uzupełnienie jego wkładu.

• Śmierć komandytariusza nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki. Spadkobiercy komandytariusza powinni wskazać spółce jedną osobę do wykonywania ich praw. Czynności dokonane przez pozostałych wspólników przed takim wskazaniem wiążą spadkobierców komandytariusza. Podział udziału komandytariusza w majątku spółki między spadkobierców jest skuteczny wobec spółki jedynie za zgodą pozostałych wspólników.

Spółka komandytowo-akcyjna jest spółką osobową mającą na celu prowadzenie przedsiębiorstwa pod własną firmą, w której wobec wierzycieli za zobowiązania spółki co najmniej jeden wspólnik odpowiada bez ograniczenia (komplementariusz), a co najmniej jeden wspólnik jest akcjonariuszem.

• Kapitał zakładowy spółki komandytowo-akcyjnej powinien wynosić co najmniej 50.000 złotych.

• Osoby podpisujące statut są założycielami spółki. Statut powinni podpisać co najmniej wszyscy komplementariusze. Statut spółki komandytowo-akcyjnej powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego. Spółka komandytowo-akcyjna powstaje z chwilą wpisu do rejestru.

• Akcjonariusz nie odpowiada za zobowiązania spółki. Akcjonariusz jest zobowiązany jedynie do świadczeń określonych w statucie.

• Spółkę reprezentują komplementariusze. Późniejsze pozbawienie komplementariusza prawa reprezentowania spółki stanowi zmianę statutu spółki i wymaga zgody wszystkich pozostałych komplementariuszy. Akcjonariusz może reprezentować spółkę jedynie jako pełnomocnik.

• Każdy komplementariusz ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki. Statut spółki może przewidywać, że prowadzenie spraw spółki powierza się jednemu albo kilku komplementariuszom. Komplementariuszowi nie przysługuje prawo do prowadzenia spraw spółki przekazanych do kompetencji walnego zgromadzenia albo rady nadzorczej.

■ W spółce komandytowo-akcyjnej można ustanowić radę nadzorczą. Jeżeli liczba
akcjonariuszy przekracza dwadzieścia pięć osób, ustanowienie rady nadzorczej jest
obowiązkowe. Członków rady nadzorczej powołuje i odwołuje walne zgromadzenie.
Komplementariusz albo jego pracownik nie może być członkiem rady nadzorczej.

• Jeżeli komplementariusz objął lub nabył akcje spółki komandytowo-akcyjnej, nie wykonuje on prawa głosu z tych akcji przy podejmowaniu uchwał, nie może on również być pełnomocnikiem pozostałych akcjonariuszy na walnym zgromadzeniu przy podejmowaniu takich uchwał.

• Rada nadzorcza sprawuje stały nadzór nad działalnością spółki we wszystkich dziedzinach jej działalności.

14

• Walne zgromadzenie może być zwyczajne albo nadzwyczajne. Prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu ma akcjonariusz oraz komplementariusz także w przypadku, gdy nie jest akcjonariuszem spółki komandytowo-akcyjnej.

• Każda akcja objęta lub nabyta przez osobę, która nie jest komplementariuszem, daje prawo do jednego głosu. Nie można całkowicie pozbawić akcjonariusza prawa głosu. Każda akcja objęta lub nabyta przez komplementariusza daje prawo do jednego głosu.

Uchwały walnego zgromadzenia wymaga:

• rozpatrzenie i zatwierdzenie sprawozdania kompłementariuszy z działalności spółki oraz sprawozdania finansowego spółki za ubiegły rok obrotowy,

• udzielenie komplementariuszom prowadzącym sprawy spółki absolutorium z wykonania przez nich obowiązków,

• udzielenie członkom rady nadzorczej absolutorium z wykonania przez nich obowiązków,

• wybór biegłego rewidenta, chyba że statut przewiduje w tej sprawie kompetencję rady nadzorczej,

• rozwiązanie spółki.

Zgody wszystkich kompłementariuszy wymagają, pod rygorem nieważności, uchwały walnego zgromadzenia w sprawach:

• powierzenia prowadzenia spraw oraz reprezentowania spółki jednemu albo kilku komplementariuszom,

• podziału zysku za rok obrotowy w części przypadającej akcjonariuszom,

• zbycia i wydzierżawienia przedsiębiorstwa spółki lub jego zorganizowanej części oraz ustanowienia na nim prawa użytkowania,

• zbycia nieruchomości spółki,

• podwyższenia i obniżenia kapitału zakładowego,

• emisji obligacji,

• połączenia i przekształcenia spółki,

• zmiany statutu,

• rozwiązania spółki.

Zgody większości kompłementariuszy wymagają, pod rygorem nieważności, uchwały walnego zgromadzenia w sprawach:

=> podziału zysku za rok obrotowy w części przypadającej komplementariuszom,

=> sposobu pokrycia straty za ubiegły rok obrotowy. Komplementariusz oraz akcjonariusz uczestniczą w zysku spółki proporcjonalnie do ich wkładów wniesionych do spółki. Jeżeli statut nie stanowi inaczej, komplementariuszowi nie pozbawionemu prawa prowadzenia spraw spółki, który pobiera wynagrodzenie z tytułu podejmowania czynności wymienionych, nie przysługuje udział w zysku spółki w części odpowiadającej wkładowi jego pracy do spółki. Rozwiązanie spółki powodują:

• przyczyny przewidziane w statucie,

• uchwała walnego zgromadzenia o rozwiązaniu spółki,

• ogłoszenie upadłości spółki,

• śmierć, ogłoszenie upadłości lub wystąpienie jedynego komplementariusza. Ogłoszenie upadłości akcjonariusza nie stanowi przyczyny rozwiązania spółki. Wypowiedzenie umowy spółki przez komplementariusza i jego wystąpienie ze spółki jest dopuszczalne, jeżeli statut tak stanowi. Akcjonariuszowi nie przysługuje prawo wypowiedzenia umowy spółki.

Do rozwiązania i likwidacji spółki komandytowo-akcyjnej stosuje się przepisy dotyczące likwidacji spółki akcyjnej. Likwidatorami są komplementariusze mający prawo prowadzenia

15

spraw spółki, chyba że statut lub uchwała walnego zgromadzenia, powzięta za zgodą wszystkich komplementariuszy, stanowi inaczej.

Spółki akcyjne i z ograniczoną odpowiedzialnością

Tego rodzaju spółki powstają na mocy prawa handlowego. W przeciwieństwie do omawianych powyżej spółek osobowych (zależnych od istnienia osób - właścicieli) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i akcyjne są spółkami kapitałowymi (ich działalność warunkuje wniesiony kapitał). O własności tych spółek stanowią udziały w jej kapitale i z tego też powodu właściciele spółek z ograniczoną odpowiedzialnością (z o.o.) określani są mianem udziałowców, spółek akcyjnych zaś - akcjonariuszy. Główna różnica między tymi spółkami polega na tym, że w spółkach z o.o. znana jest struktura własności - nazwiska udziałowców zawarte są w akcie notarialnym, natomiast w spółkach akcyjnych właściciele mogą się zmieniać, a drobni właściciele pozostają anonimowi.

Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (sp. z o.o.) może być zawiązana tylko w celach gospodarczych. Ma ona osobowość prawną (jest osobą prawną - jednostka organizacyjna, powołana do określonych celów, którą przepis prawny uznaje za samodzielny podmiot prawa cywilnego; osobą prawną jest przedsiębiorstwo, może nią być także osoba fizyczna), co oznacza, że w jej kontaktach zewnętrznych występują nie konkretne osoby, ale organy osoby prawnej, np. zarząd lub dyrekcja, które mają prawo do zawierania umów i zaciągania zobowiązań w imieniu firmy. Umowa spółki musi mieć formę aktu notarialnego, a sama spółka winna być wpisana do rejestru handlowego. Ponadto udziałowcy muszą wnieść kapitał zakładowy (min. 50000 zł), a także ustanowić władze spółki.

Spółka akcyjna (SA) ma również osobowość prawną. Do jej założenia wystarczy jeden założyciel, samorząd terytorialny (gmina) lub spółka Skarbu Państwa. Wymagania związane z założeniem są podobne jak w przypadku spółki z o.o., z tym że minimalny kapitał zakładowy wynosi 500 000 zł. Zawiązanie spółki akcyjnej następuje z chwilą objęcia wszystkich akcji. Do powstania spółki akcyjnej wymaga się:

S zawiązania spółki, w tym podpisania statutu przez założycieli,

■S wniesienia przez akcjonariuszy wkładów na pokrycie całego kapitału zakładowego,

•f ustanowienia zarządu i rady nadzorczej,

S wpisu do rejestru.

Pomimo że liczba spółek z o.o. oraz spółek akcyjnych jest wielokrotnie mniejsza od liczby firm prowadzonych przez osoby fizyczne, to właśnie spółki prawa handlowego zaczynają odgrywać coraz większą rolę w polskiej gospodarce rynkowej. Spółki te, w porównaniu do wyłącznej własności i spółek cywilnych, zyskują na znaczeniu ze względu na korzyści, które oferują- Łatwość przeniesienia własności. Udziałowcy mogą wystąpić ze spółki w drodze pisemnego zbycia udziałów (może być wymagana zgoda spółki) łub w przypadku spółki akcyjnej przez sprzedaż akcji. W podobny sposób nowi właściciele nabywają udziały lub akcje w spółce. Akcje mogą być (choć nie muszą) przedmiotem handlu na giełdzie. Nieograniczony okres trwania własności. Kiedy właściciele spółki umierają, ich udziały przechodzą na spadkobierców, a spółka z o.o. lub akcyjna nadal prowadzi działalność. Ograniczona odpowiedzialność. W odróżnieniu od wyłącznej własności i spółek cywilnych, których właściciele osobiście odpowiadają za długi swojej firmy, odpowiedzialność udziałowców spółki z o.o. jest ograniczona do wysokości kapitału zakładowego, czyli kwoty, którą wydali na założenie lub zakup udziałów w spółce. Wyjątek stanowią zobowiązania podatkowe, tj. nie zapłacone przez spółkę podatki, za które właściciele odpowiadają całym swoim majątkiem. Ograniczona odpowiedzialność jest uznawana za tak ważny czynnik, że

16

znalazł on swoje odzwierciedlenie w nazwie spółki. W krajach angielskojęzycznych, z wyjątkiem USA, spółkę z o.o. określa się mianem Limited (Ltd.), natomiast w krajach niemieckojęzycznych GmbH. W spółkach akcyjnych odpowiedzialność akcjonariuszy za zobowiązania spółki jest ograniczona do wysokości posiadanych akcji, co oznacza, że jeśli spółka zbankrutuje, to jej akcje staną się bezwartościowe, ale akcjonariusze nie będą odpowiadać za zobowiązania upadłej firmy. Możliwość zgromadzenia dużego kapitału. Spółki są w stanie zgromadzić ogromny kapitał. Wielkie przedsięwzięcia inwestycyjne, takie jak linie kolejowe od oceanu do oceanu w USA, Kanał Panamski czy tunel pod kanałem La Manche, nie byłoby możliwe bez spółek akcyjnych. Nikt (może z wyjątkiem rządu) nie byłby w stanie zgromadzić tak olbrzymich środków finansowych. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjne : wady Dlaczego - pomimo tylu korzyści - jest dużo więcej firm o innych formach organizacyjnych niż spółki z o.o. czy spółki akcyjne?

• Koszty. Założenie spółki z o.o., a szczególnie spółki akcyjnej, jest procesem trudnym i kosztownym. Zawarcie spółki z o.o. wymaga sporządzenia umowy spółki w formie aktu notarialnego oraz zgłoszenia go do rejestru handlowego w sądzie celem rejestracji. Jeszcze trudniejsza jest procedura związana z założeniem spółki akcyjnej. W tym przypadku należy opracować statut spółki, podpisać akt o objęciu akcji, a także inne dokumenty, wymagane przez kodeks handlowy w formie aktu notarialnego, a następnie zgłosić je do rejestru handlowego. Jeszcze bardziej kosztowne jest dopuszczenie akcji spółki do obrotu publicznego, czyli do notowania jej na giełdzie. Powyższa procedura wymaga usług prawnika. Większość małych firm woli uniknąć takich wydatków, tworząc firmę w formie wyłącznej własności łub spółki cywilnej. Podwójne opodatkowanie. Spółki te płacą podatki od osiągniętego dochodu, a ich właściciele (tj. udziałowcy i akcjonariusze) muszą ponadto płacić podatki od swoich dywidend. (Dywidenda to część zysków spółki, która zostaje przeznaczona do podziału pomiędzy jej udziałowców).

• Jawność. Spółki akcyjne, których akcje są sprzedawane w obrocie publicznym, zrzekają się prawa do prywatności. Zgodnie z prawem, spółki te mają obowiązek udzielania informacji o swojej sytuacji finansowej i działalności każdej zainteresowanej osobie. Celem takiego prawodawstwa jest udostępnienie szerokim kręgom informacji o przedsiębiorstwach, w które, być może, ktoś zechce zainwestować. Lecz informacje, pomocne dla inwestorów, mogą się również przydać konkurencji. Z tego powodu niektóre spółki rezygnują z publicznego obrotu akcjami i nie udzielają informacji, które wolą zachować dla siebie.

• Rozdział własności i zarządzania. W spółkach, szczególnie akcyjnych, następuje rozdzielenie posiadania i kierowania: firmą kieruje "wynajmowany" przez właścicieli zarząd. Cele zarządu nie do końca muszą pokrywać się z celami właścicieli.

Zasady funkcjonowania spółek akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością są

zbliżone, różnice wynikają głównie z rozmiarów spółki - spółki akcyjne są z reguły znacznie większe.

■ Statut i regulaminy. Statut jest zbiorem przepisów dotyczących organizacji, zakresu i
sposobu działania spółki akcyjnej. W szczególności powinien on określać- nazwę i
siedzibę spółki, przedmiot działania, wysokość kapitału zakładowego (spółki z o. o.)
czy akcyjnego (SA), liczbę i rodzaj udziałów lub akcji, imiona, nazwiska oraz adresy
założycieli, organizację władz zarządzających i nadzorczych. Wymaga się również, by
spółki posiadały zestaw przepisów, określających szczegółowy sposób prowadzenia
działalności. Przepisy te określane są mianem regulaminów.

17

• Udziałowcy i akcjonariusze. Udziałowcy są właścicielami spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, a akcjonariusze - spółki akcyjnej. Liczba akcjonariuszy w spółkach akcyjnych może sięgać setek tysięcy. Niektóre wielkie firmy zagraniczne, takie jak na przykład amerykańska AT&T (American Telephone and Telegraph), mają więcej niż milion akcjonariuszy.

• Mając wielu udziałowców, a szczególnie wielu akcjonariuszy rozproszonych po całym kraju, wielkie spółki muszą znaleźć sposób na efektywne działanie. Aby osiągnąć ten cel, akcjonariusze spotykają się na okresowych spotkaniach nazwanych walnymi zgromadzeniami. Walne zgromadzenie udziałowców lub akcjonariuszy to najwyższa władza w spółce. Podejmuje ona najważniejsze decyzje dotyczące spółki, np. o podziale zysku, udzieleniu absolutorium dla władz spółki, a także powołuje radę nadzorczą. Rada nadzorcza. Rada nadzorcza wybierana jest przez udziałowców lub akcjonariuszy zwykle na okresy kilkuletnie. Jej zadaniem jest zatwierdzanie najważniejszych, strategicznych decyzji oraz powołanie i sprawowanie nadzoru nad zarządem spółki. Zarząd. Zarząd składa się z prezesa, wiceprezesów oraz członków zarządu. Zarząd jest powoływany przez radę nadzorczą również na okresy kilkuletnie. Kieruje on bieżącą działalnością spółki. Zarząd odpowiedzialny jest za podejmowanie decyzji, dotyczących bieżącego funkcjonowania i rozwoju spółki oraz wysokości osiągniętego zysku, wypłacanego akcjonariuszom w formie dywidendy. Konsekwencją takiej struktury spółki jest rozgraniczenie pomiędzy własnością i zarządzaniem. Osoby, które zarządzają firmą są odpowiedzialne wobec rady nadzorczej, która je powołała, a nie bezpośrednio wobec akcjonariuszy. Pomimo że w wielkich spółkach akcyjnych zarządzanie i własność zostały rozgraniczone, to udziałowcy mogą pośrednio wpływać na decyzje spółki. Wpływ ten realizuje się poprzez radę nadzorczą oraz prawo do głosowania na walnym zgromadzeniu. Głosowanie na walnym zgromadzeniu oraz wybory rady nadzorczej różnią się znacznie od wyborów politycznych, gdzie każdy wyborca ma prawo oddać jeden głos. Udziałowcy i akcjonariusze mają bowiem prawo do tylu głosów, ile posiadają udziałów lub akcji. Głosowanie ma miejsce w trakcie zwoływanego co najmniej raz do roku walnego zgromadzenia akcjonariuszy. Akcjonariusze mogą w nim uczestniczyć bezpośrednio lub przez swoich przedstawicieli na podstawie pisemnego upoważnienia, zwanego pełnomocnictwem. W ten sposób głosy akcjonariuszy są oddawane zgodnie z ich życzeniem.

• Raz do roku zarząd spółki akcyjnej przedstawia roczne sprawozdanie, które zawiera informacje o sytuacji finansowej spółki, podsumowanie osiągnięć, plany na przyszłość oraz inne wiadomości, którymi chce się podzielić z akcjonariuszami.

Akcje spółki

Dokument akcji powinien być sporządzony na piśmie i zawierać pieczęć spółki oraz podpis zarządu. Akcjonariusz nabywa roszczenie o wydanie dokumentu akcji w terminie miesiąca od dnia rejestracji spółki. Zarząd zobowiązany jest wydać dokumenty akcji w terminie tygodnia od dnia zgłoszenia roszczenia przez akcjonariusza. Akcje są niepodzielne. Mogą być wydawane w odcinkach zbiorowych. Akcje mogą być imienne lub na okaziciela. Zamiana akcji imiennych na akcje na okaziciela albo odwrotnie może być dokonana na żądanie akcjonariusza, jeżeli ustawa lub statut nie stanowi inaczej. Dokumenty akcji na okaziciela nie mogą być wydawane przed pełną wpłatą Na dowód częściowej wpłaty należy wydać imienne świadectwa tymczasowe. Dokumenty akcji imiennych mogą być wydawane przed pełną wpłatą. Akcje są zbywalne. Przeniesienie akcji imiennej lub świadectwa tymczasowego następuje przez pisemne oświadczenie albo na samym dokumencie akcji, albo na świadectwie

18

tymczasowym, albo w osobnym dokumencie oraz wymaga przeniesienia posiadania akcji lub świadectwa tymczasowego. Zastawnik i użytkownik mogą wykonywać prawo głosu z akcji imiennej lub świadectwa tymczasowego, na której ustanowiono zastaw lub użytkowanie, jeżeli przewiduje to czynność prawna ustanawiająca ograniczone prawo rzeczowe oraz gdy w księdze akcyjnej dokonano wzmianki o jego ustanowieniu i o upoważnieniu do wykonywania prawa głosu. Zarząd zobowiązany jest prowadzić księgę akcji imiennych i świadectw tymczasowych (księga akcyjna). Każdy akcjonariusz może przeglądać księgę akcyjną i żądać odpisu za zwrotem kosztów jego sporządzenia. Księga akcyjna może być prowadzona w formie zapisu elektronicznego. Spółka może zlecić prowadzenie księgi akcyjnej bankowi lub domowi maklerskiemu. Wobec spółki uważa się za akcjonariusza tylko tę osobę, która jest wpisana do księgi akcyjnej, lub posiadacza akcji na okaziciela, z uwzględnieniem przepisów o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Zysk rozdziela się w stosunku do liczby akcji. Jeżeli akcje nie są całkowicie pokryte, zysk rozdziela się w stosunku do dokonanych wpłat na akcje. Kwoty przeznaczone do podziału między akcjonariuszy nie mogą przekraczać zysku za ostatni rok obrotowy, powiększonego o zysk przeniesiony z kapitałów rezerwowych (funduszy) utworzonych w tym celu w poprzednich latach, pomniejszonego o poniesione straty oraz o kwoty umieszczone w kapitałach rezerwowych, utworzonych zgodnie z ustawą lub statutem, które nie mogą być przeznaczone na wypłatę dywidendy. Na wypłatę dywidendy może być przeznaczony zysk z kapitałów rezerwowych utworzonych w okresie nie przekraczającym trzech ostatnich lat obrotowych. Uprawnionymi do dywidendy za dany rok obrotowy są akcjonariusze, którym przysługiwały akcje w dniu powzięcia uchwały o podziale zysku. Zwyczajne walne zgromadzenie spółki publicznej ustala dzień dywidendy oraz termin wypłaty dywidendy. Spółka może wydawać akcje o szczególnych uprawnieniach, które powinny być w statucie określone (akcje uprzywilejowane). Akcje uprzywilejowane powinny być imienne. Uprzywilejowanie może dotyczyć prawa głosu, prawa do dywidendy lub podziału majątku w przypadku likwidacji spółki. Uprzywilejowanie w zakresie prawa głosu nie dotyczy spółki publicznej. Akcjonariusz może wykonywać przyznane mu szczególne uprawnienia związane z akcją uprzywilejowaną po zakończeniu roku obrotowego, w którym wniósł w pełni swój wkład na pokrycie kapitału zakładowego. Jednej akcji nie można przyznać więcej niż dwa głosy. W przypadku zamiany takiej akcji na akcję na okaziciela lub w razie jej zbycia wbrew zastrzeżonym warunkom uprzywilejowanie to wygasa. Akcje uprzywilejowane w zakresie dywidendy nie mogą przyznawać uprawnionemu dywidendy, która przewyższa więcej niż o połowę dywidendę przeznaczona do wypłaty akcjonariuszom uprawnionym z akcji nieuprzywilejowanych. Akcje uprzywilejowane w zakresie dywidendy nie korzystają z pierwszeństwa zaspokojenia przed pozostałymi akcjami. Wobec akcji uprzywilejowanej w zakresie dywidendy może być wyłączone prawo głosu (akcje nieme). Spółka może wydawać imienne świadectwa założycielskie w celu wynagrodzenia usług świadczonych przy powstaniu spółki. Mogą być one wydawane najwyżej na okres dziesięciu lat od chwili zarejestrowania spółki. Świadectwa dają prawo uczestnictwa w podziale zysku spółki w granicach ustalonych przez statut, po uprzednim odliczeniu na rzecz akcjonariuszy określonej w statucie minimalnej dywidendy. Akcje mogą być umorzone w przypadku, gdy statut tak stanowi. Akcja może być umorzona albo za zgodą akcjonariusza w drodze jej nabycia przez spółkę (umorzenie dobrowolne), albo bez zgody akcjonariusza (umorzenie przymusowe). Przesłanki i tryb przymusowego umorzenia określa statut. Umorzenie akcji wymaga uchwały walnego zgromadzenia. Umorzenie akcji wymaga obniżenia kapitału zakładowego. Statut może przewidywać, że w zamian za akcje umorzone spółka wydaje świadectwa użytkowe bez określonej wartości nominalnej. Świadectwa użytkowe mogą być imienne lub na okaziciela. Świadectwa użytkowe uczestniczą na równi z akcjami w dywidendzie oraz w nadwyżce majątku spółki, pozostałej po pokryciu wartości nominalnej akcji. Spółka nie może nabywać wyemitowanych przez nią akcji (akcje własne)/

19

z pewnymi wyjątkami np. nabycia akcji w celu ich umorzenia , nabycia akcji w drodze egzekucji celem zaspokojenia roszczeń spółki, których nie można zaspokoić w inny sposób z majątku akcjonariusza/. Spółka nie wykonuje praw udziałowych z własnych akcji z wyjątkiem uprawnień do ich zbycia . Spółka nie może obejmować własnych akcji. Zakaz ten dotyczy również obejmowania akcji spółki przez spółkę lub spółdzielnię zależną

Zarządzanie finansami

Zarządzanie finansami firmy polega na pozyskiwaniu źródeł finansowania działalności firmy (określanych mianem kapitałów) oraz lokowaniu ich w składnikach majątkowych w sposób pozwalający na realizację strategicznego celu finansowego, jakim jest maksymalizowanie korzyści przypadających udziałowcom (właścicielom) firmy oraz wzrost wartości firmy. Dotyczy więc dwóch sfer: zarządzania STRUKTURĄ FINANSOWĄ (KAPITAŁOWĄ - PASYWAMI) oraz STRUKTURĄ MAJĄTKOWĄ (AKTYWAMI)

ZARZĄDZANIE STRUKTURĄ AKTYWÓW polega na podejmowaniu decyzji w zakresie zwiększania bądź zmniejszania wielkości poszczególnych rodzajów aktywów (aktywów trwałych, aktywów obrotowych). Decyzja o zwiększeniu majątku często skutkować będzie wzrostem potencjału wytwórczego firmy, ale wiązać się będzie z koniecznością pozyskania dodatkowych źródeł finansowania. Decyzja o zmniejszeniu majątku poprzez jego upłynnienie umożliwi wzrost środków finansowych, ale może ograniczyć potencjał wytwórczy firmy.

ZARZĄDZANIE STRUKTURĄ PASYWÓW polega na podejmowaniu decyzji w zakresie pozyskania kapitałów, a w szczególności relacji pomiędzy kapitałami własnymi a kapitałami pożyczonymi (długiem). Decyzje o zwiększeniu kapitałów własnych powodują zwiększenie udziału w finansowaniu aktywów najbardziej stabilnych źródeł finansowania. Zmuszają jednak do np. rozdrobnienia i zmiany struktury akcjonariatu, powodują wzrost kosztów w wyniku pojawienia się kosztów emisji. Decyzje o zwiększeniu kapitałów pożyczonych wiążą się z rozwiązaniem problemu dotyczącego ustalenia w jakim stopniu będzie to kapitał długoterminowy, a w jakim krótkoterminowy. Ma to bowiem znaczenie dla rozmiarów ponoszonych kosztów obsługi zadłużenia oraz wiąże się z trafnością planowania potrzeb finansowych.

Korzyści udziałowców wynikają m.in. ze WZROSTU WARTOŚCI FIRMY. Wzrost wartości rynkowej firmy jest efektem rozwoju firmy i wzrostu jej potencjału wytwórczego i handlowego. Prowadzi to do umacniania pozycji rynkowej, a to wpływa na wzrost wartości udziałów (akcji) i korzyści płynących w związku z tym dla ich posiadaczy. Istotną korzyścią płynącą dla właścicieli (udziałowców) firmy jest uczestnictwo w podziale wypracowanego zysku przez firmę. Właściciele (udziałowcy) mogą otrzymywać dywidendy wypłacane z zysku netto. W związku z tym udziałowcom i właścicielom firmy zależy na wzroście zyskowności działania, gdyż ma to dla nich wymierny efekt.

Zyskowność działania mierzona wielkością zmian (wzrostu lub spadku) zysku netto w kolejnych okresach (w niektórych wypadkach wykorzystuje się wielkość zysku brutto) oraz wartościami wskaźników zyskowności (rentowności) jest podstawowym parametrem określającym opłacalność zainwestowania kapitałów przez udziałowców (właścicieli).

Do makroekonomicznych uwarunkowań decyzji finansowych należą:

1. koniunktura gospodarcza,

1. polityka fiskalna i monetarna państwa,

1. inflacja,

20

4. interwencjonizm państwowy.

Koniunktura gospodarcza podlega cyklicznym wahaniom, przy czym długość cyklu i ostrość wahań kształtuje się nieregularnie. Na cykl koniunkturalny składa się okres ożywienia gospodarki prowadzący do jej rozkwitu, po którym zaczynają się pojawiać oznaki kryzysu prowadzącego do przedłużającej się niekiedy depresji gospodarczej, a dopiero jej przezwyciężenie umożliwia zapoczątkowanie ponownego ożywienia ekonomiki.

Inflacja - powoduje erozję siły nabywczej pieniądza, znajdującą odbicie we wzroście ogólnego poziomu cen. Wysoki poziom inflacji wpływa na poziom nominalny odsetek od pożyczek i kredytów, zagraża deprecjacji realnej wielkości kapitałów własnych firmy, jej należności i zasobów pieniężnych. W okresach wysokiej inflacji może ujawnić się okresowy wzrost popytu na produkty firmy, powodowany chęcią „ucieczki" przez klientów od tracącego wartość pieniądza, szczególnie wówczas gdy stopa procentowa od lokat w bankach nie pokrywa strat siły nabywczej zasobów gotówkowych. Inflacja wpływa na zniekształcenie obrazu rzeczywistego przebiegu realnych procesów gospodarczych ujawnionych w pieniężnej postaci.

Polityka fiskalna - wywiera decydujący wpływ na sytuację finansową firmy, przede wszystkim za pośrednictwem systemu podatkowego, który przyjmuje z reguły znaczną część przychodów osiąganych przez przedsiębiorstwo. Wzmożone zapotrzebowanie fiskusa na pieniądz objawia się w formie emisji obligacji i bonów skarbowych przy oferowaniu atrakcyjnego oprocentowania. Ogranicza to podaż pieniądza na inne cele a więc możliwość uzyskania kredytów i pożyczek wpływa także przeważnie na wzrost ogólnej stopy procentowej a więc kosztów finansowych ponoszonych przez firmę.

Polityka monetarna - Bank Centralny reguluje popyt i podaż stopą procentową (niska stopa procentowa jest pozytywna dla przedsiębiorstw).

Procesy koncentracji kapitału i działalności a formy organizacyjne działalności gospodarczej

Koncentracja przedsiębiorstw występuje wtedy, gdy partnerzy związku przedsiębiorstw tracą swą samodzielność gospodarczą na rzecz centralnego kierownictwa, któremu są podporządkowani. Często rezygnują oni przy tym ze swej odrębności prawnej wśród zrzeszeń przedsiębiorstw utworzonych na zasadzie koncentracji można wyróżnić:

- Pull albo Ring - luźne porozumienie w celu realizacji konkretnych przedsięwzięć -

charakter krótko trwały;

Kartel - powstaje w celu ograniczenia konkurencji między przedsiębiorcami

należącymi do branży - wspólne dyktowanie cen, produkcji, rynków zbytu;

Syndykat - wspólne przedsięwzięcie mających jedno biuro handlowe, które zajmuje

się polityką cen lub zbytu;

Trust - grupuje firmy, które tracą swą niezależność gospodarczą i odrębność prawną.

Zrzeszone przedsiębiorstwa tracą samodzielność przechodzą pod wspólny zarząd -

centralną radę wykonawczą i w pełni realizują politykę gospodarczą tej rady.;

Koncern - tworzony jest na podstawie formuły koncentracji, związek przedsiębiorstw

działających pod wspólnym zarządem jako całość gospodarcza należąca do jednego

właściciela; jego następstwem może być ograniczenie konkurencji;

Konglomerat - porozumienie monopolistyczne, które pod jednym kierownictwem

obok podstawy działalności prowadzi działalność uboczną; Holding - to spółka akcyjna, która posiada akcje różnych przedsiębiorstw, najczęściej

z jednej branży ilości zapewniające jej kontrole gałęzi produkcji. Rozróżnia się

holding:

21

• czysty-zgrupowanie prowadzące działalności holdingowe nie ma formalnie własnych przedsiębiorstw dyspozycji pakietami kontrolnymi akcji innych firm, które są oficjalnie samodzielne pod względem prawnym i gospodarczym

• przemysłowy-jest rzeczywistym właścicielem wielu form i kieruje bezpośrednio ich działalnością, ponad to kontroluje inne firmy.

Fuzja - najsilniejsza forma związków firm. Po połączeniu firmy dotychczas samodzielne tracą niezależność gospodarczą i prawną. Możliwe jest połączenie na zasadzie pionowej lub poziomej. Fuzja może prowadzić do powstania w miejsce dotychczas wyodrębnionych przedsiębiorstw nowego przedsiębiorstwa o nowej nazwie. Może również nastąpić wchłoniecie przedsiębiorstw przez jedno i wtedy wszystkie one występują pod nazwą przedsiębiorstwa, które wchłonęło pozostałe.

Spółki kapitałowe mogą się łączyć między sobą oraz ze spółkami osobowymi; spółka osobowa nie może jednakże być spółką przejmującą albo spółką nowo zawiązaną. Spółki osobowe mogą się łączyć między sobą tylko przez zawiązanie spółki kapitałowej.

Połączenie może być dokonane:

■ przez przeniesienie całego majątku spółki (przejmowanej) na inną spółkę

(przejmującą) za udziały lub akcje, które spółka przejmująca wydaje wspólnikom

spółki przejmowanej (łączenie się przez przejęcie), ■ przez zawiązanie spółki kapitałowej, na którą przechodzi majątek wszystkich

łączących się spółek za udziały lub akcje nowej spółki (łączenie się przez zawiązanie

nowej spółki).

Spółka dominująca - spółka handlowa w przypadku, gdy:

• dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów na zgromadzeniu wspólników albo na walnym zgromadzeniu, lub

• jest uprawniona do powoływania lub odwoływania większości członków zarządu innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), lub

• jest uprawniona do powoływania lub odwoływania większości członków rady nadzorczej innej spółki kapitałowej (spółki zależnej) albo spółdzielni (spółdzielni zależnej), lub

• więcej niż połowa członków zarządu spółki kapitałowej jest jednocześnie członkami zarządu spółki zależnej albo spółdzielni zależnej, lub

• dysponuje bezpośrednio lub pośrednio większością głosów w spółce osobowej zależnej albo na walnym zgromadzeniu spółdzielni zależnej, lub

• wywiera decydujący wpływ na działalność spółki kapitałowej zależnej albo spółdzielni zależnej.

Spółka powiązana - spółka kapitałowa, w której inna spółka handlowa albo spółdzielnia dysponuje bezpośrednio lub pośrednio co najmniej 20 proc. głosów na zgromadzeniu wspólników albo na walnym zgromadzeniu.

Racjonalność i efektywność jako przesłanki funkcjonowania przedsiębiorstwa

Racjonalność działania związana jest z koncepcją homo oeconomicus. Spojrzenie to przedstawia człowieka jako istotę posiadającą pełny zakres informacji, kierującą się przede wszystkim własnymi interesami, w imię których potrafi on chłodno kalkulować i dbać o ich maksymalizację. Homo oeconomicus ma jasno określony cel, dla którego realizacji szuka

22

środków. Zasada racjonalności przedstawia dążenia przedsiębiorstwa do uzyskania optymalnych rezultatów za pomocą posiadanych zasobów.

Zasada gospodarowania wymaga porównania nakładów i wyników w odniesieniu do celów przedsiębiorstwa (analiza kosztów i korzyści). Ekonomiczne kryterium oceny racjonalności gospodarowania sprowadza się więc do zasady gospodarności:

■ maksymalizacji wyników --|

lub L. kryterium oceny stanowi efektywność

■ minimalizacji kosztów. _J

W praktycznym wymiarze podstawę oceny racjonalności gospodarowania stanowi kryterium efektywności. Efektywność jest oceniana na podstawie mierników:

• wydajności lub

• oszczędności.

Oszczędność stanowi relację poniesionych nakładów do uzyskanych wyników. Najkorzystniejszym działaniem jest taka realizacja zadań, która przy osiągnięciu spodziewanych efektów jednocześnie zapewnia generowanie jak najniższych kosztów (zasada minimalizacji kosztów/środków).

Natomiast kryterium wydajności pozwala ocenić, czy zaangażowane środki doprowadziły do wystąpienia maksymalnego efektu, tzn. czy uzyskane wyniki oraz konsekwencje ich funkcjonowania w społeczeństwie są optymalne przy danych nakładach (zasada maksymalizacji efektów/maksymalnego efektu).

Przychody i koszty

Przychody i koszty finansowe są związane z działalnością finansową w przedsiębiorstwie.

Przychody - są to wyrażone w jednostce pieniężnej wartości związane ze sprzedażą składników majątkowych przedsiębiorstwa (towarów, usług) oraz przychody z operacji finansowych. Powstanie przychodów powoduje zwiększenie stanu aktywów (powstanie należności, wpływy pieniężne ze sprzedaży gotówkowej), zwiększenie stanu kapitału własnego lub zmniejszenie zobowiązań.

Koszt jest definiowany jako niezbędne (społecznie i gospodarczo uzasadnione) zużycie środków rzeczowych oraz usług obcych, wyrażonych w cenach nabycia, a także niezbędne wykorzystanie pracy żywej, wyrażone w płacach, związanie z efektem użytecznym, powstałym w danym okresie na jakimkolwiek odcinku działalności przedsiębiorstwa. Koszty - to zużycie czynników produkcji, wyrażone w jednostkach pieniężnych. Są przeciwnym zjawiskiem do przychodów; ich powstanie powoduje uszczuplenie elementów aktywów, są to także niektóre wydatki służące do prowadzenia działalności przedsiębiorstwa. Koszty są kategorią ekonomiczną, oznaczająca wyrażoną w pieniądzach wartość pracy, oraz wartość zasobów majątkowych przedsiębiorstwa, które związane są w celu wytworzenia wyrobów i świadczenia usług. Istotą kosztów jest wykorzystywanie określonych czynników związanych z działalnością przedsiębiorstwa, które wyrażone są w jednostkach wartościowych.

Koszt może wyrażać się jako iloczyn ceny i zużycia czynnika produkcji:

23

K=p*Q

gdzie:

K - koszt zużycia czynnika produkcji

p - cena jednostkowa czynnika produkcji

Q - zużycie czynnika produkcji w jednostkach naturalnych

W kosztach oznaczone jest zużycie różnorodnych czynników związanych z normalną działalnością przedsiębiorstwa. Działalność normalna obejmuje wszystkie fazy procesu gospodarczego przedsiębiorstwa, czyli zaopatrzenie, produkcję i sprzedaż. Do kosztów nie zaliczane są wyrażone w pieniądzu zmniejszenia zasobów majątkowych przedsiębiorstwa, spowodowane inną niż normalna działalnością przedsiębiorstwa. Wynika z tego, że kosztami nie są skutki finansowe o charakterze niepowtarzalnym, takie jak: zaniechanie działalności, czy sprzedaż części jednostki gospodarczej.

Ponoszenie kosztów wiąże się z uzyskiwaniem określonych efektów, które użyteczne są w postaci produktów. Ekwiwalentem ponoszonych kosztów są przychody uzyskane ze sprzedaży wytworzonych wyrobów, lub świadczonych usług, czego konsekwencją jest zysk z działalności gospodarczej. Z tego powodu koszty stanowią celowe, ekwiwalentne, wyrażone w pieniądzach zużycie czynników produkcji.

Stratą w działalności gospodarczej jest zużycie czynników produkcji nie ekwiwalentne, w rezultacie którego nie powstają użyteczne efekty. Także zmniejszenie zasobów majątkowych przedsiębiorstwa spowodowane zdarzeniami losowymi nie jest zliczane do kosztów.

Pojęcie wydatków jest pojęciem, które odróżnić należy od pojęcia kosztów. Tu wydatki ponoszone są także w celu prowadzenia działalności jednostki gospodarczej. Ponoszenie wydatków wiąże się ze zmniejszeniem jednego tylko składnika majątku, którym jest stan środków pieniężnych. Wydatek wyznacza każdy rozchód środków pieniężnych z kasy, lub rachunku bankowego danej jednostki gospodarczej, w związku z zapłatą za określone dobra, lub usługi, oraz w związku z różnymi zobowiązaniami. Pojęcie wydatku jest szersze od pojęcia kosztu. Nie wszystkie wydatki jednostki gospodarczej są dla niej jednocześnie jej kosztami. Jednak każdy koszt pociąga za sobą wcześniejszy, lub późniejszy wydatek. Przykładem wydatków nie posiadających charakteru kosztów są: zapłata za zakupione materiały, zapłata za wykonanie usługi, wypłata wynagrodzeń pracownikom oraz, zapłata czynszu za użytkowanie lokalu. Może także zaistnieć rozbieżność czasowa między powstaniem kosztu a powstaniem wydatku. Na przykład wydatkowanie środków pieniężnych materiałów do produkcji. Rozbieżność czasowa odzwierciedla się w ewidencji księgowej w zmianach stanów zapasów, rachunków i rozliczeń między okresowych. Istnieją trzy rodzaje reakcji występujących w czasie między ponoszeniem kosztów i wydatków:

1. wydatek nastąpił w okresie wcześniejszym niż został przeniesiony koszt, np. zapłata za zakup materiałów, które zostaną zużyte w procesie produkcyjnym w późniejszym terminie; lub też wypłata zaliczki na przyszłe świadczenia,

1. wydatek nastąpił w tym samym okresie co koszt, np. wypłata wynagrodzeń za pracę w danym miesiącu; czy zakup materiałów biurowych za gotówkę do bezpośredniego użycia,

1. wydatek nastąpił w okresie późniejszym w stosunku do poniesionego kosztu, np. opłata czynszu za użytkowanie lokalu pod koniec roku; albo zapłata za wcześniej zakupione materiały.

W krótkich okresach, a szczególnie w skali okresu sprawozdawczego, ma się do czynienia z rozbieżnością między czasem wydatkowania środków pieniężnych, a czasem ponoszenia

24

kosztów. Przy ustabilizowanej sytuacji finansowej jednostki gospodarczej, częściej wydatki wyprzedzają koszty. W długich okresach występuje tendencja do wyrównywania się wydatków i kosztów.

Centrum kosztów jest to miejsce powstawania kosztów, które jest niezmiernie ważne dla nowocześnie działających firm i gwarantuje im właściwe określenie zyskowności i dobre zaplanowanie budżetu. W centrum kosztów definiuje się symbole klasyfikacji kosztów, które wykorzystuje się przy planowaniu budżetu.

Kryteria podziału kosztów powstają w zależności od celów, dla których koszty się oblicza, sumuje, prezentuje i komunikuje. Dzięki stosowaniu tego rodzaju klasyfikacji możemy w dokładniejszy sposób rozdzielać koszta i przychody na poszczególne działy w firmie, co daje możliwość wglądu w aktualny stan finansów firmy. Przykładowe rodzaje kosztów:

• bezpośrednie/ pośrednie,

• produkcji zakończonej/ produkcji w toku,

• stałe/ zmienne/ semizmienne,

• decyzyjne (różnicujące)/ niedecyzyjne (nieróżnicujące),

• przesądzone/ nieprzesądzone,

• kontrolowane( zależne)/ niekontrolowane(niezależne),

• wg rodzaju: amortyzacja, materiały itp.,

• działalności inwestycyjnej, eksploatacyjnej.

Koszty stałe - jest to kategoria kosztów wyróżniona ze względu na sposób reagowania kosztów na zmiany wielkości produkcji. Kosztami stałymi są takie pozycje kosztów, które nie są zależne od wielkości produkcji. Wahania wielkości produkcji nie mają wpływu na poziom tych kosztów. Kosztami stałymi są np.: amortyzacja środków trwałych, niektóre elementy kosztów ogólnego zarządu, takie jak: koszty zarządzania przedsiębiorstwem, koszty utrzymania budynków, czynsze i opłaty dzierżawne; oraz niektóre elementy kosztów wydziałowych, takie jak ogólne koszty funkcjonowania działu. Wśród kosztów stałych wyróżnia się:

• koszty stałe bezwzględnie,

• koszty stałe względnie.

Koszty zmienne - to kategoria kosztów wyrażona ze względu na sposób reagowania kosztów na zmiany wielkości produkcji. Kosztami zmiennymi są te elementy, których poziom może być przedstawiony jako rosnąca funkcja wielkości produkcji. Miarą stopnia reagowania poziomu kosztów na zmiany wielkości produkcji jest współczynnik elastyczności kosztów względem wielkości produkcji. Typowymi przykładami kosztów zmiennych są: koszty materiałów bezpośrednich, koszt robocizny bezpośredniej i koszt paliwa technologicznego. Zmiany poziomu kosztów mogą mieć różny charakter. Wyróżnia się cztery odmienne typy zmienności kosztów:

• koszty zmienne proporcjonalnie,

• koszty zmienne progresywnie,

• koszty zmienne degresywnie,

• koszty zmienne regresywnie.

Koszty zakresów działalności - są to koszty ponoszone w przedsiębiorstwie w związku z prowadzeniem różnej działalności: operacyjnej, inwestycyjnej, finansowej i związanej z funduszami specjalnymi. Wyróżniane są:

• koszty działalności operacyjnej,

• koszty działalności inwestycyjnej,

25

koszty operacji finansowych,

koszty działalności związanych z funduszami specjalnymi.

Koszty miejsc powstania - to koszty zgrupowane na podstawie danych o miejscu lub przyczynie ich poniesienia. Zgodnie ze specyfiką miejsc powstawania kosztów wyróżnia się koszty następujących przedsiębiorstwa i funkcji:

1. koszty wydziałów podstawowych,

1. koszty wydziałów pomocniczych,

1. koszty ogólnego zarządu,

1. koszty zakupu materiałów,

1. koszt sprzedaży produktów.

Koszty wspólne dla kilku miejsc powstania rozlicza się na poszczególne miejsca, proporcjonalnie do wielkości charakteryzujących zużycie określonego czynnika przez poszczególne miejsca powstania.

Koszty istotne - są kategorią kosztów wyróżnioną ze względu na znaczenie przy podejmowaniu decyzji. Kosztami istotnymi są koszty których wysokość ulega zmianie w wyniku podjętej decyzji. W krótkich okresach nie wszystkie koszty są istotne dla podejmowania decyzji. Mogą natomiast okazać się kosztami istotnymi w długich okresach.

Koszty nieistotne - są przeciwieństwem kosztów istotnych. Jest to kategoria kosztów wyróżniona ze względu na znaczenie przy podejmowani decyzji. Kosztami nieistotnymi są koszty, które nie będą objęte przez podejmowane decyzje.

Koszty kontrolowane -jest to kategoria wyróżniona w zależności od tego, czy mogą być one kontrolowane przez zarządcę. Kosztami kontrolowanymi są koszty będące przedmiotem racjonalnej regulacji przez zarządzającego, którego odpowiedzialność została zidentyfikowana.

Koszty niekontrolowane - kategoria ta wyróżniona jest w zależności od tego, czy mogą one być kontrolowane przez zarządzającego. Kosztami niekontrolowanymi są koszty, na których kształtowanie się zarządzający nie ma wpływu.

Koszty inżynierskie - to element kosztów, których prawidłowa i niezbędna do poniesienia wysokość może być oszacowana. Wysokość tych kosztów może być wyznaczona dla danej specyfikacji produktu na podstawie przyjętych limitów zużycia środków produkcji dotyczących jednostki produktu. Kosztami inżynierskimi są np. koszty materiałów bezpośrednich, oraz koszty robocizny bezpośredniej.

Koszty swobodne - są przeciwieństwem kosztów inżynierskich. Są to te elementy kosztów, których wysokość może być kształtowana według uznania zarządzającego. Koszty swobodne mogą być kształtowane w dowolnej wysokości, w granicach limitów przyznanych zarządzaniu. W większości przedsiębiorstw kategoria ta obejmuje koszty działalności administracji, koszty działalności marketingowej, oraz wiele składników kosztów ogólno produkcyjnych.

Koszty ciągnione - to elementy kosztów, które są nieuchronną konsekwencją uprzednio podjętych decyzji. Kosztami ciągnionymi są np. koszty amortyzacji, oraz wynagrodzenia pracowników zatrudnionych na zasadach kontraktu. W krótkich okresach wysokość kosztów nie może ulec zmianie, może być zmieniona jedynie przez zmiany ustaleń.

26

Rachunkiem kosztów nazywany jest proces ustalenia kosztów prowadzenia działalności gospodarczej, która polega na wytwarzaniu wyrobów, świadczeniu usług, oraz wykonywaniu różnego rodzaju funkcji. Przedmiotem rachunku kosztów są koszty związane z działalnością gospodarcza, wymagającą wykorzystania zasobów majątkowych przedsiębiorstwa, jak również pracy ludzkiej. Podmiot rachunku kosztów stanowi jednostka gospodarcza prowadząca określoną działalność gospodarczą, oparta na wytworzeniu wyrobów i świadczeniu danego rodzaju usług. Natomiast celem jego jest dostarczenie decydentom wieloprzekrojowych informacji ekonomicznych na temat ich działalności.

Rachunek kosztów pełni swoją rolę względem procesów decyzyjnych i kontrolnych. Zadaniem prowadzonego systematycznie rachunku jest generowanie informacji potrzebnych do zarządzania przedsiębiorstwem. Informacje te uzyskiwane są poprzez proces przetwarzania obejmujący zespół działań i procedur związanych z systemem rachunkowości i systemem rachunku kosztów. Systematycznie prowadzony rachunek kosztów obejmuje szereg uporządkowanych i logicznie ze sobą związanych czynności, których podstawą jest przetwarzanie informacji o kosztach.

Początkowa faza przetwarzania informacji w rachunku kosztów dotyczy dwojakiego rodzaju informacji. Pierwsze z nich to informacje o rzeczowym przebiegu działalności gospodarczej związanej z wykonywaniem procesu produkcji. Drugie dotyczą informacji źródłowych na temat kosztów działalności odzwierciedlających zużycie zasobów majątkowych przedsiębiorstwa, oraz pracy ludzkiej. W fazie końcowej systemu przetwarzania uzyskiwane są informacje dotyczące kosztów wyróżnionych jednostek odniesienia, to znaczy, dotyczące wytwarzanych wyrobów, oraz świadczonych usług.

Informacje pochodzące z systemu rachunku kosztów wykorzystywane są wewnątrz systemu rachunkowości, w rachunkowości finansowej i zarządczej. Wykorzystują je użytkownicy jednostki gospodarczej spoza rachunkowości, jak również użytkownicy zewnętrzni z otoczenia przedsiębiorstwa.

Rachunek kosztów wykorzystuje ogólne procedury, które właściwe są dla rachunkowości. Są nimi:

■S dokumentowanie operacji gospodarczych,

S ewidencjonowanie operacji na kontach, zgodnie z zasadą podwójnego zapisu,

•/ inwentaryzowanie składników majątkowych. Uwzględnia on również zasady rachunkowości do których należą zasady: memoriałowa, ciągłości i kompletności ewidencji, kontynuacji działania, współmierności kosztów i przychodów, oraz ostrożnej wyceny periodyzacji. Poza tym rachunek kosztów wykorzystuje pewne określone procedury z których najważniejszą jest kalkulacja.

Rachunek kosztów jako system przetwarzania informacji kosztowych obejmuje następujące działania i czynności:

1. pomiar kosztów sprowadzających się do ustalenia ilościowego zużycia składników majątku przedsiębiorstwa i pracy zaangażowanych w działalności gospodarczej, oraz wartościowej wyceny tego zużycia,

1. dokumentowanie wszystkich operacji gospodarczych dotyczących zużycia składników majątku jednostki i pracy w związku z procesami zaopatrzenia, produkcji, sprzedaży i zarządzania,

1. ewidencja ponoszonych kosztów na kontach wchodzących w skład zakładowego planu kont w celu zgrupowania kosztów w systemie księgowym w przyjętych przekrojach ewidencyjnych,

1. kalkulacja kosztów produktów, polegająca na ustaleniu kosztu wytworzenia jednostki wyrobu, lub jednostkowego kosztu świadczenia usług,

27

6. sprawozdawczość kosztowa polegająca na okresowej prezentacji informacji o poniesionych kosztach w formie sprawozdań wewnętrznych i zewnętrznych,

6. analiza kosztów obejmująca ocenę poziomu i struktury kosztów rzeczywistych poniesionych, ich dynamiki oraz odchyleń kosztów rzeczywistych od kosztów uznanych za wzorowe.

Analiza kosztów w układzie rodzajowym

Koszty własne są powszechnie uznawane za jeden z najważniejszych syntetycznych wskaźników charakteryzujących gospodarność przedsiębiorstwa. W kosztach własnych przedsiębiorstwa znajduje się bowiem odzwierciedlenie trafność decyzji strategicznych kierownictwa, racjonalna alokacja zasobów oraz oszczędne, bieżące wykorzystanie wszystkich posiadanych czynników produkcji. Każde więc przedsiębiorstwo stale śledzi kształtowanie się swoich kosztów. Same jednak informacje o ogólnych rozmiarach kosztów mają małą wartość poznawczą i są niewystarczające do sprawnego zarządzania przedsiębiorstwem. Stąd koszty własne są zawsze poddawane wnikliwej analizie.

Analiza kosztów przedsiębiorstwa rozpoczyna się zwykle od ogólnej ich oceny w sumach globalnych. Ponieważ całkowite koszty przedsiębiorstwa obejmują wiele różnych składników, przez to dla celów analizy muszą być najpierw zgrupowane według określonych kryteriów. Podstawowym kryterium podziału całkowitych kosztów przedsiębiorstwa jest ich rodzaj, a zgrupowane według tego kryterium koszty tworzą układ rodzajowy kosztów.

Układ rodzajowy kosztów obejmuje jednorodne składniki kosztów, będące z punktu widzenia przedsiębiorstwa prostymi elementami procesu pracy, takimi jak amortyzacja, zużycie materiałów i energii, wynagrodzenia. Do kosztów tych nie zalicza się zużycia energii, półfabrykatów i usług wytwarzanych we własnym zakresie w przedsiębiorstwie, ponieważ są to koszty złożone. Wszystkie zgrupowane w układzie rodzajowym koszty odnoszą się jedynie do podstawowej działalności operacyjnej. Układ ten nie obejmuje kosztów prostych pozostałej działalności operacyjnej, działalności inwestycyjnej, finansowej, a także kosztów dotyczących funduszy specjalnych. Stosowany w ewidencji i sprawozdawczości układ rodzajowy kosztów obejmuje:

• zużycie materiałów i energii,

• usługi obce,

• podatki i opłaty,

• wynagrodzenia,

• świadczenia na rzecz pracowników,

• amortyzację,

• pozostałe koszty.

W zależności od potrzeb przedsiębiorstwa układ rodzajowy kosztów może być mniej lub bardziej rozbudowany. Z obserwacji kształtowania się kosztów w układzie rodzajowym można ustalić wielkość i strukturę nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej, poniesionych na wytworzenie konkretnej produkcji. Układ rodzajowy kosztów pozwala bowiem wyodrębnić koszty materialne i koszty niematerialne. Na podstawie zmian w strukturze kosztów rodzajowych można określić kierunki rozwoju przedsiębiorstwa oraz uzyskać ogólną orientację dotyczącą poziomu jego technicznego wyposażenia, zakresu powiązań kooperacyjnych, poziomu pracochłonności i materiałochłonności produkcji. Analiza kosztów w układzie rodzajowym ma charakter wstępnej analizy kształtowania się kosztów przedsiębiorstwa w rozpatrywanym okresie. Obserwacja poszczególnych składników kosztów rodzajowych pozwala na wytyczenie kierunków badań szczegółowych. Szczegółowym badaniom powinny być poddane przede wszystkim te pozycje kosztów rodzajowych,

28

których udział w strukturze jest znaczący i które wykazują istotne zmiany w rozpatrywanym okresie.

Uporządkowany ciąg czynności analitycznych związany z badaniem układu rodzajowego kosztów można sprowadzić do :

• porównania kosztów faktycznych danego okresu z kosztami planowanymi na ten okres i kosztami faktycznymi poprzednich okresów,

• ustalenia dynamiki kosztów rodzajowych,

• oceny struktury kosztów rodzajowych,

• rozpoznania czynników powodujących zmiany wielkości i struktury kosztów rodzajowych,

• porównania wskaźników struktury rodzajowego układu kosztów badanego przedsiębiorstwa ze wskaźnikami struktury innych przedsiębiorstw.

Analizę kosztów w układzie rodzajowym rozpoczyna się od ustalenia stopnia wykonania planu i dynamiki kosztów. Porównania z planem dokonuje się zwykle w wielkościach bezwzględnych i ustala się odchylenia, natomiast do porównań w dłuższym okresie wykorzystuje się wskaźniki dynamiki. Porównanie faktycznych kosztów rodzajowych z planem w wielkościach bezwzględnych dostarcza rzetelnych informacji o kosztach tylko wówczas, gdy w badanym okresie nie wystąpiły istotne zmiany cen, stawek i taryf w kooperacji biernej oraz w wielkościach produkcji i jej strukturze asortymentowej. Zmiany te zniekształcają koszty w czasie i utrudniają ich porównywalność.

W analizie międzyokresowej kosztów rodzajowych wykorzystuje się głównie wskaźniki dynamiki, przez co częściowo jest eliminowana ograniczona porównywalność kosztów w wielkościach bezwzględnych. Przy wykorzystaniu wskaźników dynamiki najpierw rozpatrujemy dynamikę całkowitych kosztów rodzajowych, a następnie dynamikę poszczególnych składników tych kosztów na tle dynamiki całkowitych kosztów rodzajowych. Porównania te upoważniają do stwierdzenia, jakie składniki kosztów rodzajowych uległy największym zmianom. Aby można było wnioskować o faktycznej zwyżce lub obniżce kosztów rodzajowych, należy zmiany tych kosztów porównać ze zmianami produkcji. Korzystne zmiany w kształtowaniu kosztów wystąpią wówczas, gdy wskaźnik dynamiki całkowitych kosztów rodzajowych jest niższy od wskaźnika dynamiki produkcji. Taka relacja oznacza względną obniżkę kosztów rodzajowych, co można wyrazić następująco:

Wskaźnik dynamiki całkowitych kosztów rodzajowych < 1 Wskaźnik dynamiki produkcji < 1

Choć porównanie kosztów rodzajowych z produkcją jest uzasadnione, należy podkreślić, że poszczególne pozycje kosztów rodzajowych w różnym stopniu reagują na zmiany wielkości produkcji, np. amortyzacja i zużycie materiałów. Ponadto w celu ustalenia kosztu wytworzenia produkcji gotowej należy koszty rodzajowe skorygować o różnicę pomiędzy stanem końcowym i początkowym produkcji nie zakończonej i rozliczeń między okresowych kosztów. Przyrost stanu produktów pomniejsza koszt wytworzenia produkcji gotowej, natomiast zmniejszenie stanu produktów zwiększa koszt wytworzenia produkcji. Korekty takiej można dokonać za pomocą poniższej formuły: Koszty rodzajowe + Zmniejszenie stanu produktów - Zwiększenie stanu produktów = Koszty wytworzenia produkcji gotowej.

Głównym elementem analizy całkowitych kosztów w układzie rodzajowym jest analiza ich struktury. Wskaźniki struktury informują o udziale poszczególnych elementów układu rodzajowego w całkowitych kosztach, wzajemnych proporcjach między różnymi składnikami kosztów rodzajowych oraz między kosztami materialnymi i niematerialnymi. Analizując

29

strukturę kosztów rodzajowych określonego przedsiębiorstwa, należy obliczyć procentowy udział poszczególnych składników kosztów oraz ustalić ich zmiany. Na tej podstawie można stwierdzić, czy zmiany kosztów rodzajowych badanego przedsiębiorstwa nawiązują do ogólnych prawidłowości w tej dziedzinie, czy też nie. W racjonalnie rozwijającym się przedsiębiorstwie, tj. troszczącym się o postęp techniczny i organizacyjny, zmiany w strukturze kosztów rodzajowych powinny zmierzać do:

• wzrostu udziału kosztów amortyzacji,

spadku udziału płac oraz odpowiedniego wzrostu udziału kosztów materiałowych,

• wzrostu udziału kosztów energii i kosztów usług remontowych, jako wynik wzrostu
technicznego uzbrojenia pracy.

Zatem przedsiębiorstwa, które mają relatywnie wysokie wskaźniki udziału kosztów amortyzacji, energii, zużycia materiałów i odpowiednio niskie wskaźniki kosztów wynagrodzeń, można przypuszczać, że reprezentują wysoki poziom techniczny i organizacyjny. Jeśli proporcje te są odwrotne, oznacza to, że produkcja przedsiębiorstwa jest pracochłonna i na niskim poziomie technicznym.

Analiza kosztów w układzie kalkulacyjnym

Układ kalkulacyjny kosztów grupuje koszty nie według rodzaju zużytych czynników produkcji, lecz ze względu na jednostkę kalkulacyjną, którą może być wyrób gotowy, jego część lub wyodrębniona część procesu technologicznego. Zadaniem układu kalkulacyjnego kosztów jest takie zgrupowanie kosztów, aby można było ocenić wielkość i strukturę kosztów jednostkowych oraz całkowitych kosztów wytworzonej i sprzedanej produkcji. Układ kalkulacyjny kosztów służy więc do oceny opłacalności produkcji zarówno pojedynczego wyrobu, jak i całej produkcji. Cechą charakterystyczną układu kałkułacyjnego kosztów jest podział kosztów na koszty bezpośrednie i koszty pośrednie. Podstawą tego podziału jest związek kosztów z produkcją oraz sposób, w jaki są one odnoszone na jednostkę kalkulacyjną.

Układ kosztów kalkulacyjny szereguje różne pozycje kosztów ze względu na ich związek z technologią i organizacją produkcji. Podstawą układu kalkulacyjnego kosztów jest podział ogółu kosztów ze względu na możliwość ich przyporządkowania obiektom odniesienia, które stanowią jednostki kalkulacji. Zgodnie z tym kryterium koszty dzieli się na:

koszty bezpośrednie

koszty pośrednie Liczba i treść pozycji układu kosztów zależy od rodzaju produkcji, sposobu planowania i kontroli kosztów, oraz możliwości i złożoności obliczeń poszczególnych pozycji kosztów. Typowy układ kalkulacyjny kosztów przedstawia się w następująco:

1. materiały bezpośrednie,

1. paliwo i energia technologiczna,

1. koszty zakupu,

1. płace bezpośrednie,

1. koszty bezpośrednie,

1. koszty wydziałowe,

1. koszty ogólnego zarządu,

1. straty na brakach,

1. koszty sprzedaży.

Kosztami bezpośrednimi nazywa się te koszty, które można na podstawie dokumentacji źródłowej, bez żadnego dodatkowego przeliczania, odnieść wprost do jednostki kalkulacyjnej.

30

Do kosztów bezpośrednich zalicza się materiały bezpośrednie wraz z kosztami zakupu, wynagrodzenia bezpośrednie oraz inne koszty bezpośrednie.

Materiały bezpośrednie obejmują zużycie materiałów wchodzących w skład danego produktu lub związanych bezpośrednio z procesem technologicznym tego produktu, a także zużycie opakowań przeznaczonych na konkretne produkty. W skład materiałów bezpośrednich wchodzą materiały zakupione od dostawców oraz także materiały lub półfabrykaty własnej produkcji. Koszty zakupu są ponoszone w związku z czynnościami poprzedzającymi przyjęcie zakupionych materiałów do magazynu. Na koszty zakupu składają się koszty przewozów wykonanych zarówno we własnym zakresie, jak i opłaty za usługi przewoźników, płace za prace przeładunkowe, prowizje za pośrednictwo handlowe itp.

Do wynagrodzeń bezpośrednich zalicza się koszty wynagrodzeń pracowników

zatrudnionych bezpośrednio w procesie wytwórczym, które rozlicza się na wytworzone

produkty. Wynagrodzenia bezpośrednie najczęściej są powiększone o świadczenia na

rzecz pracowników w postaci składek na ubezpieczenie społeczne, Fundusz Pracy,

Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i inne.

Do innych kosztów bezpośrednich zalicza się takie pozycje kosztów, które można

przypisać do konkretnych wyrobów lub zleceń produkcyjnych. Są to najczęściej

następujące rodzaje kosztów:

• zużycie narzędzi i przyrządów specjalnych używanych do wytwarzania określonych wyrobów;

• koszty usług obcych związanych bezpośrednio z procesem produkcyjnym danego wyrobu;

• koszty przygotowania i uruchomienia produkcji nowych wyrobów.

Koszty pośrednie są kosztami, których nie można na podstawie dokumentów źródłowych odnieść wprost do określonej jednostki kalkulacyjnej w momencie ich powstawania lub takie ich odniesienie byłoby nieopłacalne, często ze względu na małą sumę tych kosztów przypadającą na jednostkę kalkulacyjną. Z tego względu koszty pośrednie rozlicza się na poszczególne jednostki kalkulacyjne po pewnym okresie za pomocą różnych kluczy podziałowych. Klucze podziałowe mają najczęściej formę narzutu procentowego kosztów pośrednich w stosunku do całości lub wybranego składnika kosztów bezpośrednich. Do kosztów pośrednich zalicza się:

koszty wydziałowe,

koszty ogólnozakładowe,

koszty sprzedaży.

Koszty wydziałowe dotyczą funkcjonowania poszczególnych wydziałów produkcyjnych. Do kosztów tych zaliczamy przede wszystkim koszty związane z eksploatacją maszyn i urządzeń. Są to tzw. koszty ruchu, w przeciwieństwie do pozostałych kosztów wydziałowych związanych z organizacją produkcji i kierowaniem wydziałami, nazywanych kosztami ogólnowydziałowymi. Na całkowity koszt sprzedaży produktu, oprócz kosztów bezpośrednich i wydziałowych, składają się koszty ogólnozakładowe, zwane kosztami ogólnymi zarządu, i koszty sprzedaży.

Koszty ogólne zarządu są to takie koszty pośrednie, których występowanie jest związane z pracą przedsiębiorstwa jako całości Koszty te dzielimy na dwie grupy, a mianowicie na::

• koszty ogólnoadministracyjne (wynagrodzenia i świadczenia na rzecz pracowników zarządu przedsiębiorstwa, koszty delegacji, koszty biurowe);

• koszty ogólne, dotyczące przedsiębiorstwa jako całości (utrzymanie magazynów, ochrona majątku, bezpieczeństwo pracy).

31

Koszty sprzedaży są związane z czynnościami dokonywanymi po wydaniu wyrobów z produkcji lub z magazynu dla odbiorcy oraz z kosztami ponoszonymi w celu zapewnienia sprzedaży wyrobów gotowych. W związku z tym do typowych pozycji kosztów sprzedaży zaliczamy:

• wartość zużycia materiałów i paliwa oraz opakowań wysyłanych produktów, opłaty za wynajem opakowań obcych;

• opłaty za przewóz wyrobów gotowych wykonany we własnym zakresie lub przez jednostki obce;

• koszty reklamy (opłaty za udział w targach i wystawach, koszty ogłoszeń prasowych, zużycie wyrobów w celach degustacji, eksponatów);

• pozostałe koszty sprzedaży.

Podobnie jak w układzie rodzajowym kosztów, w układzie kalkulacyjnym liczba i treść pozycji kosztów nie są ściśle określone. Z tego względu nie ma jednego, obligatoryjnego układu kalkulacyjnego kosztów, obowiązującego wszystkie przedsiębiorstwa. W zależności od potrzeb przedsiębiorstwa układ ten może być odpowiednio modyfikowany. Duża przydatność kalkulacyjnego układu kosztów dla celów analitycznych wynika stąd, że umożliwia on w znacznym stopniu powiązanie tych kosztów z wielkością produkcji. Pozycje kalkulacyjnego układu kosztów, które są zaliczane do kosztów bezpośrednich, wykazują na ogół ścisły związek z wielkością produkcji, ponieważ są to na ogól koszty zmienne. Na zmiany wielkości produkcji nie reagują w sposób jednoznacznie proporcjonalny koszty pośrednie. Większość bowiem z nich ma charakter kosztów względnie stałych, zależnych w większym stopniu od czasu, a nie od rozmiarów produkcji.

Rozpatrując relacje pomiędzy kosztami bezpośrednimi a kosztami pośrednimi, można sformułować kilka postulatów dotyczących racjonalności kalkulacyjnego układu kosztów,

a mianowicie:

• należy dążyć do zwiększenia udziału kosztów bezpośrednich i zmniejszenia udziału kosztów pośrednich,

• wewnętrzne relacje pomiędzy kosztami wydziałowymi a kosztami ogólnymi zarządu powinny kształtować się na korzyść kosztów wydziałowych,

• wewnętrzne relacje kosztów wydziałowych powinny zmierzać do zwiększenia udziału kosztów ruchu.

Analiza kosztów w układzie kalkulacyjnym, podobnie jak analiza tych kosztów w układzie rodzajowym, ma charakter analizy ogólnej i polega na:

• porównaniu kosztów faktycznych badanego okresu z kosztami planowanymi na ten okres oraz z kosztami poniesionymi w okresach poprzednich,

• ustaleniu dynamiki całkowitych kosztów oraz dynamiki poszczególnych pozycji kalkulacyjnych i porównaniu dynamiki kosztów z dynamiką produkcji,

• ocenie struktury kosztów w układzie kalkulacyjnym,

• porównaniu wskaźników struktury kosztów układu kalkulacyjnego badanego przedsiębiorstwa z innymi podobnymi przedsiębiorstwami,

• rozpoznaniu czynników powodujących zmiany w wielkości i strukturze całkowitych kosztów własnych.

Analizę kalkulacyjnego układu kosztów rozpoczyna się od oceny ich wielkości w sumach globalnych i ustalenia odchylenia kosztów faktycznych z kosztami planowanymi i kosztami poprzednich okresów. Sama kwota bezwzględnego odchylenia kosztów bez porównania jej z wielkością produkcji, nie mówi jeszcze o przyczynach tego odchylenia. Dlatego należy ją odnieść do zmian wielkości produkcji. Do porównań kształtów kosztów układu

32

kalkulacyjnego i produkcji, oprócz wielkości bezwzględnych, wykorzystuje się wskaźniki dynamiki. Jeśli są one obliczone dla kilku lat, wówczas pozwalają na obserwację tendencji zmian kosztów i produkcji oraz ustalenie relacji między nimi. W analizie kalkulacyjnego układu kosztów przywiązuje się dużą wagę do struktury tych kosztów. Znajomość struktury całkowitych kosztów układu kalkulacyjnego pozwala wyodrębnić składniki o decydującym udziale w strukturze. Wnikliwa ich analiza umożliwi zlokalizowanie potencjalnych źródeł obniżki kosztów.

Kapitał w przedsiębiorstwie

Kapitał - całokształt zaangażowanych w przedsiębiorstwie wewnętrznych i zewnętrznych, własnych i obcych, terminowych i nieterminowych zasobów.

Ruch okrężny kapitału to przekształcenie środków z jednej formy w inną oraz przechodzenie przez stadia produkcji i obrotu. Wyraża rzeczywiste procesy gospodarcze zachodzące w przedsiębiorstwie. Środki obrotowe firmy znajdują się w nieustannym ruchu przechodząc kolejno przez sferę zaopatrzenia produkcji i zbytu. W ruchu tym zmieniają kolejno swoja formę z pieniężnej na materialną, produkcyjną, materialną i znowu pieniężną.

Odzwierciedleniem kapitału w bilansie jest: S majątek trwały i obrotowy (aktywa); S kapitał własny i obcy (pasywa).

Kapitał obrotowy są to jego obrotowe aktywa tj.

• zasoby pieniężne w postaci gotówki,

• zasoby pieniężne w postaci depozytów na kontach bankowych,

• aktywa finansowe w postaci lokat w papierach wartościowych,

• należności od nabywców towarów,

• zapasy.

Cyklem kapitału obrotowego: określa się okres jaki upływa od momentu wydatkowania środków pieniężnych na zakup czynników produkcji do momentu uzyskania przychodów ze sprzedaży produktów i usług wytworzonych dzięki zastosowaniu tych czynników. Długość cyklu kapitału obrotowego zdeterminowana jest następującymi czynnikami:

• Długością cyklu konwersji zapasów, czyli okresu jaki upływa do momentu zakupienia zapasów materiałów i surowców do produkcji do momentu przekształcenia ich w produkty gotowe.

• Długością cyklu konwersji należności, czyli okresu jaki upływa od powstania należności do chwili ich uregulowania.

• Długością okresu odroczenia płatności zobowiązania przedsiębiorstwa, czyli okresu, jaki upływa od momentu otrzymania dostawy materiałów i surowców do produkcji do momentu uregulowania zobowiązań z tytułu tych dostaw.

Kapitał pełni następujące funkcje:

S poznawczo - informacyjną (poziom, źródła pochodzenia, struktura finansowania),

S dochodowo - motywacyjną (dochód dla właścicieli firmy i pracowników),

S planistyczno - rozliczeniową (wywiązywanie się ze zobowiązań, kwantyfikacja

ryzyka, cel firmy), •/ kontrolną (efektywność działania firmy).

Kapitał finansujący przedsiębiorstwo może pochodzić z różnych źródeł. Jako źródło pochodzenia kapitału możemy wyróżnić:

33

1. Finansowanie zewnętrzne, które charakteryzuje się tym, że kapitał przedsiębiorstwo
pozyskuje z zewnątrz (od innych podmiotów). Finansowanie zewnętrzne możemy podzielić
jeszcze na finansowanie:

- własne - gdy środki finansowe dopływają do przedsiębiorstwa poprzez wkłady obcych
przedsiębiorstw i udziały w papierach wartościowych,

obce - gdy kapitał dociera do przedsiębiorstwa poprzez rynek pieniężny i kapitałowy w postaci krótkookresowych kredytów bankowych i długookresowych pożyczek, oraz przez obrót kredytowy i towarowy jako kredyt dostawcy i kredyt odbiorcy, czyli przedpłat. Szczególnymi formami obcego finansowania jest leasing oraz factoring.

2. Źródła wewnętrzne - mające na celu przekształcanie dóbr należących do przedsiębiorstwa
w środki finansowe. W finansowaniu wewnętrznym wyróżniamy następujące sposoby
pozyskiwania środków finansowych są to:

• przekształcenia majątkowe gdzie zmiany powstają w wyniku finansowania inwestycji,

• z odpisów amortyzacyjnych (nie będący wydatkiem dla przedsiębiorstwa). Bezpośrednio poprzez amortyzację firma nie otrzymuje dodatkowych funduszy w postaci środków finansowych. Jednak poprzez przekształcenia w strukturze majątkowej i zmniejszenia obciążeń wyniku finansowego stwarza ona możliwość finansowania działalności przedsiębiorstwa. Przy szacowaniu wyniku finansowego należy przesądzić czy przedsiębiorstwo będzie dążyło do możliwie najszybszego zamortyzowania nakładów poniesionych na majątek trwały, uświadamiając sobie jednocześnie osiąganie niższego zysku w początkowych okresach, czy będzie preferowało wcześniejsze wykazywanie wyższych zysków przy rozłożeniu amortyzacji na dłuższy okres. Jeżeli przyjmuje jak najszybsze wycofanie zainwestowanych w przedsiębiorstwo kapitałów, to na czoło wysuwa się maksymalizacja nadwyżki finansowej osiąganej przez przedsiębiorstwo w możliwie najkrótszym czasie. Przy tym założeniu korzystniejsze jest jak najszybsze zamortyzowanie majątku trwałego. Szybsza amortyzacja majątku trwałego, powodująca w początkowych okresach wyższe koszty uzyskania przychodów, wpływa wprawdzie na obniżenie zysku będącego elementem nadwyżki finansowej, ale jednocześnie od niższego zysku brutto płaci się podatek. W późniejszych okresach po pełnym zamortyzowaniu środków trwałych nastąpią niższe koszty i wyższy zysk brutto tym samym konieczne będzie płacenie wyższego podatku, ale zgodnie z zasadą mniejszej wartości aktualnej przyszłych płatności realny ciężar podatku będzie mniejszy. Aby skalkulować amortyzację dla potrzeb źródeł finansowania potrzebujemy wartości początkowej środka trwałego lub wartości niematerialnej i prawnej, musimy znać oczekiwany okres ekonomicznego życia środka, jego wartość likwidacyjną oraz musi być znana metoda amortyzacji. Wartością rezydualną (likwidacyjną) nazywamy różnicę pomiędzy kosztem początkowym środka trwałego, a jego wartością oczekiwaną w momencie sprzedaży lub likwidacji musi być odpisywana w koszty jako amortyzacja przez cały okres ekonomicznego życia.

• zmniejszenia majątku i sprzedaż zbędnych jego składników. Składniki majątku trwałego, przy zbyt dużym nagromadzeniu mogą stanowić dodatkowe obciążenie dla przedsiębiorstwa, dlatego często przedsiębiorstwa decydują się na zbycie takich składników majątku, upatrując jednocześnie w tym możliwość finansowania własnej działalności w wyniku pozyskania środków pieniężnych w procesie sprzedaży środka trwałego. Jednocześnie wielkość i struktura majątku trwałego charakteryzują przedsiębiorstwo w aspekcie ekonomicznym, dając podstawę do bieżącej działalności i przyszłościowego rozwoju. Tym samym bardzo ważne jest ustalenie optymalnej struktury majątku trwałego i obrotowego przez przedsiębiorstwo, w celu pozyskania odpowiednich

34

środków na finansowanie niedoborów w poszczególnych pozycjach majątku. Przedsiębiorstwa często w wyniku procesów rozwojowych zamieniają własne składniki majątku trwałego, które w pewnym stopniu są już zużyte aczkolwiek nadają się do dalszej eksploatacji, na nowe poprzez wprowadzanie nowych linii technologicznych, nowych urządzeń i maszyn. Jednocześnie poprzez wprowadzanie takich innowacji przedsiębiorstwa te obniżają koszty swojej działalności operacyjnej. Zazwyczaj przedsiębiorstwa nie są w stanie pokryć kosztów wprowadzenia nowych urządzeń i technologii tym niemniej sprzedaż starego wyposażenia może obniżyć zobowiązania przedsiębiorstwa wobec zakupu nowego majątku trwałego.

Kształtowanie kapitału polega natomiast na tworzeniu:

•S długookresowych rezerw. Finansowanie z rezerw przedsiębiorstwa ma na celu tworzenie odpowiednich scentralizowanych zasobów pieniężnych w ściśle określonych celach. Często owe rezerwy wykorzystuje się w przypadku zdarzeń losowych lub niezaplanowanych tj. powodzie, trzęsienia ziemi i inne kataklizmy oraz zdarzenia nieprzewidziane. Pomagają one utrzymać płynność danego przedsiębiorstwa jednocześnie trzeba wiedzieć jak nimi zarządzać aby niestały się one dodatkowymi niewykorzystanymi aktywami przedsiębiorstwa. Często można spotkać, że tworzy się specjalne fundusze, z których pokrywa się wydatki z góry przewidziane, w przypadku niektórych form organizacyjno-prawnych przedsiębiorstw są one wręcz obligatoryjne zapisane w Kodeksie handlowym czy w ustawach określających działanie tych przedsiębiorstw. Jednocześnie zabezpieczają one funkcjonowanie całej firmy.

S zatrzymaniu zysku w przedsiębiorstwie (zysk zatrzymany po opodatkowaniu i wypłacie dywidend dla akcjonariuszy stanowi wewnętrzne źródła kapitału własnego). Ze sprzedanych towarów lub usług przedsiębiorstwo otrzymuje środki pieniężne, które po odliczeniu kosztów może przeznaczyć na finansowanie działalności przedsiębiorstwa lub może je zatrzymać z zamiarem zainwestowania tych środków w przyszłości, innym przeznaczeniem owej nadwyżki może być jej podział pomiędzy właścicieli przedsiębiorstw jak to się dzieje w przypadku dywidendy dla akcjonariuszy spółek kapitałowych. Jeżeli jednak przedsiębiorstwo zdecyduje się na zainwestowanie zysku ze sprzedaży to środki te stają się jednocześnie wewnętrznym źródłem finansowania działalności danego przedsiębiorstwa, które można przeznaczyć na działalność bieżącą lub rozwojową. Operacyjny zysk brutto, który stanowi część przychodów ze sprzedaży po zapłaceniu kosztów bieżących (bez amortyzacji) dzieli się na: odpisy amortyzacyjne majątku, odsetki od różnych rodzajów zadłużenia, zazwyczaj ich pochodzenie jest z zewnątrz przedsiębiorstwa; oraz na zysk podlegający opodatkowaniu, który po pomniejszeniu o obowiązkowe obciążenia z tytułu podatków stanowi zysk netto. Tym samym przedsiębiorstwo musi podjąć decyzję czy wypracowany zysk zostanie podzielony na dywidendy wypłacane akcjonariuszom lub zostanie w przedsiębiorstwie w postaci zysku zatrzymanego, czy też stanie się wewnętrznym źródłem finansowania działalności rozwojowej lub bieżącej. Zysk (Strata) Netto + odpisy amortyzacyjne = nadwyżka finansowa netto. Nadwyżka finansowa często jest określana angielskim terminem „net cash flow". Nadwyżka finansowa netto mogąca być źródłem samofinansowania jest większa od zysku netto o sumę odpisów amortyzacyjnych z tytułu umorzenia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych, które ujmowane są w ewidencji majątku trwałego, nadwyżka finansowa nie jest w całości przeznaczana na finansowanie teraźniejszej i przyszłej działalności przedsiębiorstwa, dodatkowo z tej nadwyżki tworzy się dochody właścicieli przedsiębiorstw czy dywidendy wypłacane akcjonariuszom w przypadku spółek akcyjnych. Poza wyżej wymienionymi możliwościami przeznaczenia nadwyżki finansowej netto wykorzystuje się ją na spłatę długu przedsiębiorstwa oraz

35

spłatę kredytów bankowych jak i innego rodzaju pożyczek. Nadwyżkę można również przeznaczyć na wykup poprzednio emitowanych obligacji jeśli nastąpił termin ich wykupu. Jeśli umowy kredytowe z bankiem czy warunki emisji obligacji zawierają klauzulę zezwalającą na przedterminowe oddłużenie czy spłatę zobowiązań można je sfinansować z nadwyżki finansowej netto, spłata ta powoduje zmniejszenie kosztów oprocentowania zadłużenia przedsiębiorstwa. Innym celem na jaki może zostać przekazana nadwyżka finansowa jeśli nie jest ona rozdzielona pomiędzy właścicieli ani przekazana na wyżej wymienione możliwości, jest powiększanie kapitału (funduszu) własnego przedsiębiorstwa i samo finansują wzrost aktywów czyli majątek trwały i obrotowy. W tym przypadku o poprawności finansowania aktywów przedsiębiorstwa świadczy struktura majątku gdzie źródłem finansowania majątku trwałego jest majątek obrotowy . Jeśli wskaźnik rośnie, powiększa się majątek trwały tzn. że przedsiębiorstwo inwestuje, natomiast gdy maleje przybywa majątku trwałego jest to dobry syndrom w handlu w innym przypadku może oznaczać zbytnie nagromadzenie zapasów.

Przedsiębiorstwa przy pokrywaniu własnych wydatków pieniężnych związanych z działalnością bieżącą i rozwojową, najczęściej używają własnych środków finansowych, których źródła znajdują się wewnątrz przedsiębiorstwa. Pokrywanie wydatków z własnych funduszów pieniężnych określa się terminem samofinansowania przedsiębiorstwa.

Metody obliczania kosztu kapitału własnego:

- model wzrostu dywidendy (model Gordona-Shapiro) - oparty na dyskontowaniu dywidend model wyceny akcji, w którym zakłada się, że dywidendy wypłacane przez firmę rosną w nieskończoność według stałej stopy wzrostu. Szacunkowo określa koszt zysków zatrzymanych przy użyciu wskaźników dywidendy przypadającej na jedną akcję, oczekiwanej stopy zwrotu i ceny rynkowej. Aby uzasadnić zatrzymane zyski , zarząd musi oczekiwać zwrotu przynajmniej równego dochodowi z dywidendy plus stopa zwrotu;

model wyceny aktywów kapitałowych (CAPM - Capital Asset Pricing Model) -model wyceny wiążący ryzyko mierzone przy udziale współczynnika beta (miara ryzyka spółki) z oczekiwaną stopą zwrotu z danego papieru wartościowego. Model pozwala zobrazować zależność między ponoszonym ryzykiem systematycznym, inaczej nazywanym rynkowym lub niedywersyfikowalnym (ryzyko niezależne od dywersyfikacji), a oczekiwaną stopą zwrotu. Formuła modelu: do stopy wolnej od ryzyka (określanej na podstawie oprocentowania instrumentów skarbowych) dodawany jest iloczyn współczynnika beta i różnicy pomiędzy stopą zwrotu z rynku a stopą wolną od ryzyka. CAPM opiera się na szeregu założeń:

• Inwestorzy posiadają kwadratową funkcję użyteczności lub rozkład zwrotów jest normalny,

• Wariancja zwrotów jest właściwą miarą ryzyka,

• Model obejmuje jeden okres w którym parametry modelu są niezmienne,

• Rynek obejmuje wszystkie aktywa, łącznie z kapitałem ludzkim,

Model doczekał się wielu wariantów: CAPM w wielu okresach, CAPM ciągły, CAPM

międzynarodowy, CAPM warunkowy.

model premii z tytułu ryzyka (APT - Arbitrage Pricing Model) - Oprócz założenia prawa jednej ceny APT zakłada również jednorodność oczekiwań. Zaliczany jest do tzw. modeli czynnikowych. Wykorzystuje oddzielny współczynnik beta i oddzielna premię za ryzyko dla każdego czynnika ryzyka systematycznego zidentyfikowanego w modelu. Przykładami potencjalnych ryzyk systematycznych są: PKB, inflacja, efektywne stopy odsetkowe.

36

Premia za ryzyko - różnica między oczekiwana stopą zwrotu waloru obarczonego ryzykiem i mniej ryzykownego.

Premia za ryzyko rynkowe - wielkość nadwyżki nad stopą wolna od ryzyka, potrzebna do skłonienia przeciętnego inwestora do wejścia na rynek.

Koszt kapitału obcego - stopa zwrotu wymagana przez inwestorów.

Finansowanie zewnętrzne obce:

1. Korzystania z możliwości odroczenia terminów różnorodnych płatności (kredyt kupiecki). Możliwość korzystania z odroczonego terminu płatności daje przedsiębiorstwu możliwość regulowania własnych zobowiązań z opóźnieniem w stosunku do otrzymanego świadczenia co jednocześnie stanowi atrakcyjną formę finansowania działalności (o ile płatności regulowane są terminowo zazwyczaj nie dochodzi do powstawania kosztów pozyskiwania kapitału.. W tej transakcji nie występuje instytucja kredytowa, a cała transakcja rozgrywa się pomiędzy dostawcą, a odbiorcą. Dobra i usługi dostarczane są na kredyt, firma korzysta z nich przed uregulowaniem zobowiązań. Operacje te w bilansie ujmuje się jako finansowanie krótkoterminowe, nierzadko zdarza się, że firmy świadomie prowadzą politykę zalegania z płatnościami. Często wykorzystuje się to w momencie spadku sprzedaży w przedsiębiorstwie, gdy przedstawiciele handlowi oferują bardzo korzystne warunki zakupu towarów i usług, wychodząc z założenia, że lepiej sprzedać towar niż go trzymać przez nieokreślony czas. W kredycie handlowym można wyróżnić kredyt dostawcy, gdzie kredytodawcą jest producent lub dostawca dóbr i ma on charakter kredytu wyposażeniowego lub towarowego. Drugim typem kredytu jest kredyt odbiorcy, w którym kredytodawcą jest klient - odbiorca, przedmiotem kredytu jest zazwyczaj przedpłata. Ten rodzaj wzajemnego finansowania działalności przedsiębiorstw zazwyczaj zachodzi pomiędzy zaprzyjaźnionymi kontrahentami, lub partnerami dobrze znającym druga stronę transakcji. Kredyt kupiecki jest jednym z najczęściej wykorzystywanych instrumentów finansowych na polskim rynku. Trudno spotkać firmę, która nie kupowałaby lub sprzedawała towarów i usług z odroczonym terminem płatności. Jednak z udzielaniem kredytu kupieckiego wiąże się wiele ryzyk, na które przedsiębiorcy powinni zwracać szczególną uwagę. Przedsiębiorstwa mają obowiązek dokonywać płatności za pomocą przelewów bankowych. Transakcje gotówkowe są relatywnie rzadkie i mogą być przeprowadzane jedynie do kwot o wysokości określonej przez ustawodawcę (do 15 000 euro miesięcznie). Stosowne regulacje dotyczące płatności gotówkowych zostały zawarte w art. 22 pkt 1 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. W większości przypadków transakcje te są dokonywane z odroczonym terminem płatności. Firmy korzystają w ten sposób z kredytu kupieckiego. Natomiast przelewy natychmiastowe lub przedpłaty są stosowane tylko w określonych przypadkach. Występują one głównie w relacjach między partnerami handlowymi, którzy nie mają jeszcze do siebie zaufania, czyli zwykle na początku współpracy. Cechy kredytu kupieckiego: pozwala pozyskać nowych lub utrzymać stałych klientów firmy, poprawia relację firmy z klientami (w szczególności przez wydłużenie terminu płatności), zwiększa realizowane przez firmę obroty handlowe, powoduje, że finansujemy naszych odbiorców, niesie ze sobą zagrożenie spłaty zobowiązań przez kontrahentów, wymusza na firmie poszukiwanie źródeł finansowania swojej sprzedaży. Firmy sprzedające towary lub usługi z odroczonym terminem płatności są podatne na ryzyko handlowe, które polega na: nieotrzymaniu zapłaty na skutek trwałej niewypłacalności (bankructwa) kontrahenta, przewlekłej zwłoce klienta w wywiązywaniu się z zobowiązań płatniczych, która może być efektem tymczasowej utraty płynności lub nawet zamierzonego działania - kontrahent kredytuje się naszym kosztem. Wachlarz możliwych do zastosowania zabezpieczeń kredytu kupieckiego jest szeroki. W praktyce zabezpieczenia dzielone są przede wszystkim na osobiste - gdy dłużnik odpowiada osobiście całym swoim majątkiem za

37

zaciągnięte zobowiązania, oraz rzeczowe - gdy ustanowione na rzecz wierzyciela prawo do rozporządzania oznaczonymi rzeczami stanowi zabezpieczenie spłaty długu. Umiejętny dobór zabezpieczeń bądź ich kombinacji może znacznie zminimalizować ryzyko straty należności. Nie bez znaczenia jest również forma prawna podmiotu gospodarczego, z którym dokonuje się transakcji. Katalog możliwych do zastosowania zabezpieczeń jest otwarty i stale uzupełniany, przyczyniając się do minimalizacji ryzyka związanego z należytym spełnieniem świadczeń przez dłużników. Do najpopularniejszych należą: ubezpieczenia należności, weksle, gwarancje bankowe, akredytywy, gwarancje ubezpieczeniowe, zastaw, hipoteka, umowa sprzedaży z zastrzeżeniem prawa własności, umowa przelewu wierzytelności, poręczenia. Weksle W przypadku weksli dużą wagę przywiązuje się do tego, kto weksle podpisuje, w czyim imieniu działa i czy ma odpowiednią legitymację. Nie mniej istotne jest to, kto wystawia weksle w imieniu osoby prawnej. Podpisanie weksla przez osoby nie mające legitymacji spowoduje nieważność dokumentu. Na polskim rynku częściej mamy do czynienia z wekslami własnymi, gwarancyjnymi niż z wekslami trasowanymi będącymi po części dokumentami kredytowymi. Dość popularne jest również wystawianie weksli in blanco, kiedy ostateczna kwota nie jest znana w momencie wystawienia. Dotyczy to np. sytuacji, kiedy weksle stanowią zabezpieczenie kredytu kupieckiego. Wówczas wartość nie zapłaconych faktur będzie sumą dochodzona z weksla.

Gwarancje i akredytywa Gwarancje bankowe, a w przypadku transakcji zagranicznych akredytywy, są pewnym zabezpieczeniem spłaty należności. Gwarancja bankowa jest zobowiązaniem banku do wypłacenia beneficjentowi gwarancji określonej kwoty pieniężnej, w przypadku gdyby zleceniodawca gwarancji nie wypełnił świadczenia, do którego był zobowiązany W podobny sposób działają gwarancje wystawiane przez firmy ubezpieczeniowe. Również tu, jeśli dłużnik nie dokona płatności podobnie jak w wypadku gwarancji bankowej, gdzie płatnikiem wobec braku zapłaty ze strony dłużnika staje się bank, tak w wypadku gwarancji ubezpieczeniowej staje się ubezpieczyciel, który gwarancję wystawił.

Zastaw i hipoteka Inną jeszcze formą zabezpieczenia jest zastaw i hipoteka, które w razie braku zapłaty ze strony dłużnika mogą podlegać sprzedaży i zaspokojeniu z uzyskanych środków. Czynności prawne dotyczące nieruchomości muszą być dokonywane w formie aktów notarialnych, pod rygorem nieważności. Konieczne jest również dokonanie odpowiednich wpisów w księgach wieczystych. Od niedawna również dla zastawów rejestrowych prowadzone są rejestry, w których należy dokonywać wpisów ustanowionych zastawów. Gwarantuje to uniknięcie sytuacji, że te same rzeczy zastawione będą kilkakrotnie. Każdy bowiem ma prawo sprawdzić w rejestrze, czy proponowana mu w zastaw rzecz nie była już wcześniej objęta tym prawem na rzecz innej osoby. Pamiętać również należy, że zastaw i hipoteka są prawami na rzeczach, a nie na osobach. Umożliwia to zaspokojenie się z tych rzeczy, nawet jeśli zmieniły właściciela.

Zastrzeżenie własności, przelew wierzytelności, poręczenia Zawarcie umowy sprzedaży z zastrzeżeniem prawa własności powoduje, że do czasu wywiązania się przez dłużnika z podjętych zobowiązań, np. zapłaty za zakupiony towar, sprzedający jest jego właścicielem. Może zatem żądać jego zwrotu, gdyby zapłaty nie uzyskał. Istotne jest, że umowa ta dla swej ważności wymaga tzw. daty pewnej. Dla zabezpieczenia płatności można również zawrzeć umowę przelewu wierzytelności bądź odkupując dług, który powstanie po dokonaniu przez naszego odbiorcę transakcji z odbiorcą końcowym, który jest bardziej wiarygodny niż pośrednik, bądź odkupując inne wierzytelności jako zabezpieczenie terminowej spłaty długu wynikającego z naszych transakcji. Na uwadze

38

należy mieć w tych przypadkach konieczność prawidłowego zawiadamiania dłużników o zmianie wierzyciela. Do zawarcia umowy przelewu wierzytelności (cesji) uprawniony jest wierzyciel, który nie musi uzyskać zgody dłużnika dla skuteczności swojej decyzji. Z każdym podmiotem lub osobą, które zechcą poręczyć za przyszłego lub istniejącego dłużnika, można zawrzeć umowę o poręczeniu. Umowa musi precyzować co najmniej, kto, za kogo, za jakie wierzytelności i w jakim okresie poręcza.

Skutki strat w należnościach, czyli niespłacone kredyty kupieckie, są przez przedsiębiorstwa odczuwalne w dość dotkliwy sposób z powodu zamrożenia kapitału obrotowego. Nie bez znaczenia są również koszty dochodzenia należności związane z opłatami dla firm windykacyjnych, wyspecjalizowanych w ściąganiu długów, jak również kosztami sądowymi i opłatami za zastępstwo procesowe w wypadku niepowodzenia w windykacji polubownej oraz kosztami komorniczymi. Należności jako takie nie mają wpływu na rentowność przedsiębiorstwa. Jednak tylko do czasu, kiedy nie powstanie wątpliwość co do ich ściągnięcia. Wierzytelności nieściągalne powodują powstanie pewnych obowiązków fmansowo-księgowych zarówno po stronie dłużnika, jak i wierzyciela. Po stronie wierzyciela powstaną kwestie księgowania w koszty należności nieściągalnych, u dłużnika w razie ich przedawnienia powstaną przychody. Odrębną kwestią jest obowiązek tworzenia rezerw na należności w oparciu o ustawę o rachunkowości, jak i ustawę o podatku dochodowym od osób prawnych.

2.Kredyt oraz pożyczka - dwa bardzo zbliżone w charakterze ekonomicznym źródła. Pożyczka regulowana jest przepisami cywilno - prawnymi. Dokładną definicję pożyczki reguluje Kodeks Cywilny. Z punktu widzenia posiadacza wolnych środków pieniężnych pożyczka jest umową, w której dający pożyczkę zobowiązuje się przekazać przedmiot pożyczki na własność biorącego, zaś pożyczkobiorca zobowiązuje się zwrócić ów przedmiot pożyczki w tej samej jakości i ilości. Pomiędzy przedsiębiorstwami pożyczka często występuje jako źródło finansowania dla jednej strony i jako szczególna forma lokaty finansowej. Jeśli strony określą to w umowie może być ona oprocentowana i wtedy staje się umową o tytule odpłatnym w innym przypadku jest nieodpłatna zwana umową o tytule darmowym. Z punktu widzenie interesów pożyczkodawcy i jego bezpieczeństwa co do wypłacalności dłużnika zaleca się stosowanie formy pisemnej i zawarcia w umowie postanowień w przypadku niewypłacalności pożyczkobiorcy. Dla obu stron ważnym czynnikiem składowym umowy jest jasne i precyzyjne określenie terminu zwrotu pożyczki. Pożyczkobiorcę zabezpiecza on przed wcześniejszym żądaniem zwrotu przedmiotu pożyczki natomiast pożyczkodawca po przekroczeniu terminu zwrotu pożyczki domagać może się dodatkowych świadczeń ze strony pożyczkobiorcy. Charakterystycznymi cechami pożyczki na które najczęściej zwraca się uwagę jest jej forma pisemna lub ustna, gwarancje i korzyści negocjowane i określone w umowie, wysokie ryzyko utraty korzyści i zwrotu lokaty w przypadku pożyczki dłużnej, czas trwania. Zgodnie z KC często dochodzi do sytuacji, w której pożyczkodawca domaga się zabezpieczenia przedmiotu pożyczki najczęściej jest to zabezpieczenie majątkowe a także: zastaw, poręczenie, weksel, przejęcie długu, przystąpienie do długu. Możliwe są też takie formy zabezpieczeń jak: cesja, pełnomocnictwo, prawo do zysku. Jednak decyzja co do wyboru formy zabezpieczenia leży w negocjacjach pomiędzy pożyczkodawcą i pożyczkobiorcą. Aby właściwie wybrać formę zabezpieczenia pożyczkodawca powinien mieć jak najlepszy obraz prowadzonej działalności przez pożyczkobiorcę. Jednym ze sposobów pozyskania informacji na temat pożyczkobiorcy jest włączenie do umowy pożyczki klauzuli obligującej przedsiębiorstwo do udostępnienia danych księgowych, tak jak w przypadku kredytu bankowego. W umowie pożyczki strony będą dążyły do maksymalizacji swoich korzyści. Tak więc pożyczkobiorca będzie starał się nie ujawniać niekorzystnych danych na swój temat, aby mógł uzyskać pożyczkę na jak

39

najkorzystniejszych warunkach, a pożyczkobiorca starał się będzie do jak najlepszego zabezpieczenia przedmiotu pożyczki, gdzie w przypadku niewypłacalności strony pożyczającej poniesione straty zrekompensują się w największym stopniu. Do popularnych praktyk należą pożyczki pomiędzy firmami uczestniczącymi w grupach kapitałowych i konsorcjach. Pozwala to uniknąć kłopotów natury skarbowej lub prawnej. Pożyczki mogą mieć wtedy charakter nieoficjalny. Silniejsze filie pożyczają środki filią o słabszej kondycji finansowej co pozwala maksymalizować korzyści całej grupy.

Alternatywnym źródłem finansowania zewnętrznego obok pożyczki może być kredyt. Istota kredytu kojarzy się zawsze z relacjami zachodzącymi pomiędzy podmiotami gospodarczymi, gdzie jedną ze stron reprezentuje bank, czyli instytucja z sektora finansowego, a druga strona reprezentowana przez przedsiębiorstwo, które należy do podmiotów gospodarki rzeczowo pieniężnej tzw. sektora realnego. W umowie kredytowej zawarte są następujące czynniki: wielkość kredytu, dokładne oznaczenie stron umowy, termin spłaty kredytu wraz z ustalonymi odsetkami, cel na który zostanie on przeznaczony, określenie podstawowych obowiązków stron umowy, cena kredytu (wysokość prowizji i oprocentowanie), zakres zabezpieczeń kredytu oraz elementy o charakterze fakultatywnym, w których określa się szczegółowe warunki danej umowy. Zanim przedsiębiorstwo uzyska kredyt rozpoczyna się faza wstępna negocjacji, w której strony ustalają warunki umowy, jednocześnie kredytobiorca w porozumieniu z bankiem opracowuje wniosek kredytowy. Stanowi on podstawę do udzielenia kredytu. Banki oprócz grupy czynników obligatoryjnych w umowie kredytu starają się indywidualnie stworzyć konkurencyjne warunki do udzielania kredytu przy jednoczesnym zabezpieczeniu swoich środków. Do wniosku kredytowego powinny być dołączone dokumenty tj. bilans, rachunek zysków i strat, rachunek efektywności przedsiębiorstwa, deklaracje podatkowe potwierdzające o nie zaleganiu z płaceniem podatków, ponadto bank może żądać informacji dodatkowych jak np.: plany działalności na okres kredytowania. Tym samym można wywnioskować, iż kredyt stanowi środki pieniężne przekazane przedsiębiorstwu na określony czas do dyspozycji, po uprzednim zaakceptowaniu przez instytucję kredytową na jaki cel zostaną one wydatkowane. Takie rozumienie umowy kredytowej odróżnia ją od umowy pożyczki. Na rynku panuje bardzo dużo form i rodzajów kredytów, tym samym stosuje się umowną klasyfikację kredytów:

■♦ ze względu na podmiot udzielający kredyt: kredyty kupieckie, bankowe, państwowe, instytucji międzynarodowych;

■> ze względu na przedmiot finansowania: kredyty towarowe, finansowe;

■> ze względu na przewidywany okres spłaty: krótkoterminowe (do jednego roku), średnioterminowe (od jednego do pięciu lat), długoterminowe (powyżej pięciu lat);

■* ze względu na formę techniczną: kredyt w rachunku bieżącym, w dyskoncie weksli, akceptacyjno - rembusowe.

Oprócz tego można je dzielić na wiele innych sposobów jak np.: kredyty spłacane jednorazowo lub w ratach, kredyty spłacane w równych i nierównych ratach, kredyty spłacane w równych i nierównych odstępach czasu, kredyty zawierające i nie zawierające karencji, kredyty importowe i eksportowe, kredyty zabezpieczone i niezabezpieczone oraz kredyty należące do specjalnych źródeł finansowania jak np. kredyty sezonowe bardzo często wykorzystywane w rolnictwie oraz kredyty preferencyjne, które udzielane są na odrębnych warunkach. Charakteryzują się one niższą stopą procentową niż rynkowa, nierzadko również dogodniejszym okresem spłaty. Przedsiębiorstwa zazwyczaj kredyty przeznaczają na finansowanie bieżącej działalności eksploatacyjnej, czyli finansuje się majątek obrotowy przedsiębiorstwa, a pod względem przedmiotu kredytowania kredyt taki nazywa się kredytem

40

obrotowym, drugim rodzajem kredytów wyodrębnionych pod względem przedmiotowym, są kredyty inwestycyjne, przeznaczone są one na tworzenie nowego oraz modernizacje istniejącego już majątku trwałego o charakterze materialnym. Innym celem przeznaczenia takiego kredytu może być inwestycja w zakup wartości niematerialnych i prawnych lub zakup finansowego majątku trwałego jak np.: zakup papierów wartościowych, powiększenie kapitału udziałowego, finansowanie patentów, licencji itp. Przy kredytach inwestycyjnych często zdarza się, że instytucja kredytowa domaga się dołączenia do wniosku dokumentów tj.: analiza projektu inwestycyjnego -feasibility study, uzasadnienie podjęcia realizacji przedsięwzięcia inwestycyjnego, zbiorcze zestawienie kosztów przedsięwzięcia. Uzyskanie kredytów na specjalnych zasadach uzależnione jest od spełnienia określonych warunków np.: podjęcie inwestycji, utworzenie nowych miejsc pracy. Jednocześnie są one pośrednim narzędziem interwencjonizmu państwowego w aspekcie prowadzonej przez państwo polityki gospodarczej.

Kredyty obrotowe Kredyty obrotowe przeznaczone są dla przedsiębiorców poszukujących środków na finansowanie codziennej działalności przedsiębiorstwa. Stosuje się je do finansowania środków obrotowych, a konkretnie jako tzw. różyczki pomostowej zapewniającej wpływ gotówki zamrożonej w należnościach. Kredyty obrotowe w pewnym sensie „naoliwiają" cykl operacyjny lub gotówkowy w przedsiębiorstwie. Spowalniają obrót całkowitych zobowiązań bieżących w celu zapewnienia długotrwałej równowagi względem ilości gotówki generowanej ze środków obrotowych. Kredyty te przyczyniają się do wzrostu i poziomu przychodów ze sprzedaży, a tym samym generują zyski, z których można spłacać odsetki od kredytu bankowego.

Kredyt w rachunku bieżącym (overdraft) Kredyt w rachunku bieżącym przeznaczany jest na pokrycie zobowiązań wymagalnych wynikających z prowadzenia działalności gospodarczej. Umożliwia on przedsiębiorstwu zadłużenie się do ustalonego w umowie limitu debetowego w tym rachunku. Do uzyskania tego rodzaju kredytu niezbędne jest posiadanie rachunku bankowego od określonego przez każdy bank czasu. Najczęściej kredytobiorca powinien być klientem banku przynajmniej od 3 miesięcy. Bank ustala kwotę kredytu w rachunku bieżącym kierując się zdolnością kredytową i sytuacją ekonomiczno-finansową przedsiębiorstwa. Z reguły okres kredytowania wynosi maksimum 12 miesięcy, ale jeśli bank oceni przedsiębiorcę jako wiarygodnego klienta, możliwe będzie przyznanie takiego kredytu w następnych latach. Kredyt w rachunku bieżącym zwiększa saldo debetowe rachunku bieżącego przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca może zatem dokonywać płatności w ciężar rachunku na kwotę większą niż aktualny stan wolnych środków na rachunku. Kwota ta nie może jednak przekraczać sumy wolnych środków i limitu określonego w umowie. Wysokość kredytu w rachunku bieżącym ustalana jest indywidualnie. Bank bierze przy tym pod uwagę potrzeby oraz wysokość i częstotliwość obrotów na rachunku bieżącym kredytobiorcy, a także jego zdolność kredytową. Kredyt ten ma charakter odnawialny, co oznacza, iż wszelkie wpływy na rachunek pomniejszają wysokość zadłużenia. Odsetki naliczane są na bieżąco jedynie od wielkości faktycznego zadłużenia i co miesiąc pobierane z rachunku. Spłata należnych odsetek może być zatem wliczona w ciężar limitu kredytowego. Kredyt w rachunku bieżącym oprocentowany jest według zmiennej stopy procentowej, która ustalana jest najczęściej na podstawie WIBOR (jeśli kredyt udzielony jest w złotówkach) oraz marży banku. Prowizje bankowe w Polsce wahają się zazwyczaj od 0 do 5 proc. kwoty kredytu. W niektórych bankach dodatkowo pobierana jest tzw. prowizja kwartalna za administrowanie kredytem w rachunku bieżącym. Bardzo często banki żądają od przedsiębiorcy tzw. deklaracji negatywnej, w której kredytobiorca zapewnia, że nie będzie korzystał z kredytów w innych bankach, co stanowi swego rodzaju zabezpieczenie dla banku. Istotną zaletą korzystania z tej formy kredytu jest

41

możliwość zadłużania się do ustalonego w umowie limitu przez określony w umowie okres. Ważne jest także, że środki z tego kredytu mogą być wykorzystane na dowolny cel. Charakterystyczny dla kredytu w rachunku bieżącym jest szybki dostęp do przyznanych środków pieniężnych, bez konieczności każdorazowego składania dyspozycji uruchomienia kredytu. Środki uzyskane z takiego kredytu mogą zapewnić utrzymanie bieżącej płynności finansowej przedsiębiorstwa, przy jednoczesnym swobodnym prowadzeniu rozliczeń z partnerami handlowymi, szczególnie w sytuacji, gdy istnieją rozbieżności pomiędzy terminami wpływów i wydatków. W okresie obowiązywania umowy można bowiem składać dyspozycje płatnicze w ciężar rachunku bieżącego na kwotę większą niż aktualny stan środków na rachunku. Oprocentowanie kredytu w rachunku bieżącym dla przedsiębiorstw jest jednak zdecydowanie wyższe niż przeciętne oprocentowanie zwykłych kredytów gospodarczych udzielonych na taki sam okres.

Kredyt w rachunku kredytowym W szczególnych przypadkach przyznawany jest tzw. kredyt w rachunku kredytowym. Jest to kredyt obrotowy udzielany w specjalnie wydzielonym rachunku kredytowym na finansowanie bieżącej działalności przedsiębiorstwa. Taki kredyt wymaga oddzielnych dyspozycji i przeksięgowań między rachunkiem bieżącym a rachunkiem kredytowym przedsiębiorstwa. Podstawowym celem kredytu w rachunku kredytowym jest ewidencja wykorzystania i spłaty kredytu przez bank. Udzielany jest zazwyczaj podmiotom gospodarczym charakteryzującym się wysokim poziomem zdolności kredytowej. Najczęściej udziela się go jako kredytu docelowego, kredytu kasowego, kredytu na pokrycie wymagalnych zobowiązań, kredytu sezonowego lub kredytu w formie linii kredytowej. W ramach kredytu w rachunku kredytowym udziela się przede wszystkim kredytów płatniczych i kredytów rewolwingowych.

Kredyt płatniczy Kredyt płatniczy przeznaczony jest na finansowanie bieżących zobowiązań płatniczych kredytobiorcy, powstałych w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. Jest to kredyt celowy realizowany jednorazowo w wysokości przyznanej kwoty. Najczęściej udzielany jest na okres do 30 dni. Bank uwzględnia przy tym na ogół wysokość średnich miesięcznych wpływów środków pieniężnych na rachunek bieżący przedsiębiorstwa za okres 6 miesięcy przed udzieleniem kredytu. Kredyt płatniczy udzielany jest w złotówkach lub dewizach na pokrycie przejściowego braku środków na spłatę wymagalnych zobowiązań. Kredytobiorcami są zatem te przedsiębiorstwa, które zgłaszają jednorazowe krótkotrwałe zapotrzebowanie na środki pieniężne. Przeznaczany jest najczęściej na dokonanie płatności lub sfinalizowanie zobowiązań na podstawie dokumentów potwierdzających przyszły wpływ na rachunek (potwierdzenie przelewu, transferu waluty itp.). W wyniku dokonania płatności powstaje tzw. saldo debetowe, które ulega automatycznej likwidacji w momencie wpływu środków na konto przedsiębiorcy. Konieczne jest przy tym, aby przedsiębiorstwo posiadało bezsporne, niezapłacone wierzytelności, których udokumentowaniem są wystawione stosowne faktury dla kontrahentów. Wysokość kredytu płatniczego uzależniona jest od faktycznych zgłaszanych potrzeb przedsiębiorstwa, które weryfikowane są analizą jego sytuacji ekonomiczno-finansowej. Wykorzystanie kredytu płatniczego następuje na podstawie dyspozycji przedsiębiorstwa i polega na przekazaniu środków z rachunku kredytu na rachunek przedsiębiorstwa prowadzony w oddziale lub zapłacie za faktury dostawcy. Kredyt taki podlega sukcesywnej spłacie. Kredytobiorca ma obowiązek zawiadomienia banku z jednodniowym wyprzedzeniem o zamiarze spłaty. Na ogół kwota spłacanej raty powinna wynosić co najmniej 25 proc. wysokości kwoty udzielonego kredytu. Podstawową zaletą kredytu płatniczego jest możliwość uzyskania kredytu zarówno w złotówkach, jak i w innej walucie - w zależności od potrzeb przedsiębiorstwa. Stałe oprocentowanie kredytu daje ponadto możliwość dokładnego określenia kosztów związanych z pozyskanym kredytem.

42

Dzięki wykorzystaniu tej formy finansowania przedsiębiorstwa mogą utrzymać chwilowo zagrożoną płynność finansową, ponieważ kredyt taki pozwala na likwidowanie zatorów płatniczych, poprawiając przepływy finansowe. Oprocentowanie kredytu płatniczego podlega każdorazowej negocjacji pomiędzy bankiem a przedsiębiorstwem. Podstawową różnicę między kredytem obrotowym a kredytem płatniczym stanowi okres kredytowania. Kredytu płatniczego udziela się maksymalnie na okres 28 dni, a więc jest to produkt tańszy, prowizje i opłaty są odpowiednio niższe, a wskaźnik zadłużenia jest wyższy jedynie w krótkim okresie. Istotnym wyróżnikiem jest również cel finansowania. Podczas gdy za pomocą kredytu obrotowego finansować można cykle produkcyjne, kredyt płatniczy finansuje chwilowe zapotrzebowanie na środki obrotowe.

Kredyt rewolwingowy Kredyt rewolwingowy umożliwia dokonywanie przez przedsiębiorstwo wielokrotnych pobrań w ramach określonej w umowie tzw. maksymalnej kwoty kredytu. Kwoty spłat podwyższają jednocześnie kwotę do pobrania w ramach maksymalnej kwoty kredytu. Dzięki temu przedsiębiorstwo ma możliwość wielokrotnego wykorzystania limitu aż do dnia wygaśnięcia umowy. Kredyt ten ma zazwyczaj charakter krótkoterminowy. Jest to doskonała forma finansowania działalności gospodarczej dla przedsiębiorców, którzy nie są w stanie dokładnie przewidzieć rozkładu w czasie swojego przyszłego przepływu gotówki czy dokładnej wysokości środków finansowych, jakie będą mu potrzebne w przyszłości.. Kredyt ten znajduje najczęściej zastosowanie w przypadku przedsiębiorstw pragnących upłynnić swoje należności handlowe przed terminem ich zapadalności. Za pomocą kredytu rewolwingowego przedsiębiorstwo ma możliwość uzupełnienia kapitału obrotowego oraz osiągnięcia planowanego poziomu produkcji bądź zysku przy niedostatecznym poziomie środków własnych. Kredyt ten podlega wykorzystaniu w drodze ciągnień realizowanych na podstawie faktur sprzedaży wystawionych przez przedsiębiorstwo i przedstawionych do wykupu. Każdorazowe ciągnienie skutkuje utworzeniem lub zwiększeniem salda debetowego na specjalnie wyodrębnionym rachunku kredytowym. Każde ciągnienie, w ramach kredytu rewolwingowego, spłacane jest sukcesywnie ze środków pochodzących z płatności za faktury ewidencjonowane bezpośrednio na rachunku, w którego ciężar następowało wykorzystanie kredytu. Każdy wpływ środków powoduje zmniejszenie powstałego salda debetowego i jednocześnie odnowienie niewykorzystanej kwoty kredytu do wysokości określonej w umowie kredytowej. Okres ważności uprawnienia do korzystania z kredytu, czyli realizacji ciągnień, wynosi maksymalnie pół roku. Z kolei okres kredytowania, rozumiany jako okres zaangażowania banku, nie powinien przekraczać z reguły 3 kwartałów, a liczony jest od dnia przyznania uprawnienia do dnia ostatecznej spłaty kredytu. Podstawowym zabezpieczeniem spłaty tego kredytu jest cesja wierzytelności z faktur przedstawianych do wykupu, podpisywana każdorazowo w momencie składania zleceń płatniczych przez przedsiębiorstwo.

Kredyty wekslowe Drugą grupę kredytów finansujących działalność gospodarczą tworzą kredyty wekslowe. W ujęciu historycznym klasyczny kredyt bankowy polegał na dyskontowaniu lub skupie weksli, które były zobowiązaniem handlowym, wynikającym z transakcji kupna. Funkcja kredytowa, płatnicza oraz gwarancyjna weksla powoduje obecnie częste wykorzystywanie tej instytucji w działalności gospodarczej. W zależności od sposobu udzielenia kredytu wekslowego wyróżnia się kredyt dyskontowy i akceptacyjny.

Kredyt dyskontowy Kredyt dyskontowy polega na udzieleniu kredytu posiadaczowi weksla poprzez jego zdyskontowanie. Kwotą kredytu jest tzw. suma wekslowa. Przedsiębiorstwo otrzymuje kwotę kredytu będącą równowartością sumy wekslowej pomniejszonej o dyskonto, czyli obliczone wcześniej oprocentowanie kredytu wraz z prowizją. Termin, na jaki udzielany jest kredyt dyskontowy, uzależniony jest od terminu wykupu weksla. Kredyt ten ma zazwyczaj charakter

43

krótkoterminowy. Jedynie przedsiębiorstwo będące posiadaczem weksla ma możliwość złożenia weksla w ramach kredytu dyskontowego. Banki mogą udzielić kredytu dyskontowego w formie jednorazowej transakcji - gdy kredytobiorca chce zdyskontować jednorazowo jeden lub więcej weksli, lub w formie cyklicznych transakcji. Udzielony kredyt dyskontowy ma wówczas formę linii dyskontowej. Przedsiębiorcy przyznawany jest zatem limit, do wysokości którego bank dyskontuje weksle. Limit taki może mieć zarówno charakter odnawialny i wówczas każdy wykup weksla przez przedsiębiorstwo powoduje odnowienie limitu, jak i charakter nieodnawialny - wykup weksla przez dłużnika nie powoduje odnowienia limitu. Warunki linii kredytowej związane są z oceną bieżącej i przyszłej zdolności kredytowej wnioskodawcy, przy czym okres ważności uprawnienia do korzystania z linii (rozumiany jako możliwość dyskontowania weksli) nie może przekroczyć 12 miesięcy. Do dyskonta w ramach linii kredytowej przyjmowane są weksle spełniające ogólne warunki dyskonta ustalone przez bank. Są to w zasadzie wyłącznie te weksle, których termin płatności (liczony od daty złożenia do dyskonta) nie jest krótszy niż 7 dni - w przypadku weksli wystawionych w złotówkach, i 30 dni - w przypadku weksli w walucie obcej, a jednocześnie nie jest dłuższy niż 90 dni. Dyskonto weksla w ramach otworzonej linii kredytowej następuje na wniosek podawcy, którym może być każdy podmiot prowadzący działalność gospodarczą. W zamian za otrzymany poprzez indos weksel bank wypłaca podawcy sumę wekslową pomniejszoną o dyskonto za okres pozostający do wykupu weksla. Suma ta zmniejsza kwotę środków dostępnych w ramach przyznanej linii. W momencie spłaty weksla zdyskontowanego w ramach odnawialnej linii kredytowej pozostająca do wykorzystania kwota limitu ulega odnowieniu o sumę wekslową spłaconego weksla. Dzięki kredytowi dyskontowemu przedsiębiorstwo ma możliwość bardzo szybkiego pozyskania środków przed terminem wykupu weksla oraz wykorzystania ich na finansowanie bieżącej działalności. Przesyłanie weksli do domicyliatu do wykupu przez dłużnika przejmuje na siebie bank. Kredyt dyskontowy przeznaczony jest głównie dla firm i przedsiębiorstw, a sprzedawcą weksli i kredytobiorcą bywają najczęściej dostawcy towarów i usług. Sprzedaż weksli jest w tym przypadku pozyskaniem od banku jeszcze nie wymaganych należności przy akceptacji pewnego dyskonta tychże weksli. Taki rodzaj kredytu stosowany jest zazwyczaj przez te przedsiębiorstwa, które w ramach rozliczeń ze swoimi kontrahentami otrzymują zapłatę w formie weksli, a jednocześnie chciałyby poprawić płynność bieżącą poprzez możliwość ich zdyskontowania w banku. Kredyt akceptacyjny Kredyt akceptacyjny jest umową, na mocy której bank zobowiązuje się do akceptowania do kwoty kredytu ciągnionych na niego weksli przez przedsiębiorcę. Podstawą uzyskania akceptu bankowego weksla trasowanego na bank i ewentualnego korzystania z kredytu akceptacyjnego jest umowa, w której klient zleca bankowi akceptowanie weksli, a bank przyjmuje zlecenie, jednocześnie zobowiązując się do udzielenia kredytu akceptacyjnego w przypadku niedostarczenia przez klienta środków na wykup weksla. Kredyt taki ma zastosowanie wówczas, gdy dostawca nie dysponuje dostatecznymi informacjami na temat zdolności płatniczych odbiorcy. Kredyt akceptacyjny ma charakter krótkoterminowy i przeznaczony jest na finansowanie zobowiązań kredytobiorcy akceptowanymi przez bank wekslami. Zaletą tego typu kredytu są niskie koszty finansowania. Umożliwia on wystawcy weksla poprawę płynności finansowej i wiarygodności oraz uzyskiwanie dochodów z depozytem stanowiących zabezpieczenie kredytu akceptacyjnego przy jednoczesnym terminowym regulowaniu zobowiązań wobec kontrahentów. Z kolei beneficjent dzięki kredytowi akceptacyjnemu ma możliwość regulowania własnych zobowiązań, a akcept jednego banku ułatwia uzyskanie kredytu dyskontowego w innym banku. Weksel umożliwia szybsze otrzymanie należności, gdyż można go zdyskontować przed terminem płatności. Ułatwia to rozliczenia pomiędzy kolejnymi posiadaczami weksla. Maksymalny okres

44

kredytowania wynosi na ogół do jednego roku. W terminie wykupu weksla bank pobiera należności z rachunku kredytobiorcy. W przypadku braku środków wykup weksla, w zależności od rodzaju zawartej umowy, bank może pobrać środki pieniężne stanowiące zabezpieczenie lub uruchomić kredyt krótkoterminowy.

Kredyt inwestycyjny Kredyt inwestycyjny przeznaczony jest dla przedsiębiorców poszukujących środków na dokonanie nakładów inwestycyjnych mających na celu odtworzenie, modernizację lub powiększenie majątku trwałego przedsiębiorstwa. Taki rodzaj kredytu udzielany jest zazwyczaj na zakup nieruchomości, budowę nowych linii produkcyjnych, rozbudowę dotychczasowych linii produkcyjnych lub też zakup maszyn i urządzeń. Dzięki kredytowi inwestycyjnemu możliwe jest ponadto sfinansowanie zakupu wartości niematerialnych i prawnych, takich jak: patenty, wzory, licencje, specjalistyczne oprogramowania, a także nabywanie akcji lub udziałów przedsiębiorstw lub inne długoterminowe papiery wartościowe. Warunkiem uzyskania kredytu inwestycyjnego jest udział własny przedsiębiorstwa w finansowaniu danego przedsięwzięcia. Na ogół banki finansują do 80 proc. wartości netto inwestycji, a przy zakupie samochodów osobowych i ciężarowych - nawet do 90 proc. Finansowanie w niepełnej wysokości danego projektu lub przedsięwzięcia inwestycyjnego zmniejsza ryzyko kredytowe banku, ponieważ udział własny kredytobiorcy zwiększa jego zainteresowanie powodzeniem realizacji inwestycji. Kredyt inwestycyjny wykorzystywany jest w zależności od indywidualnych potrzeb przedsiębiorcy - jednorazowo lub np. w transzach, dostosowanych do terminarza realizacji inwestycji.

Obecnie wiele przedsiębiorstw boryka się z zachwianiem płynności finansowej, dlatego instytucje, które udzielają kredytów powinny dbać o jak najlepsze zabezpieczenie swoich środków. Prawo cywilne wyróżnia dwa rodzaje zabezpieczeń kredytu: osobiste i rzeczowe. W pierwszym przypadku kredytobiorca za udzielony kredyt odpowiada całym swoim majątkiem osobistym, w drugim przypadku zabezpieczeniem jest jedynie wskazana rzecz w zabezpieczeniu. W ramach zabezpieczeń osobistych kredytobiorca może oferować następujące formy zabezpieczeń: weksel, weksel własny in blanco, poręczenie wekslowe, poręczenie według prawa cywilnego, gwarancje bankowe, cesje przyszłych należności, przystąpienie do długu kredytowego, pełnomocnictwo. Natomiast sposób zabezpieczeń rzeczowych obejmować może: zastaw ogólny, bankowy zastaw rejestrowy, zastaw na prawach, przywłaszczenie poprzez zabezpieczenie, hipoteka, blokada środków na rachunku bankowym, kaucja. Kredytodawca może żądać jednocześnie kilku zabezpieczeń kredytu gdy wyda mu się iż zdolność kredytowa kredytobiorcy jest obarczona dużym ryzykiem. Od przedsiębiorstw dobrze prosperujących najczęściej żąda się zabezpieczeń rzeczowych, od firm znajdujących się w złej kondycji finansowej oczekuje się zabezpieczeń osobistych, danych przez wiarygodnych poręczycieli.

3. Leasing. Jest szczególną formą finansowania inwestycji, umożliwiającą inwestorowi dostęp do dóbr inwestycyjnych bez konieczności angażowania dużych środków na ich zakup. Umowa leasingu oparta jest na konstrukcji odpłatnego użytkowania lub używania rzeczy przez leasingobiorcę bez tytułu własności. Przez cały czas trwania umowy leasingu przedmiot pozostaje własnością leasingodawcy, natomiast leasingobiorca płacąc opłaty leasingowe i nie dokonując zakupu użytkowanej rzeczy wykorzystuje ją dla swoich celów gospodarczych. Prawidłowa konstrukcja umowy leasingowej korzystna jest zarówno dla leasingobiorcy jak i dla leasingodawcy, jednakże nie tylko różnice w stopach opodatkowania jaki i innych czynnikach związanych z opodatkowaniem zachęcają potencjalne przedsiębiorstwa do korzystania z tej metody finansowania. Taki rodzaj finansowania korzystny jest np. w przypadku gdy przedsiębiorstwo bierze w leasing sprzęt zaawansowany technologicznie, którego okres starzenia jest bardzo krótki. Gdyby przedsiębiorstwo ten sam sprzęt zakupiło za własne środki finansowe naraziłoby się na problem iż po krótkim czasie urządzenie to stanie

45

się bezużytecznym, a duże wydatki środków finansowych na jego zakup mogą zachwiać równowagą finansowa danego przedsiębiorstwa. Firmy często skłaniają się również do transakcji leasingowych gdyż po prostu nie są one w stanie sfinansować zakupu urządzeń i sprzętów z własnych środków. Pierwsza umowa, która wykorzystywała konstrukcję prawną nazwaną leasingiem zawarta została w Stanach Zjednoczonych w 1877 r., spółka Bell Tełephon Company z Nowego Yorku oprócz sprzedaży aparatów telefonicznych, zaczęła udostępniać je klientom za okresową opłatę. Pomysł ten wykorzystała w 1952 r. Spółka United States Leasing Corporation z siedzibą w San Francisco, która jako pierwsza założyła przedsiębiorstwo, gdzie przedmiotem działalności były transakcje leasingowe. Do korzyści przemawiających za leasingiem zaliczyć można: stworzenie dodatkowego źródła finansowania zewnętrznego firmy, uzyskanie możliwości korzystania z prawa własności przedmiotów bez konieczności ich nabywania, dobre zabezpieczenie finansującego poprzez prawo własności do przedmiotów leasingu, zwolnienie części środków kapitałowych leasingobiorcy przeznaczonych w razie nie korzystania z leasingu na zakup innych środków, możliwość osiągania dużych zysków i korzystnych lokat kapitałowych poprzez firmy leasingowe oraz oszczędności podatkowe. Natomiast czynnikami niekorzystnymi w transakcjach leasingowych są: koszty leasingu związane z oprocentowaniem kredytów bankowych, od których zazwyczaj są wyższe, utrata wartości rynkowej przedmiotu leasingu i problem z ich upłynnieniem w połączeniu z korzystną ceną. Zazwyczaj jednak obydwie strony transakcji starają się maksymalnie ograniczyć ryzyko i maksymalizować korzyści wynikające z leasingu. Pojęcie leasingu pochodzi od anglo - amerykańskiego słowa „to lease" co oznacza wynajmować, wydzierżawiać. W obrocie gospodarczym umowa leasingu w najszerszym znaczeniu oznacza transakcje polegającą na oddaniu poprzez leasingodawcę, leasingobiorcy rzeczy do korzystania za opłatą na różnych warunkach. Wszystkie typy umów leasingu stanowią o odpłatnym użytkowaniu rzeczy, co oznacza, że leasingodawca oddaje do użytku wraz z przeniesieniem odpowiedzialności za korzystanie poprzez leasnigobiorcę pewne dobra majątkowe. Leasingobiorca w zamian zobowiązuje się uiszczać opłaty za korzystanie z przedmiotu leasingu. Dokładne określenie praw i obowiązków stron zależy od konkretnej umowy leasingowej. Leasing może występować w różnych formach do najbardziej znanych zaliczyć można: leasing operacyjny, leasing finansowy lub kapitałowy, umowa sprzedaży i leasingu zwrotnego tzw. Sale and leaseback, oraz leasnig kombinowany. Konstrukcję transakcji natomiast podzielić możemy na leasing bezpośredni i pośredni. Leasing bezpośredni obejmuje umowy, w których sam producent oddaje wytworzone przez siebie środki produkcji do korzystania w zamian za zapłatę czynszu. Dla leasingobiorcy ta forma jest korzystna w przypadku gdy bierze on środki w leasingu na korzystniejszych warunkach niż w transakcji leasingowej z udziałem pośrednika (firmy leasingowej). Leasingodawca tym sposobem zapewnia sobie większy zbyt na swoje produkty. Producenta w transakcji reprezentować może firma handlowa będąca jego przedstawicielem. Inną formą jest leasing pośredni, który charakteryzuje się uczestnictwem podmiotu pośredniczącego (w transakcji występują co najmniej trzy podmioty). Pośrednikiem jest firma leasingowa, która wynajmuje maszyny i urządzenia nie będąc ich producentem. Funkcję przedsiębiorstwa leasingowego może pełnić oprócz firm leasingowych: bank, firmy ubezpieczeniowe i fundusze. Jedną z głównych cech w aspekcie ekonomicznym owej transakcji jest finansowanie działalności inwestycyjnej. Przedsiębiorstwa często nie posiadają środków finansowych na pokrycie danego przedsięwzięcia dlatego też często korzystają z kredytu rzeczowego w formie leasingu. Przedsiębiorstwo leasingowe zakupuje od producenta maszyny, którymi jest zainteresowany klient, następnie przekazuje ją jemu w używanie zachowując przy tym prawo własności i pobierając za to opłaty. Konstrukcja leasingu pośredniego umożliwia pojawianie się dodatkowych instytucji jak banki i instytucje kredytowe refinansujące działalność leasingodawcy, prawie konieczna ich obecność staje się

46

w przypadku transakcji na znaczne kwoty tzw. Leveraged lease (leasing popierany lub lewarowy). Przy kalkulowaniu opłacalności transakcji dla użytkownika, w leasingu pośrednim zawsze należy uwzględnić prowizję pośrednika transakcji. Jest to forma stosunkowo droga w kredytowaniu. Jednak niekiedy jest to jedyny sposób wejścia w posiadanie kosztownych dóbr. W obrocie gospodarczym w wyniku skomplikowanych cech i obowiązków stron trudno jest podporządkować umowę leasingu jako umowę kodeksową. Z prawnego punktu widzenia można wyróżnić odrębne rodzaje umów jak leasing operacyjny, finansowy oraz kombinowany. Leasing operacyjny często nazywany zwykłym lub usługowym. Leasingodawca czyli właściciel sprzętu ma obowiązek utrzymywania w sprawności i naprawiania sprzętu oraz jego ubezpieczenia będącego przedmiotem leasingu tzw. fuli service and maintenance lease (leasing z pełną obsługą), a koszt tego pokrywany jest z opłat leasingowych. Świadczenia leasingodawcy uwzględnione są w ratach leasingowych lub na zasadzie umowy równolegle zawieranej z umową leasingowa. Jedną z podstawowych cech leasingu operacyjnego jest możliwość wypowiedzenia umowy przez strony przed upływem terminu poprzez zawarcie w umowie tzw. klauzuli unieważniającej, która ma zastosowanie w przypadku szybkiego starzenia technologicznego przedmiotu leasingu, gdy po krótkim czasie staje się on bezużyteczny lub jeśli profil działalności przedsiębiorstwa zostaje zmieniony. Zazwyczaj również ustala się dodatkowo minimalny okres używania danego przedmiotu leasingu. Poza tym jeśli klauzula nie stanowi inaczej strony mogą odstąpić od umowy w dowolnym terminie. Z tego udogodnienia często korzysta się w przypadku leasingu komputerów, urządzeń telekomunikacyjnych, wyposażenia biurowego i sprzętu medycznego. Umowy tego typu zawierane są na bardzo krótkie okresy: kilka miesięcy lub nawet tygodni maksymalnie do trzech lat (shotr-term lease). Inną ważną cechą tego rodzaju leasingu jest fakt, iż nie jest on całkowicie amortyzowany. Płatności wymagane umową leasingowa nie wystarczają do pokrycia pełnego kosztu sprzętu. Jednak po zakończeniu okresu eksploatacyjnego przedmiot charakteryzuje się ciągle dużą wartością użytkową tym samym leasingodawca stara się przekazać go innym leasingobiorcom lub po prostu sprzedać. Leasing operacyjny w większości przypadków jest leasingiem bezpośrednim (direct lease), charakterem prawnym jest on zbliżony do umowy najmu lub dzierżawy. Innym rodzajem umowy leasingowej jest leasing finansowy zwany też kapitałowym, podstawową cechą tego leasingu jest chęć dążenia leasingobiorcy do uzyskania środków inwestycyjnych, bez zaangażowania własnego kapitału na zakup dóbr. Z drugiej strony leasingodawca dąży do osiągnięcia zysku poprzez odpłatne udostępnianie nowoczesnych maszyn i urządzeń. Rodzaj tej umowy opiera się on na zasadzie, że leasingobiorca nie ma możliwości wypowiedzenia umowy najmu w okresie jej obowiązywania bez konsekwencji finansowych. Jednak jeśli najemca chce rozwiązać umowę przed terminem musi zapłacić wszystkie raty czynszu. Charakter tej umowy jest długookresowy i dotyczy dóbr nietypowych i o dużej wartości. Leasingobiorca może stać się właścicielem dzierżawionego obiektu lecz wymaga to zapisu w umowie, jest to tak zwana opcja zakupu, w której przenosi się prawo własności przedmiotu leasingu na leasingobiorcę po upływie obowiązywania umowy. Inną ważną cechą tego leasingu jest fakt iż jest on w pełni amortyzowany tzn. leasingodawca otrzymuje płatności równe pełnej cenie przedmiotu leasingu powiększonej o zysk z tej transakcji, umowa z pełnym zwrotem kosztów zwana jest „Full Payout lease". Przy częściowym zwrocie kosztów takiego leasingu mówi się o Non full payout lease". Stopa dochodu leasingodawcy przybliżona jest do oprocentowania jakie leasingobiorca musiałby zapłacić za zabezpieczenie kredytu terminowego. Okres trwania takiego rodzaju umów zazwyczaj uzależniony jest od okresu amortyzacji leasingowanego dobra. Z reguły wynosi on 75 do 90% okresu użytkowania danego dobra, czasowo umowy zawierane te są na okres 3-10 lat. Leasingodawca ma zazwyczaj możliwość odnowienia umowy leasingowej po zmniejszonej cenie po zakończeniu okresu obowiązywania umowy podstawowej. Leasingobiorca

47

zazwyczaj przy tym rodzaju umowy ponosi koszty płacenia podatku majątkowego oraz koszty ubezpieczenia przedmiotu leasingu. Charakter tej umowy stawia leasingodawcę w wysoce korzystnej sytuacji, gdyż poprzez zastosowanie szeregu klauzul zastrzega sobie prawo, iż w przypadku odstąpienia od umowy strony wynajmującej poniesie ona koszty związane z wcześniejszym wygaśnięciem umowy. Innym celem takiej umowy jest włączenie przedmiotu leasingu poprzez okres trwania umowy w skład przedsiębiorstwa leasingobiorcy. Po tym okresie umowa nie przewiduje dalszego wykorzystania przedmiotu gdyż traktuje się go jako zużytego ekonomicznie, który nie przedstawia żadnej wartości z ekonomicznego punktu widzenia. W leasingu finansowym konstrukcja transakcji zazwyczaj występuje w formie leasingu pośredniego czyli z udziałem firmy leasingowej. Umowy w leasingu finansowym zazwyczaj kończą się sprzedażą środka leasingu leasingobiorcy za minimalną wartość danej rzeczy. Użytkownik ponosi wtedy ryzyko dopłaty do przedmiotu leasingu lub otrzymuje nadwyżkę jeśli rzecz sprzedana jest powyżej wartości końcowej danej rzeczy. Przedmiotem umów leasingu finansowego są głównie specjalistyczne maszyny i urządzenia, ciągi produkcyjne, elementy wyposażenia, a umowy zawierane są na znaczne kwoty. Tym samym nieodłącznym elementem zawierania umów w leasingu finansowym są długie negocjacje stron transakcji. Jeszcze innym rodzajem umowy leasingowej jest tzw. umowa sprzedaży i leasingu zwrotnego (sale and leaseback). Istotą tej transakcji jest powiązanie umowy leasingu z poprzedzeniem jej umową sprzedaży. Leasingobiorca sprzedaje nabyte przez siebie środki firmie leasingowej, przy jednoczesnym zastrzeżeniu w umowie warunków i praw do dalszego użytkowania obiektów. Sprzedaż połączona z leasingiem zwrotnym jest podobna do leasingu finansowego z tą różnicą, że aktywa będące przedmiotem leasingu są zazwyczaj używane, a nie nowe, leasingodawca kupuje je natomiast od przyszłego leasingobiorcy. Rodzaj takiej umowy może być postrzegany jako szczególny przypadek leasingu finansowego. Bardzo często przedmiotem tego leasingu stają się budynki i grunty. Sale and leaseback spełnia dużą rolę kredytową, firmy będące w sytuacjach zachwiania płynności finansowej mogą sprzedawać własne aktywa zwiększając przy tym jednocześnie swoją płynność płatniczą. Leasingobiorca zwiększa swoje środki obrotowe, dzięki którym może osiągać szybszy dochód przy jednoczesnym korzystaniu ze zbytych środków trwałych. Leasingodawca w wyniku zakupu środków staje się ich właścicielem, a udostępniając je pobiera opłaty leasingowe. W dzisiejszych czasach przedmiotem leasingu stają się coraz to nowe rzeczy, a forma umów leasingowych trudna jest do przyporządkowania konkretnie jednej, dlatego coraz częściej mówi się o leasingu kombinowanym. Jest to łączenie elementów np.: leasingu operacyjnego z elementami leasingu finansowego. To jaki rodzaj leasingu wybierze dane przedsiębiorstwo, będzie miało znaczący wpływ na rozmiary jego przyszłej działalności gdyż coraz częściej leasingi zawierane są na znaczne kwoty, i coraz więcej przedsiębiorstw przekonuje się do tej formy finansowania zewnętrznego działalności przedsiębiorstwa. W normach prawa handlowego niektórych państw można znaleźć regulacje prawne umów leasingowych dotyczących głównie: zasad działalności kredytowej w umowach leasingu, prawa podatkowego, prawa celnego, ochrony interesów leasingodawców i leasingobiorców oraz zasad odpowiedzialności. Za najbardziej reprezentatywne kraje pod względem transakcji leasingowych uznaje się: Niemcy, Wielką Brytanię, USA, Francję oraz Belgię i Włochy. W Polsce leasing jest umową nienazwaną (sui generis) w świetle polskiego prawa zobowiązań.

4. Factoring. Faktoring można określić jako rodzaj szerokiego pośrednictwa handlowego. Nazwa pochodzi od angielskiego terminu faktor i oznacza pośrednika, agenta. Najkrócej mówiąc, faktoring polega na nabywaniu przez specjalistyczne instytucje faktoringowe bieżących, nieprzeterminowanych wierzytelności od różnych podmiotów gospodarczych, którym należności te przysługują z tytułu towarów i usług. W związku z wydłużaniem się czasu, w którym następują rozliczenia między dostawcą i odbiorcą towaru bądź usługi nastąpiło wydzielanie się z banków odrębnych instytucji faktoringowych. Zaczęły także

48

powstawać samodzielne firmy skupiające się wyłącznie na tej ofercie. Coraz więcej banków podejmuje się świadczenia tego rodzaju usług. Bardzo silnie powiązane są one z wymianą międzynarodową. Faktoring Stanowi formę finansowania kontraktów krótko- i średnioterminowych polegającą na refinansowaniu udzielanych przez przedsiębiorstwo kredytów kupieckich poprzez wyspecjalizowaną instytucję zwaną factorem lub instytucję factoringową. W polskim prawie jest to umowa nienazwana, w stosunku do niej stosuje się przepisy cesji przyszłych wierzytelności. Istota tego instrumentu polega na tym, że wyspecjalizowana instytucja lub spółka factoringową odkupuje należności różnych podmiotów gospodarczych, co oznacza w praktyce zaliczkowanie tych podmiotów do czasu wpływu płatności należności. Inaczej mówiąc factoring ma miejsce wtedy, gdy wyspecjalizowana spółka lub instytucja reguluje należności i następnie sama zajmuje się wyegzekwowaniem ich od dłużnika. Factoring jest alternatywnym do kredytu obrotowego i handlowego źródłem finansowania cyklu rozliczeniowego pomiędzy dostawcą i odbiorcą. Faktor podpisując umowę factoringu z przedsiębiorstwem zazwyczaj przedstawia ją w formie porozumienia stałego i zawierana jest zazwyczaj na okres jednego roku. Instytucje i spółki factoringowe nie kupują pojedynczych należności, lecz wszystkie albo ściśle określone grupy czy rodzaje należności. W umowie faktor zobowiązuje się odkupywać na bieżąco od przedsiębiorstwa wierzytelności z tytułu zawartych kontraktów, a co za tym idzie przejmuje na siebie dużą część ryzyka związaną z wyegzekwowaniem należności od dłużnika. Do korzystnych czynników z punktu widzenia przedsiębiorstwa korzystającego z finansowania transakcjami factoringowymi zaliczyć można: pewność w uzyskaniu zapłaty za dostarczony towar lub wykonaną usługę, dodatkowo zapłatę otrzymuje przed terminem ustalonym z dłużnikiem. Tym samym zwiększa to płynność danego przedsiębiorstwa. Natychmiastowo przedsiębiorstwo otrzymuje od factora 70 - 95% wartości transakcji, procent ten uzależniony jest od ryzyka transakcyjnego. Najczęściej występują dwie metody rozliczeń transakcji factoringowych: pierwsza gdy factor wypłaca do 80% wartości faktury w gotówce, a pozostałą część po potrąceniu kosztów finansowania, w dniu zapłacenia faktury przez wierzycieli i drugi przypadek gdy factor wypłaca 100% należności z wartości faktury, po potrąceniu opłat, ale dopiero po pewnym czasie od przejęcia wierzytelności. Również niezwykle istotnym elementem takiej transakcji jest fakt, iż refinansowanie należności ma formę dyskonta bez prawa regresu. W ten sposób factor rezygnuje z prawa roszczenia zwrotnego w stosunku do przedsiębiorstwa w razie niemożliwości ściągnięcia należności w wyznaczonym terminie. Ryzykiem transakcji o wiele bardziej obciążony jest factor niż przedsiębiorstwo. Factor w transakcji spełnia trzy funkcję: finansuje transakcję, przejmuje ryzyko operacji (del credere), świadczy specjalistyczne usługi (prowadzenie księgowości, fakturowanie wysyłek, inkasowanie należności itp.). Jeśli spółka factoringową spełnia powyższe trzy kryteria wtedy mówimy o factoringu pełnym. Do podstawowych wad facttoringu zaliczyć można wysokie koszty. Prowizja factoringową obejmuje trzy elementy: opłatę za usługi factoringowe 0,75 - 2%, prowizja za przejęcie ryzyka 1 - 3% kwoty wierzytelności oraz koszt finansowania wyznaczony poprzez stopę oprocentowania kredytu dyskontowego (ze względu iż ustala ją factor jest nieco wyższa niż aktualna rynkowa stopa oprocentowania). Mówiąc o factoringu jako szczególnej formie finansowania należy podkreślić, że w praktyce nie można jej traktować jako alternatywy w stosunku do kredytów bankowych, lecz raczej jako specyficzną metodę kredytowania. Najmniej atrakcyjna ta forma jest dla dużych przedsiębiorstw dysponujących znacznym kapitałem obrotowym i wykazujących się niedużym udziałem kosztów administracyjnych w kosztach całkowitych. Tym samym z myślą o nich wykształcono pewne odmiany takiej formy finansowania a mianowicie: dyskontowanie faktur oraz dyskontowanie blokowe. Kupujący pozostaje na ogół nieświadomy uczestnictwa factora w transakcji. Transakcje factoringowe najczęściej stosowane są w branżach: odzieżowej, elektrotechnicznej, meblarskiej, i zabawkowej. Polskie

49

instytucje factoringowe nabywają wierzytelności oferując jednocześnie potencjalnym klientom następujące formy factoringu: bez prawa powrotnego przeniesienia należności, wówczas ryzyko braku zapłaty za fakturę przechodzi definitywnie na bank; z prawem ponownego przeniesienia wierzytelności, wówczas ryzyko braku zapłaty faktury przez odbiorcę powraca do dostawcy; w części oznaczonej stosunkiem procentowym bez prawa powrotnego przeniesienia, a pozostała część należności wypłacana jest ze spłatą dłużnika, wówczas ryzyko factoranta dotyczy tylko tej części należności; w części oznaczonej stosunkiem procentowym z prawem powrotnego przeniesienia, a pozostała część należności jest wypłacana wraz ze spłatą dłużnika, w przypadku takiej umowy faktorant ponosi ryzyko do wysokości całej wierzytelności. Na rynku szczególnie w działalności handlowej, można zauważyć trend postępującego wydłużania cyklów płatności. W warunkach konkurencji przedsiębiorstwa aby pozyskać nowych klientów stosują dłuższe niż konkurencja terminy płatności, jednocześnie firmy o silnej pozycji rynkowej rekompensują to narzucaniem swym dostawcom tak samo długich terminów płatności. Pozostali uczestnicy rynku narażają się na ponoszenie coraz to wyższych kosztów utrzymania wypłacalności. Utrzymanie płynności możliwe jest poprzez zaciągnięcie kredytu bankowego lub właśnie poprzez factoring. W określonych warunkach jest to źródło bardziej elastyczne i efektywniejsze. Pozwala na kształtowanie terminów płatności, dopuszcza nieterminowe wywiązywanie się dłużnika z płatności, bardziej precyzyjnie można planować działalność operacyjną oraz możliwe jest przeniesienia na factora monitoringu napływu należności oraz ich egzekwowania. Przedsiębiorstwo stosując taką metodę finansowania działalności może zmniejszać zapotrzebowanie w firmie na kapitał pracujący. Nie daje tego kredyt krótkoterminowy, gdyż pogarsza relację kapitałów obcych do kapitałów własnych, a to ogranicza zaciąganie dalszych kredytów. Factoring zmienia należności na środki pieniężne w przedsiębiorstwie czyli zmiany zachodzą jedynie w pozycjach aktywów przedsiębiorstw. Kredyt bankowy powoduje zmiany zarówno w aktywach jak i pasywach. Tym samym firmy wykorzystujące transakcje factoringowe uzyskują wyższe wskaźniki rentowności majątku oraz korzystniejsze wskaźniki ogólnego zadłużenia. Najczęściej spotykane formy faktoringu to: faktoring właściwy i faktoring niewłaściwy. W przypadku faktoringu właściwego faktor całkowicie przejmuje na siebie ryzyko wypłacalności dłużnika. W literaturze fachowej używa się pojęcia przejęcia przez faktora odpowiedzialności z tytułu del credere, zabezpieczając przedsiębiorstwo przed ponownym przejęciem wierzytelności. Przed zawarciem umowy faktoringu właściwego faktor dokładnie analizuje kondycję ekonomiczną dłużnika oraz jego możliwości wywiązywania się ze zobowiązań finansowych. W przypadku faktoringu niewłaściwego ryzykiem niewypłacalności dłużnika obciążony jest faktorant. W praktyce tę formę faktoringu łączy się z elementami pożyczki zawieranej między faktorem a faktorantem. Jeżeli bowiem dłużnik nie reguluje swoich zobowiązań wobec faktora, przeniesienie wierzytelności na przedsiębiorcę-faktoranta połączone jest z obowiązkiem spłacenia pożyczki, udzielonej w wyniku przelania wierzytelności. Można się także zetknąć z tzw. faktoringiem mieszanym. Faktor przejmuje wówczas na siebie ryzyko wypłacalności dłużnika do określonej wysokości. Część zadłużenia natomiast, przewyższająca ustaloną kwotę, obciąża ryzykiem faktoranta. Faktoring może mieć istotny wpływ na efekty prowadzonej działalności. Oczywiście najczęściej korzysta się z możliwości, jakie ona daje, szybkiego pozyskania środków pieniężnych na dalszą działalność. Najczęściej przekazanie pieniędzy następuje w formie zaliczki. Faktorant otrzymuje więc od razu część kwoty wierzytelności, nie przekraczającej z reguły 90 proc. jej wartości. Pozostała kwota jest wpłacana w momencie, gdy wierzytelność jest wymagalna lub gdy dłużnik spłaci faktorowi dług. Przy zastosowaniu metody dyskontowej faktor przekazuje firmie środki natychmiast po przedstawieniu faktur. Kwota ta odpowiada wartości wierzytelności w dniu zawarcia umowy, pomniejszona jest jednak o prowizje. Faktor odlicza tu również stawkę z konta przyznanego przez klienta jego odbiorcy i

50

opłatę za usługi. Natomiast w przypadku faktoringu wymagalnościowego faktor płaci należność faktorowi dopiero w terminie płatności dłużnika. Wykorzystanie faktoringu w finansowaniu działalności jest przydatne dla firm: mających stałych kontrahentów, dążących do zdyscyplinowania dłużników, nie mających możliwości skorzystania z kredytu bankowego, zmuszonych precyzyjnie planować wpływy pieniężne i wydatki, obciążonych zbyt wysokimi kosztami kredytu kupieckiego.

10. Forfaiting. Bardzo zbliżonym źródłem finansowania zewnętrznego obok factoringu są transakcje forfaitingowe. Przedmiotem forfaitingu są przede wszystkim wierzytelności średnio- i długoterminowe. W takich transakcjach średni okres spłaty waha się od 6 miesięcy do 10 lat. W finansowaniu transakcji bierze udział wyspecjalizowana instytucja finansowa zwana firmą lub bankiem forfaitingowym. Podpisuje ona z eksporterem umowę, na mocy której odkupuje od eksportera wierzytelności handlowe wymagane w terminie późniejszym. Istotnym jest fakt, iż forfaiter przejmuje wierzytelności bez prawa regresu w stosunku do poprzednich posiadaczy tychże wierzytelności. W odróżnieni od factora, forfaiter odkupuje 100% wierzytelności wraz z odsetkami. W zamian za odkupione wierzytelności forfaiter wypłaca natychmiast eksporterowi należną mu kwotę pomniejszoną o koszty forfaitingu (wartość bieżącej wierzytelności), na którą składają się stopa dyskonta wierzytelności - na ogół wyższa niż stopa rynkowa, dla krajów o niskiej wiarygodności stosuje się wyższe stopy, okres będący podstawą dyskonta - suma dni od wypłaty wartości bieżącej wierzytelności do momentu wymagalności oraz prowizja, która waha się w granicy 0,5 - 2% wartości wierzytelności rocznie. Dodatkowo bank forfaitingowy przejmuje na siebie całkowite ryzyko handlowe oraz polityczne związane z transakcją oraz czynności związane ze ściąganiem należności, prowadzenie rachunkowości związanej z transakcją. Jednak aby w ogóle doszło do transakcji muszą być spełnione określone warunki. Podstawowym wymaganiem stawianym przez forfaitera jest bieżąca i perspektywiczna wypłacalność dłużnika i kraju z którego on pochodzi. Innym warunkiem często stosowanym jest żądanie gwarancji pierwszorzędnego banku w kraju importera. Stanowi to zabezpieczenie dla forfaitera tym samym będzie się on starał aby była ona bezwarunkowa, przenośna i nieodwołalna. Firmy forfaiterowe akceptują wierzytelności w walutach wymienialnych. W praktyce wykupowi podlegają wierzytelności trzech typów: wierzytelności wekslowe, wierzytelności książkowe, wierzytelności z tytułu zapłaty akredytywą z odroczonym terminem płatności. Typowa transakcja forfaitingowa od eksportera wymaga przedłożenia pewnych dokumentów tj.: weksel lub weksle, papiery zabezpieczające wierzytelności (awal wekslowy, list gwarancyjny, akredytywa itp. ) oraz dodatkowo dokumenty takie jak: potwierdzenie wiarygodności podpisów importera, banku gwarancyjnego i eksportera, kopia umowy handlowej, kopia licencji eksportowej i/lub importowej, kopia zezwoleń na transfer dewiz itd. Transakcje forfaitingowe zawierane są na duże kwoty tym samym firmy forfaitingowe starają się zmniejszyć swoje ryzyko utraty środków poprzez jak najpewniejsze zabezpieczenie gwarancji w Polsce transakcje forfaitingowe są dość rzadko stosowane i nie cieszą się dużym zainteresowaniem ze względu na duże koszty transakcji.

10. Franchising. Franchising wymienia się często jako alternatywa w finansowaniu obcym dla leasingu. Stanowi ona sposób uzyskania dostępu do rynku przez przedsiębiorstwo, które nie posiada wystarczających środków finansowych aby utworzyć firmę o silnej pozycji. Opiera się na negocjowanej umowie, na podstawie której franchisingobiorca w zamian za odpowiednią opłatę uzyskuje prawo do utworzenia i prowadzenia przedsiębiorstwa zgodnego z pomysłem, sposobem zarządzania, w oparciu o doświadczenie i sprzęt oraz pod znakiem firmowym franchisingodawcy. inną definicją franchisingu jest stwierdzenie, iż jest to metoda sprzedaży towarów i usług. Dokładniej to udzielenie licencji przez jedną osobę (franchisor) drugiej osobie (franchisee) na prowadzenie sprzedaży. Licencja ta uprawnia do sprzedaży

51

wykorzystując znak firmowy czy imię firmy udzielającej licencji jak również do korzystania z całego pakietu usług dotyczących szkolenia niewykwalifikowanych pracowników w celu założenia kolejnej placówki rozwiniętego przedsiębiorstwa. Termin „la franchise" pochodzi z języka romańskiego. Pierwotnie pod tym wyrażeniem rozumiano jako królewski przywilej dzięki któremu określeni kupcy i rzemieślnicy za określoną opłatę mogli wykonywać oznaczone czynności handlowe. Za prekursora w dziedzinie organizowania nowoczesnych sieci przedsiębiorstw, jakie zaczęły działać stosownie do zasad franchisingu, uważa się Johna S. Pembertona, który przystąpił do udzielania uczestniczącym w sieciach rozlewniom, licencji na rozprowadzanie wynalezionego przez siebie już w 1886 r. „Coca - Coli". Istota takiego działania polega na standaryzacji i wykorzystaniu wcześniej sprawdzonego pomysłu. Ze względu na skład elementów franchising jest porównywalny do umowy licencyjnej, dystrybucyjnej czy przedstawicielstwa. Umowa najczęściej składa się z trzech części: sformułowania praw franczyzanta (franchisingobiorcy), określenia sposobu działania przedsiębiorstwa oraz warunków wypowiedzenia umowy wraz z określeniem rozliczeń końcowych. W polskich normach prawnych jest to umowa nienazwana. Franchising stanowi formę kooperacji gospodarczej poprzez tworzenie sieci jednostek jak np.: McDonalds, Holiday Inn., Levi's Strauss, Jean Louis David itp., zakładając samodzielność pod względem własności, ale jednocześnie stałą kontrolę organizatora sieci na podstawie porozumienia koordynacyjnego. Warunkiem możliwości zawarcia umowy franchisingowej jest posiadanie poprzez firmę - matkę wyrobionej renomy na rynku, aby firmy podpisujące umowę mogły korzystać z wypracowanej metody prowadzenia działalności i aby włączenie do sieci łączyło się z korzyściami. Umowa franchisingowa ma charakter świadczeń dwustronnych, a dzięki nim obydwie strony czerpią korzyści. Dla franchisora jest to metoda ekspansji na rynek, pozyskania nowych rynków zbytu, w oparciu o obcy kapitał. Dla uczestników podstawową korzyścią jest redukcja do minimum ryzyka, gdyż posługują się oni odpowiednią renomą. Zobowiązany jest on tym samym do świadczenia usług na odpowiednia wysokim poziomie i podlega jednocześnie kontroli aby nie zachwiał równowagi w całej sieci. Korzyści jakie stwarza franchising w sferze finansowania działalności gospodarczej to: udzielanie pożyczek przez franchisora dla uczestników sieci na preferencyjnych zasadach, tak aby mogli oni dopasować poziom swojej jednostki do poziomu całej sieci; poręczenia stosowane przez franchisora wobec zobowiązań zaciąganych przez uczestnika sieci, ma to duże znaczenie dla potencjalnego pożyczkodawcy, który w mniejszym stopniu obawiał się będzie niewypłacalności. Franchisor finansuje nie tylko uczestnika sieci środkami finansowymi ale także rzeczowymi jak np.: udostępnia własny sprzęt niezbędny do wykonania inwestycji. Zdarza się również, że franchisor narzuca plan inwestycyjny uczestnikowi sieci w celu jej ujednolicenia. Bardzo ważnym elementem jest wysoka wiarygodność kredytowa wobec banków i innych kontrahentów co korzystnie może wpłynąć na uczestnika sieci w momencie gdy będzie on chciał skorzystać z innego źródła finansowania zewnętrznego. Po podstawowych wad związanych z umową franchisingowa wiąże się duże uzależnienie uczestnika sieci wobec franchisora, stosowanie różnego rodzaju opłat obowiązkowych jak opłata wstępna, opłaty cykliczne, wpłaty na wspólny fundusz reklamowy. Im większy udział franchisora w jednostce tym większe tym mniejszy kapitał pozostanie uczestnikowi sieci do wykorzystania. Wszystkie dodatkowe świadczenia ze strony franchisora powinny być szczegółowo ujęte w umowie aby jasne było jakie obowiązki ciążą na stronach i jakie im przysługują ewentualne roszczenia. Franchising jako metoda współpracy gospodarczej, przyczynia się do rozbudowy rynku wewnętrznego danego kraju i zdobywania na nim odpowiedniej pozycji przez średniej wielkości przedsiębiorców. W aspekcie finansowania zapewnia on możliwość egzystencji licznym kręgom przedsiębiorców (kupców i rzemieślników) i umożliwia im rozwijanie własnej inicjatywy i pomysłowości. Stanowi on też pole nabywania przez nich odpowiedniej prężności organizacyjno - gospodarczej. Nie bez

52

racji również mówi się o tym, iż franchising przynosi beneficjentowi korzyści gospodarcze prawie na wszystkich płaszczyznach działalności przedsiębiorstwa macierzystego. Dzięki zastosowaniu tego systemu zapewnia on sobie drogi rozprowadzania swoich produktów, bezpośrednie dotarcie do nowych rynków oraz równomierne jego nasycenie własnymi towarami. Tym samym zdobywa on obszary rynku, na które na pewno by nie wszedł tradycyjnym trybem. Prawie naturalną konsekwencją zastosowania tej metody jest wzrost produkcyjności danego uczestnika sieci, a co za tym idzie wzrost obrotów i zysków. Franchising jest specyficzną formą finansowania zewnętrznego można powiedzieć, że ma ona charakter pośredni, gdyż na pierwszym miejscu stawia się możliwość uzyskania dostępu do rynku poprzez wykorzystanie doświadczeń renomowanych firm. Franchising oznacza rezygnację z samodzielnego działania gospodarczego i zdobywania rynku. Korzystanie z możliwości finansowych stwarzanych przez franchising należy ocenić pozytywnie, w odniesieniu do uczestników sieci w szczególności, a dla nowych członków porozumienia pod warunkiem gotowości poddania się szczególnemu reżimowi tego typu układów.

7. Venture Capital. Venture Capital, określane często kapitałem ryzyka, stanowi zewnętrzne źródło finansowania przedsięwzięć innowacyjnych związanych z ponadprzeciętnym ryzykiem co do których przewidywany jest ponad przeciętny zysk. Finansowanie nie zweryfikowanych jeszcze na rynku pomysłów, po których spodziewać się można nadzwyczajnych zysków nie jest jednak niczym nowym. Nowy jest jedynie termin, którym określa się takową działalność - venture capital oraz instytucje wspomagające taki rodzaj finansowania. Zapotrzebowanie na kapitał związany z finansowaniem innowacyjnych przedsięwzięć pojawiło się po raz pierwszy na szerszą skalę w XIX w. Podczas rewolucji przemysłowej w krajach Europy Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Ponieważ przedsiębiorstwom rozpoczynającym działalność brakowało kapitałów poszukiwali oni dawców z zewnątrz. Finansowanie przedsięwzięć o dużym ryzyku ale jednocześnie obiecujących duże zyski obejmowały bogate osoby, rodziny bądź banki. Pierwsza spółka o charakterze porównywalnym ze współczesnymi instytucjami zajmującymi się alokacją kapitału w przedsiębiorstwach, została utworzona w 1822 r. w Belgii przez Societe Generale. Działalność taka podejmowana była przez banki uniwersalne jako forma lokowania wolnych kapitałów w rokujące duże szanse powodzenia przedsiębiorstwa. Przykładowo w 1911 r. grupa prywatnych bankierów sfinansowała fuzję trzech małych firm, które później rozwinęły się w koncern IBM. Instytucjonalizacja tego terminu nastąpiła po Drugiej Wojnie Światowej w Stanach Zjednoczonych, a prekursorem finansowania za pośrednictwem venture capital uważa się założoną w 1946 r. w Bostonie firmę American Research and Development Corporation. W USA finansowanie za pośrednictwem venture capital w dużym stopniu stymulowane było poprzez wyścig zbrojeń. W Europie tego rodzaju finansowanie na dużą skalę rozwinęło się w latach sześćdziesiątych XX w. zaczynając od jego rozwoju w Wielkiej Brytanii stopniowo stawało się ono alternatywą dla kredytów bankowych. Wyrażenie venture capital zwykle jest związane z inwestycjami dokonywanymi w niekwotowane przedsiębiorstwa na giełdzie, charakteryzującymi się wysokim ryzykiem inwestycyjnym jednocześnie oczekuje się od nich wysokiego zwrotu kapitału. Niektóre instytucje używają tego terminu jedynie do opisania inwestycji w przedsiębiorstwa na początkowym etapie ich życia gospodarczego, a późniejsze inwestycje nazywane są kapitałem rozwoju „development capital". Od strony rzeczowej venture capital stanowi pewien określony zasób środków pieniężnych wnoszonych do przedsiębiorstwa przez podmioty z zewnątrz. Cechą charakterystyczną tej metody finansowania jest m.in. to, że inwestorzy od których pochodzą środki pieniężne rezygnują z realizacji bieżących zysków, a dopiero gdy przedsięwzięcie się powiedzie uzyskają oni dochody. Venture capital daje zasadniczo nieograniczone możliwości pozyskiwania kapitałów z zewnątrz, jednak z praktycznego punktu widzenia bardzo trudno znaleźć jest partnera, który gotowy będzie podjąć ryzyko wspólnie z nami. W takim postrzeganiu spółki

53

znajdujące się w układach kooperacyjnych lub cieszących się dużym zaufaniem otoczenia znajdują się w korzystnej sytuacji gdyż ich partnerzy znając ich sytuację i na co dzień współpracując z nimi będą w lepszej sytuacji namawiając ich do finansowania przedsięwzięć inwestycyjnych o charakterze venture capital. Źródło to dla inwestora jest obarczone bardzo dużym ryzykiem przy którym nie wymagane są zabezpieczenia, a chęć przystąpienia do takiego przedsięwzięcia jest wyrazem woli inwestora. Spółka inwestor może jednak rozłożyć ryzyko powodzenia przedsięwzięcia na dodatkowe podmioty, które będą miały udział w zyskach w zamian za włożony kapitał w dane przedsięwzięcie inwestycyjne. Venture capital jest dość tanim źródłem finansowania działalności przedsiębiorstw ze względu na to, iż nie wymaga ono spłaty wierzyciela z bieżących zysków, a odkłada ją na moment zakończenia procesu inwestycyjnego i wtedy źródłem zaspokojenia wierzyciela będzie dochód z przedsięwzięcia. Przedsięwzięcie finansowane poprzez venture capital w praktyce nie zawsze spełania wszystkie warunki określone w ww. definicji, spotykane są różne odmiany i formy takiego finansowania. Venture capital traktuje się jako finansowanie udziałowe na określonych zasadach w pewną kategorię przedsiębiorstw. Ze względu na fazę rozwoju przedsiębiorstwa fundusze venture capital przeważają we wczesnych fazach rozwoju obiecujące znaczne zyski, ryzyko w takim finansowaniu jest bardzo duże ze względu na niemożliwość dokładnego oszacowania szans sukcesu rynkowego. Zakres zaangażowania kapitałodawcy w zarządzanie przedsiębiorstwem jest również duży zwłaszcza w sferę marketingu. Dużo przypadków potwierdza również że finansowanie za pośrednictwem venture capital jest stopniem poprzedzającym finansowanie za pomocą giełdy . Można to wytłumaczyć w następujący sposób, że na finansowanie w młode dopiero co rozwijające się firmy mogą pozwolić sobie jedynie firmy o silnych pozycjach na rynku, które mają możliwość zaakceptowania niepowodzenia danego przedsięwzięcia jednoczenie poprzez doradztwo stara się to ryzyko możliwie jak najbardziej ograniczyć. Unika się w ten sposób narażania na ryzyko szerokich kręgów inwestorów giełdowych. Dopiero gdy po kilku latach przedsiębiorstwo ustabilizuje swoją pozycję na rynku i ryzyko związane z jego działalnością zostanie ograniczone, dokonuje się publicznej emisji jego akcji.

8. Emisja papierów dłużnych i papierów wartościowych.

-» Obligacja jest dokumentem, w którym emitent potwierdza zaciągnięcie pożyczki w określonej wysokości i zobowiązuje się do jej zwrotu w podanym terminie oraz do zapłaty odsetek posiadaczowi takiego dokumentu, zgodnie z ustalonymi z góry zasadami. Posiadacze obligacji w przeciwieństwie do posiadaczy akcji nie są właścicielami firmy. Kupując obligacje danego przedsiębiorstwa udzielamy mu długoterminowej pożyczki zabezpieczonej aktywami przedsiębiorstwa. W przypadku jeżeli dane przedsiębiorstwo nie dotrzyma warunków spłaty zaciągniętego długu można zażądać wtedy specjalnych praw jak np.: prawa głosu w zgromadzeniu akcjonariuszy. Stosowanie emisji obligacji jako źródła finansowania zewnętrznego jest uzależnione od korzyści wynikających z prawa podatkowego oraz od możliwości zastosowania źródeł alternatywnych. Z punktu widzenia funkcji gospodarczych obligacje stanowią instrument umożliwiający czasowe korzystanie przez emitenta z funduszy długoterminowych, nie pochodzących z źródeł bankowych, ale o charakterze zewnętrznym. Tym samym często źródło to uważa się za alternatywę do środków pozyskanych w wyniku zaciągania kredytów i pożyczek bankowych. Posiadacze obligacji obarczeni są wyjątkowo małym ryzykiem lokat swoich środków finansowych, jest to pewny sposób lokowania wolnych funduszy na ściśle określony czas, a dochód jest z góry określony niezależnie od korzyści osiągniętych przez emitenta. Dlatego jednak lokowanie w obligacje wolnych środków finansowych przynosi małe korzyści ze względu na duże bezpieczeństwo finansowe. Jednocześnie dla emitenta jest to instrument, dzięki któremu może on zaciągać pożyczkę jednocześnie u wielu wierzycieli, często pożyczki te mają charakter długoterminowy. Akwizycja pożyczek za

54

pośrednictwem obligacji może być w praktyce dostępna dla firm cieszących się odpowiednią renomą i solidnością płatniczą. Dotyczy to zwłaszcza emisji publicznej obligacji kierowanej do masowego odbiorcy, dla którego decydujące znaczenie ma pozycja i opinia o firmie, jaką cieszy się w szerszych kręgach ludności. Stopa oprocentowania pożyczek obligatoryjnych jest często wyższa od bankowej, dość kosztowny jest również system emisji i obsługi obligacji (wypłata odsetek znacznej rzeszy posiadaczy tych walorów, wykupywanie obligacji w miarę upływu odpowiednich terminów) pomimo wysokich kosztów pożyczki w formie emisji obligacji stanowią jedno z najbardziej stabilnych źródeł pozyskiwania obcych kapitałów. Poprzez taką formę zaciąga się pożyczki nawet na 20 - 30 lat, czego nie oferują banki. Jeśli emitent bez zakłóceń wywiązuje się z emisji obligacji poprzez regulowanie odsetek i spłaty kapitału, to może on samodzielnie dysponować pożyczonym kapitałem zgodnie z przeznaczeniem określonym w prospekcie emisyjny. Szczególnie korzystną formą pozyskiwania pożyczek w przypadku spółki akcyjnej jest emisja obligacji upoważniających posiadacza do zmiany po pewnym czasie na akcje według z góry ustalonej ceny lub dającej pierwszeństwo do nabycia określonej ilości akcji z nowej emisji. Dzięki tym przywilejom nabywcy obligacji decydują się często na niższe odsetki od przysługujących im przy zwykłych obligacjach. Jednocześnie emitent ma mniejszy problem w przypadku spadku rentowności z wypłatą odsetek. Zasady emisji obligacji w prawi polskim reguluje ustawa z o obligacjach. Postanowienia ustawy w sposób szczególny sytuują emisje obligacji w rzeczywistości gospodarczej. Nie tylko wskazują kto i na jakich warunkach może być emitentem obligacji, lecz regulują szereg wymogów związanych z interesami emitenta i nabywcy obligacji. Obligacja musi odpowiadać wymogą określonym przez prawo. Powinny one zawierać informacje: nazwa obligacji i cel jej wyemitowania, podstawę prawną emisji, nazwę emitenta, wartość nominalną, numer obligacji oraz numer serii, wysokość oprocentowania, warunki wykupu, terminy wypłaty oprocentowania, treść dodatkowych świadczeń wobec wierzyciela, zakres i formę zabezpieczenia albo informację o jej braku, miejsce i datę wystawienia oraz nabycia. Część druga dotyczy: informacji o harmonogramie spłaty obligacji. Część trzecia dotyczy: arkusza kuponowego oprocentowania i wykupu jeżeli przewidują to warunki emisji. Przedsiębiorstwo emitujące obligacje może wybrać dla siebie wariant najbardziej korzystny, a ma do wyboru: obligacje imienne lub na okaziciela - gdy emitent chce ograniczyć możliwość zbywania obligacji; obligacje o stałym bądź zmiennym oprocentowaniu - ze zróżnicowaniem bądź nie oprocentowania dla różnych okresów czasu; obligacje podzielone ze względu na czas wykupu - krótkoterminowe, średnioterminowe, długoterminowe; obligacje zabezpieczone lub niezabezpieczone. Ustawa o obligacjach daje dość duże możliwości dostosowania emisji do potrzeb spółki, przy uwzględnianiu charakteru i oczekiwań potencjalnych obligatariuszy. Jednak nie jest to źródło ogólnodostępne ze względu na surowe wymagania stawiane przed emitentem. Przedsiębiorstwa silne finansowo ma w tym wypadku praktycznie nieograniczone możliwości, firmy o słabszej kondycji finansowej pod warunkiem odpowiednich zabezpieczeń, spółki takie nie mogą nie będą mogły organizować w zasadzie dużych emisji, ze względu na rozmiar posiadanego majątku, który jest odzwierciedleniem posiadanego przez spółkę kapitału. Małe emisje mogą natomiast być nieopłacalne ze względu na duże koszty organizacyjne. Obligacje są źródłem, które nie powoduje rozproszenia kapitału w spółce Przedsiębiorstwa podejmujące decyzje o emisji obligacji musi dokonać rachunku zysków i strat, związanych z koniecznością wypełniania szeregu warunków. Będzie to miało znaczenie głównie wtedy gdy inwestor stanie przed wyborem: emisja obligacji czy kredyt. W przypadku zapotrzebowania na dużą ilość środków emisja obligacji może okazać się

55

bardzo konkurencyjna w stosunku do źródeł bankowych ze względu na limity koncentracji kredytów. ■» emisja krótkoterminowych papierów dłużnych, stanowi alternatywę dla innych sposobów pozyskania kapitałów ze źródeł zewnętrznych do przedsiębiorstwa, szczególnie dla kredytów bankowych. Na rozwiniętych rynkach finansowych ten instrument finansowania działalności przedsiębiorstw jest bardzo popularny. Papiery dłużne tego typu pozwalają pozyskiwać kapitał dla potrzeb przedsiębiorstwa, ale również mają one charakter odnawialny w kolejnych emisjach. Stosowanie tej formy pozyskania kapitału ma wiele korzyści dla firm. Przy ich emisji nie jest koniecznością spełnianie wymogów takich jak przy zaciąganiu kredytów bankowych. Jest to sposób finansowania bardzo elastyczny co do okresu płatności oraz stopy procentowej. Przedsiębiorstwo ma do dyspozycji szeroki wybór emitowanych papierów w zależności od czasu ich wykupu. Emisja krótkoterminowych papierów dłużnych polega na tym, że przedsiębiorstwo w zamian za kwotę niższą od nominału wypłaci pełną kwotę w wyznaczonym terminie. Do podstawowych korzyści dla emitenta przy emisji krótkoterminowych papierów dłużnych należą: obniżenie kosztów pozyskania kapitału w porównaniu z innymi źródłami środków finansowych, szczególnie zaś w porównaniu z kredytem bankowym; dostosowanie napływu środków pieniężnych do wewnętrznych potrzeb przedsiębiorstwa poprzez kolejne emisje; możliwość wcześniejszego wykupu tych papierów na rynku wtórnym; promocja przedsiębiorstwa oraz zwiększenie jej wiarygodności na rynku finansowym. W Polsce to źródło finansowania zaczęło kształtować się na początku lat dziewięćdziesiątych. Normy prawne dotyczące emisji tychże papierów opierają się na prawie wekslowym, ustawie o obligacjach i Kodeksie Cywilnym. W zależności od agenta emisji polskie przedsiębiorstwa mają do wyboru: bony komercyjne, Komercyjne Weksle Inwestycyjno - Terminowe (KWIT), bony handlowe, bony inwestycyjne. Początkowo na rynku polskim pierwszymi emitentami papierów dłużnych były filie światowych koncernów, oraz spółki giełdowe. Jednak coraz więcej przedsiębiorstw również krajowych jest w stanie pozwolić sobie na posługiwanie się takim instrumentem finansowania własnej działalności bieżącej oraz rozwojowej.

Wybór źródeł pozyskiwania kapitału w dużej mierze zależeć będzie od przyjętego stanowiska danego przedsiębiorstwa wobec ryzyka rynkowego w aspekcie konkurencji jak i oceny własnej pozycji na rynku. Innym punktem spojrzenia na wybór źródeł finansowania może być koszt pozyskania kapitału, który w rozumieniu samego przedsiębiorstwa powinien być niższy niż uzyskane zyski jest to również uzależnione od ustalonej polityki podziału zysku oraz kierunków przeznaczania nadwyżek finansowych.

Źródła finansowania możemy odnaleźć w sprawozdaniach o przepływach pieniężnych, natomiast źródła kapitału przedsiębiorstwa można odczytać z bilansu.

Struktura finansowania - proporcje udziału kapitału własnego i obcego w finansowaniu działalności firmy.

Struktura kapitału to część struktury finansowania - relacja wartości zadłużenia długoterminowego do kapitałów własnych firmy.

Struktura finansowania - zobowiązania bieżące = Struktura kapitału

56

Koszt kapitału - graniczna stopa zwrotu jaki musi osiągnąć firma, aby zachowana została jej wartość rynkowa lub minimalna stopa zwrotu skorygowana o ryzyko, którą należy uzyskać z inwestycji niezbędne do powiększania wartości firmy.

Z uwagi na powiązania przyczynowo - skutkowe decyzji finansowych nie należy rozpatrywać odrębnie kosztów poszczególnych źródeł finansowania lecz stosować łączny (średni) koszt kapitału, czyli średnioważony koszt kapitału (Weighted Average Cost of Capital - WACC). Oblicza się go przez połączenie kosztu kapitału własnego i obcego, a wagi powinny odzwierciedlać strukturę kapitału i opierać się na wartościach rynkowych (wartość kapitału z każdego źródła dzieli się przez sumę rynkowej wartości kapitału ze wszystkich źródeł) i wartościach bilansowych (wartość historyczna, odzwierciedlająca wartość zainwestowaną w firmę przez inwestorów w przeszłości).

WACC= KeW1 + KdW2

Ke - koszt kapitału własnego W1 - wartość kapitału własnego Kd - koszt kapitału obcego W2 - wartość kapitału obcego

Determinanty WACC:

•/ ogólne warunki gospodarowania: podaż i popyt kapitałów na rynku oraz poziom

oczekiwanej inflacji; •S warunki rynkowe - determinują wysokość premii z tytułu ryzyka (łatwość sprzedaży,

czyli zbywalność i stabilność ceny danego waloru powoduje obniżenie oczekiwanej

stopy zwrotu, zmniejszając koszt kapitału firmy); S decyzje operacyjne i finansowe firmy (decyzje związane z wyższym ryzykiem

powodują wzrost oczekiwań inwestorów co do wyższej stopy zwrotu, a to powoduje

wzrost kosztów kapitału firmy); ■/ poziom finansowania (wartość niezbędnych nakładów inwestycyjnych w firmie i

zapotrzebowanie na kapitał musi uwzględniać koszt kapitału).

Firmy mogą finansować swoją działalność wykorzystując kapitały obce lub własne. Jednym z celów zarządzania finansowego jest minimalizacja kosztu kapitału w firmie. Optymalna strukturę kapitału osiąga się przy zachowaniu równowagi między wielością ryzyka a poziomem dochodowości. Dochodowość jest tym większa im niższy jest koszt kapitału zaangażowanego w firmie.

Relacja wielkości kapitału obcego do kapitału własnego to dźwignia finansowa. Stosowanie dźwigni finansowej polega na powiększaniu udziału długu w całym kapitale firmy, w celu zwiększenia poziomu stopy zwrotu z kapitału własnego. Wskaźniki korzystania z dźwigni finansowej mogą być konstruowane w różny sposób, najczęściej wyrażają jednak :

■f Stosunek długu do kapitału własnego;

•S Relację długu do aktywów ogółem. Efektem dźwigni finansowej są zmiany zysku netto i stopy zwrotu, spowodowane zmianami struktury kapitału, przy danym poziomie zysku przed płatnością odsetek i opodatkowaniem (EBIT). Firma odlicza kwotę płaconych odsetek od podstawy opodatkowania, co powoduje obniżenie kosztu kapitału obcego i zwiększenie zysku netto oraz stopy zwrotu. Powstaje wówczas tarcza podatkowa (efekt pomniejszenia podstawy wymiaru podatku dochodowego o koszty odsetek od kapitału obcego).

57

Miarą dźwigni jest stopień dźwigni finansowej, który pozwala ocenić, jaką zmianę rentowności kapitału własnego spowoduje zwiększenie zysku przed płatnością odsetek i opodatkowaniem. Można to wyrazić formułą:

DLF= r_e/ EBIT

DLF- stopień dźwigni finansowej

r_e - rentowność kapitału własnego

 - % przyrost danej wielkości EBIT - zysk operacyjny

Pierwszy efekt dźwigni finansowej mierzony za pomocą stopnia dźwigni finansowej może być dodatni lub ujemny. Dodatni efekt wystąpi wówczas, gdy rentowność całego kapitału firmy będzie wyższa od stopy oprocentowania kapitału obcego. W przeciwnej sytuacji wystąpi ujemny efekt. Zysk wypracowany przez kapitał obcy będzie niższy od należnych odsetek, które pochłoną dodatkowo część zysku wypracowany przez kapitał własny, obniżając jego rentowność

Finansowanie działalności firmy przy użyciu kapitału obcego powoduje efekty pozytywne tylko do pewnego poziomu zadłużenia. Ogólnie można powiedzieć, że korzystanie z dźwigni finansowej jest opłacalne tak długo dopóki rentowność aktywów (stopa zwrotu z aktywów) przewyższa koszt kapitału obcego. Tylko wówczas wzrost udziału długu w finansowaniu aktywów będzie powodował przenoszenie coraz większej nadwyżki zysku (po odjęciu oprocentowania) na kapitał własny i w konsekwencji wzrost zysku przypadającego na jedną akcję. Nadmierne obciążenie długiem zmniejsza elastyczność finansową firmy i zwiększa ryzyko. Za optymalna strukturę można uznać taką strukturę kapitału, która umożliwia w maksymalny sposób korzystanie przez firmę z pozytywnych efektów dźwigni finansowej, nie pogorszając jednocześnie jej przyszłej sytuacji finansowej.

Przed określeniem poziomu wykorzystywanej dźwigni finansowej należy rozważyć: ■f Zdolność do całkowitego wykorzystania założonej wielkości tarczy podatkowej, / Wpływ poziomu wykorzystania kapitałów obcych na przyszłe zapotrzebowanie firmy

na kapitały zewnętrzne, ■S Zdolność do obsługi dodatkowych obciążeń z tytułu wzrostu zadłużenia z

uwzględnieniem obsługi wszystkich stałych obciążeń, ■S Wpływ polityki w zakresie struktury kapitału na politykę dywidend, ■S Zwiększenie ryzyka bankructwa na skutek zwiększenia dźwigni finansowej, S Koszty, jakie firma poniesie w przypadku bankructwa.

Firmy decydują się utrzymywać margines bezpieczeństwa w postaci niewykorzystanej pojemności zadłużeniowej w celu minimalizacji poziomu ryzyka wystąpienia trudnej sytuacji finansowej. Analiza pojemności zadłużeniowej koncentruje się na niewypłacalności firmy przy określonym poziomie udziału kapitałów obcych w strukturze kapitału firmy.

Teorie struktury kapitału - próbują odpowiedzieć na pytanie, czy firma może zwiększać swoją wartość rynkową, obniżając średnioważony koszt kapitału poprzez różnicowanie jego struktury.

1. teorie rynku doskonałego - opierają się na założeniu, że sprzedaż i kupno papierów wartościowych na rynku nie są związane z ponoszeniem kosztów (wykorzystuje się

;

58

rynek doskonały ponieważ umożliwia to wykazanie wpływu dźwigni finansowej na wartość firmy; warunki istnienia rynku doskonałego obejmują: brak występowania jakichkolwiek podatków, całkowita wartość aktywów firmy pozostaje niezmieniona, wszystkie zyski są wypłacane akcjonariuszom zwykłym w formie dywidendy, zysk operacyjny jest stały):

S teoria F. Modiglianiego i M. Millera - teoria nieistotności struktury kapitału (1958 r.; teoria podstawowa dla rynków finansowych) - wartość rynkowa firmy jest niezależna od struktury kapitału. Teoria ta opiera się na koncepcji arbitrażu i koncepcji jego prywatnej alternatywy. Termin arbitraż odnosi się do procesu zakupu i sprzedaży identycznych aktywów w celu uzyskania zysku z różnicy w ich cenach. W teorii każde dwa aktywa, które stanowią doskonałe substytuty powinny mieć taka sama cenę - tzw. prawo jednakowej ceny. Jeśli nie mają one jednakowej ceny - brakuje równowagi na rynku i musi wystąpić proces arbitrażu i poprzez siły popytu i podaży spowoduje powrót rynku do stanu równowagi. W przypadku rynku kapitałowego „aktywa" stanowią akcje lub zadłużenie firm. Teoria MM wykazuje, że ich suma pozostaje identycznym aktywem bez względu na rodzaj podziału między nimi. Koncepcja prywatnej alternatywy arbitrażu określa zdolność inwestorów do prywatnego zaciągania pożyczek, tj. wykorzystania prywatnej (domowej) dźwigni finansowej. Inwestorzy mogą pożyczać na tych samych warunkach co firmy i po tych samych kosztach. W tych warunkach nikt nie zapłaci więcej za firmę tylko dlatego, że może ona pozyskać kapitały obce, ponieważ doskonałym substytutem jest prywatna dźwignia finansowa. Wartość rynkowa firmy jest niezależna od struktury jej kapitału, bo wszystkie różnice w wartości rynkowej wywołane zróżnicowaniem struktury kapitału są skutecznie eliminowane przez arbitraż. Akcjonariusze mogą sami zmieniać strukturę kapitału bez ponoszenia kosztów związanych z uzyskaniem równego zwrotu. Sprzedadzą akcje firmy korzystającej z dźwigni finansowej i kupią tańsze akcje firmy nie korzystającej z takiej dźwigni, a nadwyżkę pieniędzy korzystnie ulokują i w ten sposób poprzez darmowe transakcje mogą powiększać swój dochód bez powiększania ryzyka. Dźwignia finansowa firmy zostaje zastąpiona dźwignią prywatną. Proces arbitrażu będzie trwać aż do momentu, w którym sprzedaż akcji firmy korzystającej z dźwigni finansowej obniży ich cenę do poziomu cen akcji firmy nie korzystającej z kapitałów obcych, a których wzrost spowodował rosnący popyt. Proces arbitrażu postępuje tak szybko, że wartość tych firm jest identyczna. Konkluzja: wartość rynkowa firmy jest niezależna od jej struktury kapitału w warunkach doskonałego rynku kapitałowego i braku podatków. WACC firmy jest niezależny od struktury kapitału firmy, a zatem wartość rynkowa firmy nie jest zależna od kompozycji jej papierów wartościowych.

1963 r. - Teoria F. Modiglianiego i M. Millera uwzględniająca podatek dochodowy od firmy (korekta ich pierwszej teorii - uwzględniająca zróżnicowanie opodatkowania (asymetrii podatkowej) dochodów akcjonariuszy i wierzycieli na szczeblu danej firmy) - istnieje optymalna struktura kapitału; kapitał obcy jest tańszy niż kapitał własny; korzyści z posiadania długu (kapitału obcego) równają się odsetkowej tarczy podatkowej, chociaż występuje powiększenie ryzyka finansowego, powodującego wzrost kosztów kapitału własnego. Dźwignia finansowa powiększa wartość firmy poprzez korzyści podatkowe wynikające z wykorzystania kapitałów obcych do jej finansowania. Optymalna struktura kapitału wystąpi wówczas, gdy firma będzie całkowicie finansowana kapitałem obcym (WACC jest najniższy).

59

W 1977 r. M. Miller opublikował artykuł prezentujący model struktury kapitału, w którym uwzględnił podatek dochodowy od osób prawnych oraz od osób fizycznych. Udowodnił, iż wprowadzenie osobistego podatku dochodowego powoduje, że dźwignia finansowa nie ma wpływu na wartość firmy, czym potwierdził nieistotność struktury kapitału, czyli teorię MM z 1958 r. Przy istnieniu progresywnego systemu podatków osobistych podaż kapitałów obcych jest ograniczona, powstaje równowaga, w której nie występują korzyści podatkowe wynikające z wykorzystania długu - różnica w zakresie stawek dotyczących kapitałów własnych i obcych podatkiem dochodowym firm i osób fizycznych niweluje asymetrie podatkową firmy (dochód akcjonariuszy jest opodatkowany dwukrotnie, a dochód wierzycieli tylko jednokrotnie).

2. teorie transakcji obciążonych kosztami:

S teoria wyboru kolejności źródeł finansowania - dla sfinansowania inwestycji firma przedkłada wykorzystanie kapitałów wewnętrznych nad zewnętrznymi, co wynika z dążenia do izolowania się od rynków kapitałowych i chęci kontroli nad zasobami firmy. Celem działalności przedsiębiorstw nie jest optymalizacja struktury kapitałowej poprzez mechanizm dźwigni finansowej, ale szukanie najtańszych źródeł pozyskiwania kapitału. Przedsiębiorstwa starają się wypracować wysokie zyski później je reinwestują i tym samym zachowują stosunkowo niskie wskaźniki zadłużenia. Bogatsze firmy na potrzeby inwestycyjne zużywają część nagromadzonych środków pieniężnych lub sprzedają posiadane krótkoterminowe papiery wartościowe. Emisję papierów dłużnych przeprowadzają wtedy gdy wyżej wymienione wewnętrzne źródła są niewystarczające. I wtedy przedsiębiorstwo zmuszane jest pożyczać kapitał z zewnątrz na finansowanie rozwoju. Tym samym przeczy to teorii substytucji, która mówi iż bogatsze przedsiębiorstwa o niewielkim ryzyku działania są skłonne zwiększać udział długu. Pierwszym założeniem tej teorii jest to iż: przedsiębiorstwa preferują wewnętrzne źródła finansowania, takie jak: zysk netto pomniejszony o dywidendy, odpisy amortyzacyjne oraz wpływy ze sprzedaży posiadanych krótkoterminowych papierów wartościowych lub innych składników aktywów przedsiębiorstwa. Drugim założeniem tej teorii jest, to iż: jeżeli konieczne jest zewnętrzne finansowanie, przedsiębiorstwa w pierwszej kolejności emitują papiery dłużne, a dopiero po wyczerpaniu się tych możliwości pozyskiwania kapitału emitują nowe akcje;

S teorie związane z pojemnością zadłużeniową firm, uwzględniające koszty bankructwa (koszty bankructwa powodują wzrost średnioważonego kosztu kapitału i zmniejszenie rynkowej wartości firmy, ważne jest poznanie wysokości tych kosztów, zarówno bezpośrednich: prawnych i administracyjnych oraz pośrednich - koszty specyficzne umów wynikające ze zmienności polityki inwestycyjnej firmy i decyzji dotyczących alokacji jej zasobów) jako ograniczenie dla korzystania z kapitałów obcych - finansowanie kapitałami obcymi powiększa ryzyko wystąpienia trudności finansowych. Firma może być traktowana jako wypadkowa wartości odsetkowych tarczy podatkowej i kosztów bankructwa. Będzie ona zastępowała kapitały własne kapitałami obcymi lub odwrotnie, aż do momentu, w którym jej wartość będzie maksymalna. Możliwość utraty przez firmę części lub całości wartości odsetkowej tarczy podatkowej w okresie trudności finansowych (bankructwa) z powodu zaniechania ciągłości firmy, odgrywa dużą rolę w określeniu wpływu struktury kapitały na wycenę firmy.

60

■f teoria struktury kapitału uwzględniająca koszty agencji - koszty agencji rosną wraz z wykorzystywaniem kapitałów własnych zewnętrznych i kapitałów obcych, istnieje optymalna ich kombinacja, która minimalizuje całkowite koszty agencji, a to z kolei prowadzi do optymalnej struktury kapitału(koszty agencji stanowią rodzaj kosztów transakcyjnych, związanych z formą organizacji firmy, wynikających z tego że właściciel na podstawie kontraktu angażuje inną osobę (tzw. Agenta) do świadczenia pewnych usług w jego imieniu i deleguje mu część uprawnień do podejmowania decyzji. Każda strona jest zainteresowana maksymalizacją własnych korzyści i dlatego kontrakty muszą zawierać odpowiednie zapisy. Koszty sporządzenia takich kontraktów, ich egzekwowania i nadzoru są kosztami agencyjnymi i są dodatkowymi kosztami na skutek istnienia konfliktów między stronami. Konflikty pomiędzy akcjonariuszami a kierownictwem wynikają z oddzielenia własności firmy od sprawowania nad nią kontroli, a umowy o wynagrodzenie są istotnym elementem kształtującym strukturę kapitału firmy. Konflikty pomiędzy właścicielami a kierownictwem wynikają także z korzystania z kapitałów obcych, bo kierownictwo ma możliwość podejmowania decyzji przynoszących korzyści akcjonariuszom, a sprzeczne z interesami wierzycieli);

■S struktura kapitału i teoria sygnałów - teoria ta zakłada że kierownictwo firmy posiada lepsze niż otoczenie, informacje na temat przyszłych dochodów firmy lub jej możliwości inwestycyjnych. Według teorii sygnałów, wybór wskaźnika struktury kapitału sygnalizuje osobom z zewnątrz informacje, którymi dysponują osoby z wewnątrz firmy. Implikuje to powstanie problemu „moralnego wyboru" (morał hazard). Ta nierówność poinformowania stron to tzw. Asymetria informacji, która wpływa na ocenę firmy przez inwestorów i odgrywa istotna role w kształtowaniu struktury kapitału. Zmiany relacji pomiędzy kapitałami własnymi a obcymi stanowią odpowiedzi kierownictwa na wahania bieżącej i oczekiwanej kondycji finansowej firmy, które rynek odbiera jako sygnały dotyczące ich oczekiwań względem perspektyw rozwojowych firmy. Asymetria informacji powoduje, że właściciele firmy starają się przekonać potencjalnych inwestorów, że firma jest więcej warta, a działania kierownictwa mogą przyczynić się do wzrostu jej dochodów. W tym celu firma może wybrać (metoda zamierzonego sygnalizowania) rzeczywiste zmienne finansowe (politykę dywidend oraz dźwignię finansową np. emisję akcji, odkupywanie własnych akcji, emisję obligacji) jako sygnały wysyłane otoczeniu w odpowiednim momencie. Wiadomo bowiem, że kierownictwo zwiększa wykorzystanie dźwigni tylko wtedy jeśli jest przekonane, że perspektywy rozwoju firmy są na tyle dobre, że będzie ona w stanie obsłużyć nowy dług. Powiększenie dźwigni finansowej jest więc odbierane przez rynek jako sygnał pozytywny.

Wyróżniamy trzy rodzaje strategii finansowania przedsiębiorstwa:

I. Strategia umiarkowana - jest to strategia bezpieczna pod względem utrzymania
równowagi krótko- i długoterminowej. Zapewnia zyskowność zbliżoną do średniej w
branży. Podobnie stopień zadłużenia i koszt pozyskania kapitału obcego są zbliżone do
przeciętnych w branży, w której znajduje się przedsiębiorstwo. Jest pozytywnie oceniana
przez wierzycieli i kontrahentów przedsiębiorstwa oraz przez inwestorów.

II. Strategia agresywna - występuje w niej relatywnie wysoki poziom zadłużenia, co
wiąże się z wysokim kosztem pozyskania kapitałów obcych. Zapewnia stosunkowo
wysoką zyskowność kapitałów własnych, natomiast zysk netto wyrażony w wartościach

61

bezwzględnych jest niższy w porównaniu ze strategią umiarkowaną, gdyż przedsiębiorstwo musi dzielić się zyskiem z dawcami kapitału obcego poprzez płacenie odsetek. Strategia ta jest raczej negatywnie oceniana przez wierzycieli i kontrahentów, natomiast potencjalni inwestorzy i kredytodawcy oczekują wysokiej stopy zwrotu z zaangażowanego kapitału.

III. Strategia zachowawcza - zakłada bardzo wysoką bieżącą płynność finansową oraz wysoki udział kapitałów własnych w finansowaniu majątku. Jest pozytywnie oceniana przez wierzycieli i kredytodawców, gdyż ryzyko niewypłacalności jest niewielkie. Nie zapewnia wysokiej zyskowności kapitału własnego, ale umożliwia osiągnięcie wysokiego poziomu zysku netto z powodu stosunkowo niskich kosztów pozyskania kapitałów obcych.

Strukturę kapitału można analizować w aspekcie kapitałów i dochodów. Jej ocenie służą wskaźniki oparte na danych zaczerpniętych z bilansu i rachunku zysków i strat. Wskaźniki struktury kapitału oparte na danych bilansowych określają zakres użycia kapitałów obcych w finansowaniu działalności firmy. Dla pomiaru ryzyka wynikającego z zadłużenia należy stosować wskaźniki wynikające z danych pochodzących z rachunku zysków i strat, charakteryzujące stopień pokrycia odsetek. Pozwalają one odpowiedzieć, czy firma jest w stanie obsługiwać zadłużenie. Istotną grupę wskaźników charakteryzujących sytuację finansową firmy stanowią wskaźniki zadłużenia przedsiębiorstwa. Do oceny zadłużenia przedsiębiorstwa wykorzystuje się następujące wskaźniki:

Wskaźniki wykorzystania kapitału obcego (określa udział kapitałów obcych w wartości majątku ogółem firmy lub też w jej wartości rynkowej):

1 .wskaźnik zadłużenia ogółem (debt ratio), obliczany w 4 wariantach: ■S zobowiązania ogółem/majątek ogółem x 100%; S (aktywa ogółem - kapitał własny)/ aktywa ogółem; •f zobowiązania ogółem/ wartość rynkowa firmy;

■S wartość bilansowa zadłużenia/ (wartość bilansowa zadłużenia + wartość rynkowa kapitałów własnych).

3. wskaźnik struktury finansowania - określa wartość kapitałów obcych długo i krótkoterminowych przypadających na każdą złotówkę kapitałów własnych: zobowiązania ogółem /kapitał własny lub majątek ogółem/kapitał własny;

3. wskaźnik struktury kapitału: zobowiązania długoterminowe/kapitał własny - określa czy firma jest w stanie spłacić zobowiązania długoterminowe własnymi aktywami lub też stopień pokrycia zobowiązań długoterminowych własnym kapitałem.

wskaźnik ogólnego zadłużenia

Zobowiązania ogółem

Wskaźnik ogólnego zadłużenia = x 100 %

Aktywa ogółem

Wskaźnik ten określa udział zobowiązań, czyli kapitałów obcych, w finansowaniu majątku przedsiębiorstwa.

Zbyt wysoki wskaźnik

-świadczy o dużym ryzyku finansowym, informując równocześnie, że przedsiębiorstwo może utracić zdolność do

62

	zwrotu długów.
Niski wskaźnik	Ogranicza możliwości podniesienia rentowności kapitału własnego przy wykorzystaniu dźwigni finansowej.

Według standardów zachodnich w firmie, w której nie została zachwiana równowaga między kapitałem obcym a kapitałem własnym wskaźnik ten powinien oscylować w przedziale 0.57-o,67

wskaźnik zadłużenia kapitału własnego

Zobowiązania ogółem

Wskaźnik zadłużenia kapitału własnego=

Kapitał własny

Wskaźnik ten określa stopień zaangażowania kapitału obcego w stosunku do kapitału własnego, a więc także możliwości pokrycia zobowiązań kapitałami własnymi.

wskaźnik zadłużenia długoterminowego

Zobowiązania długoterminowe

Wskaźnik zadłużenia długoterminowego=

Kapitał własny

Wskaźnik ten określany jest jako wskaźnik długu bądź wskaźnik ryzyka.

Zobowiązania (długi) długoterminowe dotyczą długów spłacanych w okresie dłuższym niż

rok od daty sporządzenia bilansu. Mogą to być zobowiązania z tytułu wypuszczonych przez

firmę obligacji, długoterminowy kredyt inwestycyjny czy tez długoterminowe pożyczki

gwarantowane bądź hipoteczne.

Wysokość wskaźnika:

0,5	-jest to zadowalający poziom tego wskaźnika, będący wynikiem struktury kapitału 33:67.
Wskaźnik >1	-świadczy o tym, że zobowiązania długoterminowe są wyższe niż kapitał własny. -firmy posiadające wyższą proporcję długoterminowych zobowiązań do kapitału własnego są uważane za poważnie zadłużone.
0.5-1.0	-racjonalny wskaźnik długu powinien mieścić się w tym przedziale

udział kapitału własnego w finansowaniu majątku

pokrycie majątku kapitałami własnymi = kapitały własne + rezerwy

majątek ogółem Wskaźnik ten stanowi odwrotność wskaźnika obciążenia majątku zobowiązaniami. Do rezerw uwzględnionych we wskaźnikach pokrycia majątku kapitałami własnymi, zalicza się wszelkiego rodzaju fundusze specjalne (np. na roszczenia sporne, fundusze socjalne) oraz rozliczenia międzyokresowe bierne.

63

Wskaźniki obsługi zobowiązań - służą pomiarowi zdolności firmy do obsługi obciążeń finansowych, informuje o prawdopodobieństwie niewypłacalności, np. wskaźnik pokrycia odsetek od wykorzystywanych kapitałów obcych: zysk operacyjny(EBIT)/odsetki - informuje ile razy zysk pokrywa wymagalne odsetki.

Decyzje inwestycyjne i metody oceny projektów inwestycyjnych

Decyzje inwestycyjne można podzielić na trzy grupy:

decyzje służące odrzuceniu lub akceptacji konkretnego projektu inwestycyjnego,

decyzje dotyczące wyboru określonego wariantu inwestycyjnego spośród kilku

konkurencyjnych projektów prowadzących do tego samego celu

decyzje odnoszące się do wyboru najkorzystniejszego programu rozwoju

przedsiębiorstwa, rozumianego jako zbiór najkorzystniejszych przedsięwzięć

rozwojowych.

Podejmowane decyzje muszą opierać się na obiektywnych kryteriach wyboru. Powszechnie uważa się, że takim kryterium jest nadwyżka efektów nad nakładami. Jest ono jednak niewystarczające. Należy uwzględnić także:

aspekty pozaekonomiczne, - ryzyko nieuzyskania planowanych efektów lub przekroczenia wydatków, czas w jakim uzyska się planowane efekty, koszt pieniądza inflację.

Czynnik czasu.

Decyzje odnośnie funkcjonowania przedsiębiorstwa dotyczą różnego rodzaju wpływów i wypływów w różnych momentach czasowych, dotyczą przyszłości, możliwa jest więc zmiana warunków, zmiana otoczenia i dlatego należy uwzględnić czynnik czasu. Czynnik czasu w ekonomice to uwzględnienie zmian w warunkach zewnętrznych i wewnętrznych, zmian w priorytetach i celach w miarę upływu czasu. Czynnik czasu w ekonomice powoduje:

■ zmianę oceny wartości kategorii ekonomicznych w czasie. Oznacza to, że ten sam
strumień pieniędzy osiągany w różnych przedziałach czasowych będzie inaczej
oceniany.

■ nieporównywalność przepływów pieniężnych z różnych punktów czasowych.
Czynnik czasu sprawia, że osiągane efekty i poniesione nakłady nie mogą być sumowane
jeżeli dotyczą różnych okresów. W procesie podejmowania decyzji należy sprowadzić
przyszłe wpływy i wypływy pieniężne do jednego momentu czasowego, tj. sprowadzić do
warunków roku bazowego lub warunków roku przyszłego. Strumienie środków finansowych
inwestowanych (wypływających) i otrzymywanych dochodów (wpływających) w kolejnych
okresach czasu(latach) są dyskontowane na moment rozpoczęcia realizacji projektu.
Dyskontowanie polega na ustaleniu wartości obecnej przyszłych przepływów środków
pieniężnych w okresie trwania inwestycji. Jest to procedura prowadząca do porównywalności
wartości pieniężnych pochodzących z różnych momentów czasu.

Koszt pieniądza

Stopa procentowa jest ceną płaconą przy pożyczaniu kapitału, a w przypadku kapitału własnego jest to nadzieja inwestora na uzyskanie zysków kapitałowych. Dokładne przewidywanie stóp procentowych jest zadaniem nie tyle trudnym, ile raczej niemożliwym. Ta niewiara w dokładne określenie wielkości stóp procentowych wynika z faktu

64

prognozowania przyszłych wartości stóp, na które historia czy teraźniejszość ma ograniczony wpływ. Najważniejsze czynniki kształtujące stopę procentową rozumianą jako koszt pieniądza to:

spodziewany dochód od zainwestowanego kapitału,

- preferencje czasowe dla konsumpcji inwestycyjnej,
stopień ryzyka,

oczekiwana przyszła inflacja. Inne czynniki mające wpływ na poziom stóp procentowych to:

• polityka banku centralnego, deficyt budżetowy,

• równowaga w handlu zagranicznym, aktywność gospodarcza.

Wartość pieniądza w czasie

Wartość przyszła pieniądza

Aby porównać określone kwoty pieniądza, musimy dokonać odpowiednich przeliczeń. Do określenia wartości przyszłej wykorzystujemy rachunek kapitalizacji, natomiast do określenia wartości obecnej rachunek dyskontowy. W przedsiębiorstwie rachunek zmiennej wartości pieniądza w czasie wykorzystywany jest do szacowania i porównywania różnorodnych strumieni pieniężnych.

Wartość przyszła - jest to wartość, jaką zainwestowana dziś kwota pieniężna będzie posiadać w przyszłości. Jej wysokość zależna jest od stopy procentowej, ale również od sposobu kapitalizacji odsetek. Wyróżniamy dwa rodzaje kapitalizacji:

• rachunek odsetek prostych,

• rachunek odsetek złożonych.

Przy zastosowaniu rachunku odsetek prostych (inaczej kapitalizacji zwykłej) odsetki są naliczane od tej samej kwoty przez cały czas trwania, np. lokaty, a więc jedynie pierwotny kapitał przynosi dochód w założonym okresie. W praktyce oznacza to, że są one pobierane bezpośrednio po naliczeniu.

Przyszła wartość lokaty wzrasta w kolejnych okresach mimo stałej stopy procentowej. Wartość przyszła zależy od częstotliwości dopisywania odsetek, tj. ilości powtarzania ich kapitalizacji w ciągu roku. Najczęściej stopy procentowe są podawane w skali rocznej, jednak kapitalizacja może być półroczna, kwartalna, miesięczna a nawet dzienna. Kapitalizacja roczna odsetek następuje po upływie jednego roku, tj. odsetki są dopisywane na koniec każdego okresu kapitalizacji, którym był jeden rok. Wartość przyszła przy wielokrotnej kapitalizacji w ciągu roku - tej sytuacji odsetki są częściej dopisywane do kwoty wyjściowej niż raz w ciągu roku, dlatego suma kapitalizowana narasta szybciej.

W praktyce jednak częściej obliczamy odsetki przy zastosowaniu rachunku odsetek składanych - w tym przypadku odsetki nie są na bieżąco wypłacane, lecz są kapitalizowane. Odsetki obliczone za dany okres są dopisywane do kapitału początkowego, tym samym powiększają podstawę obliczania ich na okres następny. Wyrażenie (l+r)n - nazywamy współczynnikiem wartości przyszłej. Wartości jakie przyjmuje on dla n okresów i stałej stopy procentowej r są usystematyzowane w tablicach.

65

Wartość obecna - jest to wartość jaką posiada dzisiaj kwota pieniądza, którą będziemy dysponować w przyszłości. Im dalej w czasie jest odsunięty moment otrzymania danej kwoty, tym ma ona mniejszą wartość dzisiaj. Wyznaczenie aktualnej wartość danej kwoty pieniądza jest istotne przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Aby dokonać oceny korzyści, jakie wynikają z kilku różnych projektów inwestycyjnych, a które otrzymamy w różnych momentach w przyszłości, musimy doprowadzić je do porównywalności w danym momencie czasu. Najczęściej tym momentem jest dzień dzisiejszy. Zjawisko przekształcenia przyszłej wartości w wartość obecną określane jest mianem dyskontowania. Proces ten jest w pewnym sensie procesem odwrotnym do oprocentowania. Chociaż z matematycznego punktu widzenia stopa procentowa jest odwrotnością stopy dyskontowej, to jednak zasadniczo różnią się one w interpretacji, ze względu na zadania jakie spełniają - stopa dyskontowa służy do dyskontowania, stopa procentowa jest najczęściej do naliczania odsetek. W przypadku obliczania wartości obecnej może występować kapitalizacja odsetek. Możemy zauważyć, że im częściej następuje kapitalizacja odsetek, tym mniejsza jest wartość obecna danej kwoty, którą otrzymamy w przyszłości.

Technika dyskontowania stosuje dwa narzędzia:

1. współczynnik oprocentowujący - w przypadku gdy moment bazowy znajduje się w

przyszłości

Pt =(1+r)^t

gdzie: r - stopa dyskontowa t - liczba okresów

2. współczynnik dyskontujący - w przypadku gdy chcemy odnieść przyszłe wartości do chwili obecnej.

dt=1/(1+r)^t (dmax= 1 dla: r=O v t=0)

gdzie: r - stopa dyskontowa

t - liczba okresów Wartość At dla przyjętego r można odczytać z tablic dyskontowych.

Podstawowym problemem w obliczaniu wartości współczynników jest określenie wielkości stopy dyskontowej (r). Stopa dyskontowa obejmuje trzy składniki:

1. spodziewaną stopę inflacji,

1. premię za przedsięwzięcia o minimalnym ryzyku (np. inwestycja w obligacje rządowe ok. 1%),

1. premię za ryzyko przedsięwzięcia.

W ten sposób wyznacza się minimalną (graniczną) stopę dyskontową oczekiwaną przez inwestora. W praktyce przyjmuje się często stopę dyskontową na poziomie stopy procentowej dla kredytów długoterminowych.

66

Inwestycja (projekt inwestycyjny) definiowana jest jako długookresowe zaangażowanie zasobów ekonomicznych w celu produkowania i odnoszenia korzyści netto w przyszłości. Okres ekonomicznego życia projektu inwestycyjnego jest to okres, w którym generuje on korzyści netto. Jego długość zależy przede wszystkim od:

• trwałości popytu na produkt (związanego z cyklem życia produktu),

• trwałości złóż surowców naturalnych i źródeł zaopatrzenia,

• tempa postępu technicznego,

• cyklu życia branży,

• trwałości budynków i budowli.

Okres ekonomicznego życia projektu inwestycyjnego nie może być nigdy dłuższy od okresu życia technicznego lub prawnego.

Spotyka się szereg kryteriów klasyfikacji przedsięwzięć inwestycyjnych:

1. inwestycje odtworzeniowe - polegające na zastępowaniu zużytych lub przestarzałych urządzeń nowymi; są to inwestycje najmniej ryzykowne, których celem jest przede wszystkim zapobieżenie procesowi starzenia się majątku.

1. inwestycje modernizacyjne - nastawione głównie na zmniejszenie kosztów wytwarzania wyrobów i przeprowadzane są zazwyczaj łącznie z inwestycjami odtworzeniowymi,

1. inwestycje innowacyjne - służące modyfikacji wytwarzanych dotychczas wyrobów,

1. inwestycje rozwojowe - obejmujące dwa rodzaje przedsięwzięć:

• mające na celu zwiększenie szeroko rozumianego potencjału produkcyjnego w znaczeniu wydajności parku maszynowego,

• służące wdrażaniu do produkcji nowych wyrobów, lepiej zaspokajających istniejące potrzeby potencjalnych nabywców,

5. inwestycje strategiczne o charakterze:

• defensywnym - zmierzające do ochrony przedsiębiorstwa przed działaniem konkurencji lub przed niekorzystnymi warunkami narzucanymi przez dostawców,

• ofensywnym - służące umocnieniu pozycji firmy na rynku poprzez tworzenie filii,

• defensywno - ofensywne - przykładem takich działań mogą być prace badawcze,

6. inwestycje dotyczące ustroju społecznego - służące zapewnieniu możliwie najlepszych warunków personelowi firmy,

6. inwestycje dotyczące interesu publicznego - inwestycje związane np. z ochroną środowiska naturalnego.

Podstawowym warunkiem zapewnienia pozycji oraz ekspansji rynkowej firmy jest nie tylko sprawność bieżącego zarządzania, lecz również podejmowanie optymalnych decyzji dotyczących rozwoju i źródeł jego finansowania. Rozwój firmy dokonuje się zasadniczo poprzez realizację określonych przedsięwzięć inwestycyjnych (rozwojowych). Ogół decyzji rozwojowych możemy podzielić na trzy grupy:

• decyzje służące akceptacji lub odrzuceniu konkretnego projektu inwestycyjnego; jest to tzw. bezwzględna ocena opłacalności inwestycji, informująca czy realizacja danego przedsięwzięcia będzie dla firmy opłacalna,

• decyzje dotyczące klasyfikacji, stanowiące wyraz, tzw. względnej oceny opłacalności; decyzje te podejmuje się wówczas, gdy założony cel można osiągnąć realizując jedno z wielu przedsięwzięć i zachodzi potrzeba wyboru najbardziej opłacalnego wariantu inwestycyjnego,

• decyzje odnoszące się do programowania, odzwierciedlające wybór najkorzystniejszego programu rozwoju firmy; program ten tworzy się uwzględniając z jednej strony środki będące w dyspozycji przedsiębiorstwa, z drugiej zaś wszystkie potencjalne kierunki rozwoju i związane z nimi projekty inwestycyjne; decyzje

67

dotyczące "programowania" określają zatem, optymalny z punktu widzenia firmy zbiór przedsięwzięć rozwojowych przyjętych do realizacji.

Efektywność projektów inwestycyjnych musi być rozpatrywana w długim horyzoncie czasowym wynikającym:

• z okresu amortyzacji wartości wiodącego środka trwałego lub

• ze średniej stawki amortyzacyjnej nakładów inwestycyjnych lub

• z okresu spłaty zaciągniętego przez inwestora kredytu.

Podstawę rachunku opłacalności przedsięwzięć inwestycyjnych stanowi wartość przepływów pieniężnych netto (net cash flow - NCF). Odzwierciedlają one różnicę między strumieniem wpływów a strumieniem wydatków zrealizowanych w poszczególnych podokresach (najczęściej latach) okresu objętego rachunkiem. W celu ustalenia wartości przepływów pieniężnych netto konieczne jest porównanie sumy wpływów z sumą wydatków poniesionych w każdym podokresie (roku).

Przepływy pieniężne (cash flow) oznaczają albo wpływ pieniądza (cash inflows) albo wypływ pieniądza - wydatek (cash outflows).

Szacowanie przepływów pieniężnych związanych z danym projektem jest najtrudniejszą częścią analizy projektu inwestycyjnego. Obowiązuje przy tym kilka ogólnych zasad:

1. Zasada ignorowania kosztów już poniesionych,

4. Konsekwentne traktowanie skutków inflacji, jeżeli przepływy szacowane są na bazie nominalnej to powinny być dyskontowane przy pomocy nominalnej stopy dyskontowej, jeżeli zaś przepływy są szacowane realnie, wówczas powinny być dyskontowane realną stopą dyskontową,

4. Uwzględnianie wszystkich skutków ubocznych danego projektu,

4. Uwzględnienie ewentualnego wpływu projektu na dotychczasowe przepływy operacyjne firmy,

4. Uwzględnianie ewentualnego kosztu utraconych możliwości,

4. Uwzględnianie wymogów co do zwiększonego zapotrzebowania na kapitał obrotowy netto,

4. Nie uwzględnianie w analizie ewentualnych kosztów alokowanych sztucznie, ponieważ będą one poniesione przez firmę niezależnie od tego, czy projekt będzie realizowany czy też nie,

4. Analiza i podejmowanie decyzji w oparciu o przepływy gotówkowe związane z danym projektem, a nie księgowe zyski netto,

4. Analiza i podejmowanie decyzji w oparciu o przepływy różnicowe (ang. Incremental cash flows),

lO.Nie uwzględnianie przepływów finansowych związanych z finansowaniem projektu (przepływy te są uwzględniane w ważonym koszcie kapitału stanowiącym jeden z elementów stopy dyskontowej). Spośród powyższych zasad najważniejsze są zasady oznaczone numerami 8 i 9, a więc oparcie analizy o różnicowe przepływy gotówkowe, choć złamanie którejkolwiek z powyższych zasad może doprowadzić do podjęcia błędnej decyzji. Należy jednak rozróżnić przepływy finansowe, które są związane z finansowaniem inwestycji od przepływów operacyjnych obejmujących wpływy i wydatki w trakcie fazy operacyjnej.

Analiza finansowa projektów inwestycyjnych obejmuje cztery etapy: 1. Przygotowanie informacji pierwotnych:

68

• CAŁKOWITE NAKŁADY INWESTYCYJNE

• ŹRÓDŁA FINANSOWANIA

• KOSZTY

• SPRZEDAŻ

2. Przygotowanie podstawowych dokumentów finansowych

• RACHUNEK WYNIKÓW,

• BILANS,

• PRZEPŁYWY PIENIĘŻNE.

3. Ocenę

• WSTĘPNA OCENA - PRÓG RENTOWNOŚCI BEP;

• ANALIZA WSKAŹNIKOWA

• ZYSKOWNOŚĆ;

• PŁYNNOŚĆ;

• ZADŁUŻENIE

• ZDOLNOŚĆ DO OBSŁUGI ZADŁUŻENIA.

• OCENA OPŁACALNOŚCI

• METODY PROSTE;

• METODY DYSKONTOWE.

4. Analizą ryzyka

• ANALIZY WRAŻLIWOŚCI (PODEJŚCIE DETERMINISTYCZNE - badaniu podlegają wszystkie elementy wpływające na ostateczną wartość);

• ANALIZY SCENARIUSZOWE (PODEJŚCIE PROPABILISTYCZNE - na podstawie (najczęściej) panelu ekspertów wyznacza się najbardziej prawdopodobne scenariusze i pod nie opracowuje się wyniki);

• METODA MONTE CARLO (podstawowym problemem jest „nienormalność" rozkładu odchyleń standardowych sprzedaży);

• METODA DRZEW DECYZYJNYCH (możliwość wprowadzenia opcji do wyceny).

Realizacja projektu inwestycyjnego wymaga poniesienia nakładów inwestycyjnych. Nakłady inwestycyjne dzieli się na trzy podstawowe grupy:

I. Nakłady na rzeczowe składniki majątku trwałego, zwłaszcza:

• zakup ziemi i przygotowanie terenu,

• zakup budynków i budowli wraz z koniecznymi pracami inżynieryjno - budowlanymi,

• zakup i zainstalowanie maszyn i urządzeń produkcyjnych łącznie z wyposażeniem pomocniczym,

• wydatki poniesione na zakup wartości niematerialnych.

II. Wydatki fazy przedrealizacyjnej i przedprodukcyjnej:

• nakłady wstępne i koszty pozyskania kapitału (np. koszt emisji akcji),

• koszty studiów przedrealizacyjnych (opracowanie dokumentacji technicznej),

• nakłady kapitałowe fazy przedprodukcyjnej (np. promocja produktu),

• koszty produkcji próbnej, uruchamianie obiektu.

III. Nakłady na kapitał obrotowy netto.

CAŁKOWITE NAKŁADY INWESTYCYJNE

ZAKUP ZIEMI I PRZYGOTOWANIE TERENU
+ BUDYNKI I BUDOWLE

+ MASZYNY I URZĄDZENIA

+ WYPOSAŻENIE POMOCNICZE I USŁUGOWE

+ NIEMATERIALNE AKTYWA TRWAŁE

69

+ PRZEDPRODUKCYJNE NAKŁADY INWESTYCYJNE

+ KAPITAŁ OBROTOWY NETTO

CAŁKOWITE NAKŁADY INWESTYCYJNE

Metody oceny opłacalności inwestycji

Metody oceny projektów inwestycji rzeczowych można umownie podzielić na:

• proste - oparte na relacji pomiędzy nakładami i efektami, a czasem

• złożone - oparte na stopie procentowej (dyskontowej), uwzględniające zmianę wartości pieniądza w czasie, ryzyko oraz inflację.

• wielokryterialne - oparte na systemie oceny kryteriów mającym odbicie w priorytetach przedsiębiorstwa, nie oparte na wartości inwestycji.

W praktyce najczęściej stosowane są proste metody oceny przedsięwzięć, rzadziej wykorzystuje się NPV, i rzadko IRR. Ocena wielokrytenalna stosowana jest w wyjątkowych przypadkach, chociaż może być doskonałym uzupełnieniem podejmowanych decyzji, szczególnie w przypadku gdy wyniki obliczeń finansowych dla kilku przedsięwzięć są do siebie zbliżone.

Do metod oceny projektów inwestycyjnych zalicza się:

• księgową stopę zwrotu, okres zwrotu (okres spłaty),

• metodę NPV i okres zwrotu zdyskontowany

• metodę IRR

indeks zyskowności (dochodowości)

• metodę MIRR

• metodę NPV opartą o stopę reinwestycji

II. Korekty metod oceny projektów:

• uchylenie braku inflacji - korekty o inflację

• uchylenie założenia braku wpływu różnych okresów realizacji inwestycji na wycenę projektu - wycena projektów o nierównych okresach eksploatacji

• uchylenie założenia o operacyjnych [przepływach środków pieniężnych - zmiana sposobu szacowania przepływów środków pieniężnych:

• metoda przepływów operacyjnych,

• metoda reszty kapitału akcyjnego

• APV skorygowana wartość obecna

• metoda Ardittiego - Levy'ego albo przepływów środków pieniężnych dla inwestorów uchylenie założenia o zerowej wartości zaniechania inwestycji - wartość zaniechania inwestycji.

W odróżnieniu od metod złożonych metody proste pomijają zmienną wartość pieniądza w czasie. Wady metod prostych:

ignorowanie zmiennej wartości pieniądza w czasie,

dowolny sposób dobierania wartości granicznej,

ignorowanie przepływów pieniężnych po okresie granicznym,

niemożność porównywania projektów o różnych klasach ryzyka.

Złożone metody oceny inwestycji rzeczowych uwzględniają czynnik czasu, ponieważ wartość pieniądza zmienia się w miarę upływu czasu. Wszystkie podstawowe wielkości

70

finansowe dotyczące projektu inwestycyjnego są realizowane w określonym czasie i mają charakter strumieni pieniężnych. W celu zapewnienia porównywalności wielkości ekonomicznych występujących w różnych okresach czasu przyjmuje się określony moment, jako bazowy (może być to moment rozpoczęcia lub zakończenia inwestycji charakterystyczny dla przebiegu inwestycji) i wszystkie wielkości ekonomiczne występujące w rachunku przelicza się na jeden określony moment czasu. W tym celu stosuje się technikę zwaną dyskontowaniem, która umożliwia porównanie wielkości ekonomicznych pojawiających się w różnych momentach czasu.

Księgowa stopa zwrotu (Accounting Rate of Return - ARR). Księgowa stopa zwrotu (zysku) jest to stosunek oczekiwanego rocznego zysku netto projektu (metoda nie uwzględnia wartości amortyzacji, która stanowi wraz z zyskiem wartość przepływów pieniężnych) do tzw. inwestycji przeciętnej, czyli wartości księgowej środka trwałego w środkowym momencie jego eksploatacji. Kryterium wyboru projektów w oparciu o ARR jest jego wartość maksymalna lub większa (równa) stopie przyjętej jako graniczna dla podobnych projektów. ARR ma następujące wady:

• stopa księgowa pomija rozkład dochodów w czasie, a więc nie uwzględnia aktualizacji przyszłych strumieni pieniężnych. W rezultacie rentowność projektu jest zawyżona.

• ARR pomija fakt, że dochody gotówkowe zmieniają się w czasie. Miernik ten jest szczególnie nieodpowiedni w sytuacji, w której wiadomo, że strumienie pieniężne będą znacznie zmieniać się w czasie trwania projektu.

Wiele przedsiębiorstw stosuje prostą formułę okresu zwrotu przy ocenie projektów inwestycyjnych. Zwrot jest definiowany jako liczba lat wymagana dla odzyskania nakładów początkowych ze spodziewanych przyszłych przychodów pieniężnych z projektu. Przyjmując, że wszystkie projekty mają jednakowe roczne przychody, okres zwrotu można obliczyć jako stosunek wielkości początkowych nakładów inwestycyjnych do wartości rocznych przychodów pieniężnych. Klasyfikacja projektów przy zastosowaniu okresu zwrotu jest prosta i jednoznaczna; im krótszy okres zwrotu, tym lepszy projekt. Zaletami formuły okresu zwrotu są:

■ prosta kalkulacja,

• sprawdzalność w szybko zmieniającej się rzeczywistości gospodarczej. Formuła okresu zwrotu ma jednak także poważne braki:

• podobnie jak ARR, okres zwrotu nie dyskontuje przyszłych przychodów,

• metoda ta koncentruje się jedynie na przychodach w okresie zwrotu. Przychody z lat następnych są pomijane,

• metoda nie precyzuje wreszcie w jaki sposób formułowane jest kryterium oparte na okresie zwrotu.

• Kryterium okresu zwrotu nie jest miernikiem zyskowności.

Wstępną ocenę przedsięwzięć rozwojowych przeprowadzić można wykorzystując miernik prostej stopy zwrotu (zysku). Stopa zwrotu informuje jaką część nakładu stanowi roczny dochód. Dzięki temu wskaźnikowi można dokonać oceny możliwości finansowych przedsiębiorstwa do podołania wybranej inwestycji. Stopę zwrotu można wykorzystać we wstępnej ocenie konkurencyjnych projektów lub w sytuacji braku dokładnych danych charakteryzujących dane przedsięwzięcie inwestycyjne. Kryterium oceny jest okres spłaty, im krótszy tym lepszy. Jeżeli projekty wzajemnie się wykluczają, to wyżej ceniony jest projekt charakteryzujący się krótszym okresem spłaty . Pod pojęciem „wzajemnie wykluczające" rozumie się odrzucenie jednego projektu w przypadku przyjęcia drugiego. Metoda okresu spłaty dostarcza informacji o tym jak długo fundusze będą zamrożone. Okres spłaty stosowany jest jako wskaźnik ryzykowności projektu.

71

Stopa zwrotu nakładów inwestycyjnych -jest to relacja dochodów (liczonych w skali roku) do całkowitych nakładów inwestycyjnych (skumulowanych od momentu rozpoczęcia przedsięwzięcia inwestycyjnego do okresu, dla którego wyznaczana jest ta relacja): dochód roczny/całkowity nakład inwestycyjny = stopa zwrotu. Dochód może być określany za pomocą różnych kategorii:

zysk brutto (zysk przed opodatkowaniem),

zysk netto (zysk po opodatkowaniu i obowiązkowych odpisach),

zysk netto + odsetki od kredytu,

zysk netto + amortyzacja,

zysk netto + amortyzacja + odsetki od kredytu

Stopę zwrotu dla której dochód określany jest przy pomocy zysku netto + amortyzacji nazywamy prostą stopą zwrotu: zysk netto + amortyzacja/całkowity nakład inwestycyjny. Stopa ta określa stosunek rocznego zysku, osiąganego w trakcie funkcjonowania przedsiębiorstwa, do wartości kapitału służącego sfinansowaniu początkowych nakładów inwestycyjnych. Do najczęściej wykorzystywanych w praktyce należy zaliczyć:

• prostą stopę zwrotu (zysku) całości kapitału (własnego i obcego) zaangażowanego w finansowanie przedsięwzięcia,

• prostą stopę zwrotu kapitału własnego zaangażowanego w finansowanie przedsięwzięcia.

Obie formuły bazują na wielkościach rocznych. W praktyce wybór roku, który uznamy za typowy, nastręczać może określone trudności. Zmianom w poszczególnych latach ulegać bowiem może zarówno wielkość produkcji, wysokość odsetek od otrzymanych kredytów, jak też poziom innych czynników istotnie wpływających na poziom prostej stopy zwrotu. Mając to na uwadze można wykorzystać miernik prostej stopy zwrotu, obliczonej na bazie wielkości przeciętnych. Mierniki prostej stopy zwrotu pozwalają ocenić (w sposób uproszczony) opłacalność pojedynczych projektów inwestycyjnych oraz wybrać najbardziej opłacalny.

Przeciętna stopa zwrotu (ACCOUNTING RATE OF RETURN, AVERAGE RATE OF RETURN) - jest to relacja przeciętnego rocznego zysku z danej inwestycji pomniejszonego o wartość inwestycji do nakładów inwestycyjnych. Przeciętna stopa zwrotu informuje jaką część nakładu zostanie pokryta średniorocznym zyskiem. Ujemna wartość ARR oznacza, jaką część nakładu pokryją zyski z jednego roku eksploatacji inwestycji, a dodatnia jaka część rocznego zysku z inwestycji zostanie przeznaczona na inwestycję.

Metody dyskontowe oceny efektywności inwestycji

Przy decyzjach długookresowych mamy do czynienia z ponoszeniem wydatków i uzyskiwaniem wpływów w różnych punktach czasowych. Niezbędne jest dla określenia efektywności nakładów kapitałowych przeliczenie tych wydatków i wpływów tak, aby były wielkościami współmiernymi. Osiąga się to poprzez zastosowanie dyskonta. Rachunek opłacalności przedsięwzięć długookresowych powinien być zatem przeprowadzany przy zastosowaniu dyskontowych miar efektywności. Są to:

• metoda aktualnej (zaktualizowanej, teraźniejszej) wartości netto (net present value -NPV),

• metoda "wewnętrznej stopy zwrotu" (internal rate of return - IRR).

Ocena efektywności zamierzonego przedsięwzięcia zgodnie z tą metodologią obejmuje następujące etapy:

72

• oszacowanie całkowitych nakładów inwestycyjnych,

• określenie źródeł finansowania nakładów,

• określenie całkowitych kosztów produkcji i wpływów z działalności eksploatacyjnej,

• zdyskontowanie przepływów gotówkowych i obliczenie NPV lub IRR.

Istotną cechą metod dyskontowych jest włączenie do rachunku wszystkich wpływów i wydatków, a nie tylko zysków, a więc operowanie kategorią przepływów gotówkowych netto bądź nadwyżki pieniężnej (net cash flow). Upraszczając obliczenie, cash flow wyznacza się jako sumę wyniku finansowego i amortyzacji za dany okres.

Metoda aktualnej wartości netto (NPV)

Do obliczenia zaktualizowanej wartości przyszłych wpływów i wydatków służy dyskonto. Jest ono odwrotnością procentu składanego (1 + r)n, służącego do obliczenia wartości przyszłej (S) po n latach zainwestowanego kapitału (P). Dyskontowanie polega na mnożeniu wartości pieniężnej (S) przez czynnik dyskontujący, który w zależności od poziomu stopy dyskontowej i liczby lat redukuje przyszłą wartość do jej aktualnego ekwiwalentu (P). Otrzymana w ten sposób zaktualizowana wartość (jako wielkość teoretyczna) spełnia rolę wspólnego mianownika do porównań i oceny opłacalności przedsięwzięć. Pomiar zaktualizowanej wartości netto wymaga znajomości następujących zmiennych:

• sum przyszłych wpływów i wydatków w poszczególnych latach funkcjonowania przedsięwzięcia, w celu określenia przepływów gotówkowych,

• okresu przepływu środków pieniężnych (wyznaczającego horyzont czasowy analizy),

• właściwej stopy dyskontowej.

Wartość zaktualizowana netto (NPV) przedsięwzięcia jest równa sumie zdyskontowanych przepływów gotówkowych (wpływów gotówkowych netto) w kolejnych latach jego funkcjonowania.

Zasada liczenia NPV jest prosta: należy zdyskontować a następnie zsumować wszystkie przepływy pieniężne związane z projektem inwestycyjnym (dodatnie i ujemne). Stosowane kryterium wyboru projektu jest również jednoznaczne - akceptowane są tylko projekty o NPV > 0, pozostałe odrzucane. Jeżeli mamy wybrać jeden z dwóch projektów o dodatniej wartości NPV, to wybieramy projekt o wartości większej.

Informacje jakie daje NPV:

• NPV<0 - inwestycj a j est nieopłacalna,

• NPV=0 - inwestycja znajduje się na granicy opłacalności,

• NPV>0 - inwestycja jest opłacalna, tym bardziej im większa wartość współczynnika.

Dokonując wyboru spośród alternatywnych rozwiązań należy przyjąć to dla którego NPV jest

największe.

Podstawowa zaleta metody NPV:

■ jest metodą selekcyjną w porównaniu ze wskaźnikiem okresu zwrotu, bądź roczną
stopą zysku, ponieważ uwzględnia cały okres, którego dotyczy projekt oraz
harmonogram cash flow,

• uwzględnia, wykorzystuje, zmienną wartość pieniądza w czasie. Podstawowe wady:

• trudność z wyborem odpowiedniego poziomu stopy dyskontowej,

• nie pokazuje precyzyjnie stopy rentowności projektu,

73

■ wrażliwa na nieprawidłowe (nietrafione) zabudżetowanie kwot nadwyżki finansowej
lub cash flow.

W przypadku występowania inflacji konieczne jest uwzględnienie w przeprowadzanym rachunku stopy inflacji. Jest to jedna z podstawowych przyczyn niepewności warunków działania w przyszłości i związanego z tym ryzyka.

Metoda wewnętrznej stopy zwrotu (IRR)

Wewnętrzna stopa zwrotu jest stopą dyskontową, przy której wartość zaktualizowana wydatków pieniężnych równa się zaktualizowanej wartości wpływów pieniężnych w całym okresie przedsięwzięcia. Osiągnięcie wewnętrznej stopy zwrotu zapewnia zatem zrównanie zaktualizowanej wartości efektów z zaktualizowaną wartością nakładów. NPV jest wówczas równa zeru. Wielkość wewnętrznej stopy zwrotu można ustalić stosując metodę kolejnych przybliżeń, tzn. należy przeprowadzić obliczenia dla kilku różnych poziomów stopy dyskontowej, aż znajdzie się taki jej poziom, dla którego NPV jest równa zera. Obliczenie IRR przebiega według następujących etapów:

• przygotowanie tabeli przepływów pieniężnych dla wszystkich lat objętych rachunkiem,

• przyjęcie jakiegoś poziomu stopy dyskontowej i obliczenie wartości zaktualizowanej (poprzez zdyskontowanie przepływów pieniężnych dla przyjętego poziomu stopy dyskontowej),

• przeprowadzenie obliczeń dla wyższego poziomu stopy dyskontowej, jeśli otrzymana wartość zaktualizowana netto w etapie poprzednim jest dodatnia,

• gdy przy wyższym poziomie stopy dyskontowej NPV jest nadal dodatnia, należy podnosić poziom stopy dyskontowej aż uzyska się ujemną wartość NPV. Jeżeli NPV jest ujemna, IRR znajduje się między tym poziomem stopy dyskontowej a poziomem, przy którym NPV jest dodatnia,

• jeżeli ujemne i dodatnie zaktualizowane wartości netto, obliczone dla różnych poziomów stopy dyskontowej są zbliżone do zera, można precyzyjnie ustalić wartość wewnętrznej stopy zwrotu wykorzystując następującą formułę interpolacji liniowej

Wewnętrzną stopę zwrotu można również wyznaczyć metodą graficzną. Najprościej wartość IRR dla projektów odczytać z wykresów wartości NPV - ponieważ definicja IRR wskazuje na wartość NPV=0, to w celu odczytania IRR wystarczy wskazać stopę, przy której wykres NPV projektu przetnie oś odciętych.

Wewnętrzna stopa zwrotu obrazuje rzeczywistą stopę zysku całego nakładu inwestycyjnego. Można wykorzystać ją do ustalenia warunków kredytowych, ponieważ określa maksymalną stopę oprocentowania kredytów, którą inwestor może zapłacić bez spowodowania straty w przedsięwzięciu. Metoda oceny wartości inwestycji, polega na znalezieniu takiej stopy procentowej IRR, która zrównuje wartość zaktualizowaną przyszłych dochodów z kosztem inwestycji. Jeśli porówna się wartość kosztu kapitału z wewnętrzną stopą zwrotu to otrzyma się informację o tym, czy projekt jest korzystny dla firmy, czy nie. W metodzie tej ocena wartości projektów inwestycyjnych sprowadza się do porównania wewnętrznej stopy zwrotu z ceną rynkową kapitału. Jeżeli zachodzi warunek: IRR > koszt kapitału, to ocena projektu jest pozytywna. W przypadku porównywania różnych wariantów inwestycyjnych należy wybrać wariant o najwyższym poziomie IRR, jeżeli jest on wyższy od poziomu granicznego.

Przedsięwzięcie jest opłacalne gdy IRR jest równy lub większy od stopy granicznej, czyli najniższej stopie rentowności możliwej do zaakceptowania przez inwestora (zazwyczaj jest to stopa oprocentowania kredytów długookresowych lub stopa procentowa płacona przez

74

ewentualnego pożyczkobiorcę). Im większa jest różnica między IRR, a stopą graniczną lub kosztem kapitału, tym większa opłacalność i margines bezpieczeństwa danego projektu. IRR obrazuje rzeczywistą stopę zysku analizowanego przedsięwzięcia.

Pomiędzy metodą IRR i NPV jest jedna zasadnicza różnica: stopa dyskontowa w metodzie IRR stanowi równowartość oczekiwanej stopy dochodu, a nie kosztu kapitału - k (przepływy środków pieniężnych są dyskontowane wg IRR a nie k). Różnica ta w praktyce oznaczać może trudności w poprawnej interpretacji wyników otrzymanych zgodnie z metodą NPV i IRR dla projektów wzajemnie się wykluczających. Jak w każdej ekonomicznie uzasadnionej inwestycji opłacalność projektu zależy od tego czy oczekiwana stopa dochodu będzie większa od kosztu środków wykorzystanych na sfinansowanie projektu, przyjęcie wewnętrznej stopy zwrotu jako stopy dyskonta oznacza jednak, że nadwyżki z kolejnych lat będą "reinwestowane" wg wyższej niż koszt kapitału stopy procentowej.

Metodę IRR stosuje się zazwyczaj wtedy gdy nie znamy wartości stopy procentowej dla której NPV=0, tj. takiej powyżej której inwestycja będzie opłacalna. Przy nietypowych projektach obliczone IRR może przyjmować więcej niż jedną wartość. Zdarza się to w przypadkach, gdy w badanym przedsięwzięciu występują ujemne przepływy pieniężne nie tylko w latach początkowych, ale i końcowych.

6. Indeks zyskowności (dochodowości) (PI)

Indeks zyskowności (dochodowości) odzwierciedla względną dochodowość projektu. Umożliwia udzielenie odpowiedzi o wielkość zysku jaką przyniesie każda jednostka środków zainwestowanych w projekt inwestycyjny. Formalnie wskaźnik PI można zapisać jako relację wartości bieżącej korzyści do wartości bieżącej kosztów dyskontowanych wg kosztu kapitału Projekt może być przyjęty jeżeli wartość bieżącą korzyści przekracza wartość bieżącą kosztów, czyli PI > 1,0.

7.Zmodyfikowana wewnętrzna stopa zwrotu (MIRR)

Zmodyfikowana wewnętrzna stopa zwrotu jest to stopa dyskontowa, która zrównuje wartość bieżącą wydatków inwestycyjnych z wartością bieżącą wartości końcowej projektu. W porównaniu do IRR modyfikacja polega na tym, że wpierw nie dyskontujemy dodatnich przepływów pieniężnych ale obliczamy ich wartość przyszłą wg kosztu kapitału, która dopiero jako suma jest dyskontowana do momentu bieżącego wg stopy procentowej nazywanej MIRR.

Zastosowanie formuły dyskontowanej wartości końcowej dodatnich przepływów pieniężnych w oparciu o koszt kapitału usuwa większość problemów związanych z podejmowaniem błędnych decyzji w oparciu o metodę IRR w przypadku projektów o nietypowych przepływach pieniężnych. Założenie o reinwestowaniu środków wg kosztu kapitału (tak jak w NPV) a nie wewnętrznej stopy zwrotu projektu powoduje, że lepiej oddajemy rzeczywistą dochodowość projektu. Generalnie MIRR powinna prowadzić do takich samych wniosków co do wyboru projektu jak metoda NPV, jednym zastrzeżeniem dotyczącym projektów wzajemnie się wykluczających o różnej skali przepływów pieniężnych.

8. NPV oparta o stopę reinwestycji

Jest to zaktualizowana wg kosztu kapitału wartość sumy dodatnich i ujemnych strumieni pieniężnych, zakładająca możliwość reinwestowania nadwyżek dodatnich przepływów pieniężnych wg stopy która może być różna od kosztu kapitału.

Stopa reinwestycji to stopa procentowa określająca poziom rentowności osiąganej z tytułu bieżącego inwestowania osiąganych dodatnich przepływów pieniężnych.

OCENA WIELOKRYTERIALNA

Metoda oceny przedsięwzięcia oparta na systemie wagowym odniesionym do wybranych kryteriów oceny. Metoda ta na ogół nie opiera się na kryterium pieniądza lecz na bardziej ogólnych kryteriach odniesionych do strategii bądź potrzeb przedsiębiorstwa. W ten sposób mogą być brane pod uwagę efekty jakościowe, ilościowe, pieniężne i niepieniężne. Modele wielokryterialne umożliwiają zebranie wyczerpujących informacji dotyczących ocen cząstkowych i ich integrację w sposób nie zubożający i deformujący ich treści.

Ocena wielokryterialna może być realizowana w dwóch systemach:

zero - jedynkowym - polegającym na akceptacji bądź negacji przedsięwzięcia w odniesieniu do przyjętego kryterium

- wagowym - polegającym na nadaniu wagi poszczególnym kryterium; waga jest odbiciem priorytetów przedsiębiorstwa; suma wag dla wszystkich kryteriów powinna wynosić jeden.

System zero - jedynkowy jest zazwyczaj niewystarczający i jeśli kilka przedsięwzięć pozytywnie przejdzie przez eliminacje poddaje się je ocenie z wykorzystaniem systemu wagowego.

II. Korekty metod oceny projektów

• uchylenie braku inflacji - korekty o inflację

• uchylenie założenia braku wpływu różnych okresów realizacji inwestycji na wycenę projektu - wycena projektów o nierównych okresach eksploatacji

Analiza inwestycji realizowanych w niejednakowych okresach wymaga rozważenia szeregu problemów związanych generalnie z ryzykiem zmiany podstawowych parametrów służących realnej ocenie głównie wzajemnie wykluczających się projektów inwestycyjnych. Zmianie podlegają założenia ekonomiczne, jak i techniczne projektu. Stąd należy odpowiedzieć na pytanie o wielkość inflacji i jej wpływ na ceny sprzedaży i koszty eksploatacyjne w analizowanym okresie; pojawi się pytanie o malejącą w czasie efektywność dochodową projektów spowodowaną wkraczaniem na rynek konkurencji; uwzględniamy wpływ nowych technologii na nasz projekt itd. Ponieważ wraz z wydłużaniem się okresu analizy rośnie błąd naszych szacunków, zaleca się ostrożne podejście do wyników obliczeń niezależnie od zastosowanej metody liczenia opłacalności projektu. Nieznaczne różnice w czasie trwania projektu są pomijalne i nie wymagają wprowadzenia dodatkowych obliczeń niwelujących różnice w czasie.

1. Metoda zastępowania łańcuchowego, wspólnego okresu eksploatacji (replacement chain, cammon life).

Metoda zastępowania łańcuchowego przypomina poszukiwanie najmniejszego wspólnego podzielnika dwóch liczb. Polega na znalezieniu najkrótszego okresu wspólnego dla analizowanych projektów. Np. jeżeli jeden projekt trwa 3 lata a drugi 6, to najkrótszym wspólnym okresem będzie 6 lat, co oznacza, że musimy odpowiednio skorygować (złożyć) projekt trwający 3 lata, aby móc go porównać z projektem 6-letnim.

76

2. Metoda równoważnej renty rocznej (EAA, equivalent annual annuity) Metoda EAA umożliwić ma ocenę projektów o różnych okresach eksploatacji. W odróżnieniu do metody zastępowania łańcuchowego interesujący jest nie tyle wspólny okres realizacji projektów co przeciętna roczna wartość jaką projekty przynoszą w okresie ich trwania. Projekt o większej wartości NPV będzie miał i wyższą wartość EAA.

Budżetowanie

W warunkach ciągłego usprawniania firmy budżetowanie należy rozumieć jako metodę zarządzania przedsiębiorstwem, umożliwiającą tworzenie warunków niezbędnych do kształtowania ekonomicznie najkorzystniejszego rozwoju firmy w warunkach narzuconych przez otoczenie.

Proces budżetowania: proces w trakcie którego dokonuje się rozpisania nadrzędnych planów przedsiębiorstwa między ośrodki odpowiedzialności, obejmujący również swym zasięgiem kontrolę budżetową. Budżetowanie jest jednym z najbardziej znanych i najczęściej stosowanych narzędzi zarządzania finansami. Polega na tym, aby najwyższe szczeble zarządzania ustalały cele nadrzędne, na podstawie których kierownictwo niższego szczebla ustala podrzędne cele decyzyjne i plany cząstkowe. Celem budżetowania jest dogłębna analiza dochodowości oraz kosztów działalności podmiotu gospodarczego. Proces opracowania budżetu dzieli się przeważnie na trzy fazy:

1. Opracowanie założeń do budżetu, który pełni rolę jednej z podstawowych procedur controllingu.

1. Opracowanie budżetu wiodącego oraz budżetów szczegółowych odpowiednich do stopnia wymaganej dokładności realizacji pozycji budżetowych.

1. Uzgodnienie i zatwierdzenie budżetu wiodącego przez najwyższe szczeble zarządzania.

Sporządzenie budżetu wymaga wyboru odpowiedniej metody budżetowania. Można wyróżnić dwie podstawowe metody budżetowania:

• metoda budżetowania „przyrostowego",

• metoda budżetowania „od zera".

Proces budżetowania kończy się ustaleniem przez najwyższe szczeble zarządzania celów i planów możliwych do realizacji, które podlegają controllingowi.

Metoda przyrostowa jest najczęściej stosowaną metodą budżetowania. Polega ona na wykorzystaniu danych historycznych. Proces ten rozpoczyna się od wartości zaewidencjonowanych w ubiegłych okresach, a następnie koryguje się je o odchylenia, które powstają w trakcie realizacji budżetu oraz dodaje się inne wskaźniki, które powstają w wyniku zmian wielkości ekonomicznych (inflacja, wzrost wynagrodzeń, zmiany kursów walut, zmiany w polityce cenowej przedsiębiorstwa), które mogą nastąpić w przyszłości. Jest ona jednak efektywna tylko w przypadku stabilnych firm, które działają przez cały czas w tym samym otoczeniu. Metoda przyrostowa jest metodą najszybszą i najprostszą tworzenia budżetu, gdyż polega jedynie na wykorzystaniu budżetu z poprzedniego okresu i skorygowaniu go poprzez niektóre składniki. Metoda przyrostowa posiada również kilka poważnych wad, np.: powtarzanie błędów okresów poprzednich, zbyt duży wpływ układów i powiązań personalnych występujących wśród osób odpowiedzialnych za tworzenie budżetów, marnotrawstwo zasobów przedsiębiorstwa.

77

Metoda budżetowania „od zera" polega na szacowaniu wielkości budżetowych dla okresu przyszłego zakładając, że procesy i programy realizowane przez podmiot rozpoczynają się po raz pierwszy. Proces budżetowania „od zera" składa się z:

• Tworzenie pakietów decyzyjnych uwzględniających charakter ośrodka odpowiedzialności i jego cele.

• Ocena pakietów wyjściowych i tworzenie pakietów alternatywnych.

• Ułożenie według stopnia ważności pakietów decyzyjnych na podstawie analizy kosztów i korzyści w ramach danego obszaru działania oraz całego przedsiębiorstwa.

• Rozdysponowanie zasobów w sposób odpowiadający priorytetom.

Metoda „od zera" w odróżnieniu od metody „przyrostowej":

• odrzuca dane historyczne,

• systematycznie porównuje istniejące działania z alternatywnymi możliwościami angażowania zasobów,

• dokładnie precyzuje konsekwencje decyzji poszczególnych działań,

• wykorzystuje warianty planowe,

• jest stosowana w dynamicznie rozwijających się przedsiębiorstwach.

Metoda budżetowania „od zera" jest metodą najbardziej odpowiednią dla przedsiębiorstw handlowych, które wymagają szybkiego i ciągłego dostosowywania się do zmieniających się warunków na rynku.

Zasady planowania finansowego opierają się na analizie danych finansowych przedsiębiorstwa, a następnie ustaleniu celów, jakie mogą być zrealizowane przy danych możliwościach finansowych. Należy pamiętać o prawidłowej rachunkowości, ciągłości prowadzenia finansów firmy oraz dużej koncentracji i ostrożności podczas analizowania danych. Główne zasady planowania finansowego to:

2. maksymalizacja wartości przedsiębiorstwa, która polega na ustaleniu jak najwyższej ceny, za którą możemy sprzedać dany produkt;

2. utrzymanie stabilności finansowej, czyli kondycji finansowej, która gwarantowałaby pewność i całkowitą kontrolę nad finansami; w tym celu najlepiej dokonać analizy wskaźnikowej, która bazuje na sprawozdaniach finansowych;

2. poprawa wyników finansowych, która zależy od systematycznego monitorowania wyników działalności w krótkim czasie, z uwzględnieniem pewnych wytycznych, które są celem nadrzędnym;

2. zachowanie płynności finansowej, które polega na wywiązywaniu się firmy z bieżących zobowiązań; jest to czynnik długookresowy, a więc płynność finansowa musi być kontrolowana w długim okresie;

2. odpowiednia strategia finansowa dopasowana do wewnętrznych potrzeb przedsiębiorstwa; strategia ta polega na wyznaczeniu przez przedsiębiorstwo pewnego kierunku rozwoju w dziedzinie finansów, który pomógłby w osiągnięciu wytyczonych celów;

2. kontrolowanie finansów przedsiębiorstwa, które odnosi się, do stworzenia sytuacji, gdzie możliwe jest pełne sterowanie działaniami dotyczącymi finansów; jest to tworzenia długookresowych planów i konsekwentne ich realizowanie;

2. optymalizacja kosztów, czyli sytuacja gdy przedsiębiorstwo powinno znaleźć taki poziom kosztów, który pozwoliłby uniknąć problemów w obszarze finansów; należy szukać nowych rozwiązań w dziedzinie grupowania i kalkulacji kosztów, a nie ograniczać się jedynie do redukcji kosztów;

78

9. optymalna struktura organizacyjna, która zapewnia najszybszy i najdokładniejszy przepływ informacji oraz rozdysponowuje działania między poszczególne komórki; struktura powinna być również dopasowana do danego przedsiębiorstwa (jego wielkości, liczby zatrudnionych osób, zasięg rynkowy);

9. właściwa polityka inwestycyjna, która sprowadza się do kwestii stworzenia takich planów inwestycyjnych, na które pozwalają możliwości finansowe firmy.

Przykładowe planowanie dla przepływu strumieni pieniądza powinno uwzględniać:

• planowanie globalnej wielkości przychodów przedsiębiorstw i przewidywanie ich wzrostu;

• planowanie kosztów, które jest pochodną wzrostu produkcji, jak również stosowanej technologii i kosztów eksploatacji środków pracy, metod wyceny zużycia środków produkcji, zasad ustalania wszystkich form wynagrodzeń, formy własności i kosztów, które powstają w skutek jej użytkowania oraz dostępność do obcych źródeł finansowania i kosztów związanych z obsługą;

• planowanie wielkości podatków oraz pozyskania ulg podatkowych;

• planowanie wydatków, które mogą lub wpłyną na wielkość zysku; są to koszty pojawiające się warunkowo, a wynikają z udzielonych gwarancji dla przedsiębiorstw i osób fizycznych oraz mogą to być planowane wspólne inwestycje.

Analiza rentowności przedsiębiorstwa

Celem działalności przedsiębiorstwa jest maksymalizacja korzyści ekonomicznych, które sprowadzić można w krótkim okresie do maksymalizacji zysku. Zysk jest nadwyżką przychodów ze sprzedaży towarów i usług nad kosztami uzyskania tych przychodów. Istotne jest, więc posiadanie mierników, które informowałyby, w jakiej mierze cel ten jest w przedsiębiorstwie realizowany. Temu służy zestaw różnych wskaźników rentowności przedsiębiorstwa.

W teorii rachunkowości wyróżnia się także pojęcia zysku ekonomicznego oraz zysku księgowego. Zysk ekonomiczny jest różnica między ogólną wartością sprzedaży a kosztem ekonomicznym, czyli kosztem, zawierającym także nieujęte w księgowości przedsiębiorstwa koszty ukryte.

Zysk ekonomiczny jest zawsze mniejszy od zysku księgowego, czyli zysku, uwzględniającego tylko koszty jawne, które przechodzą przez przepisy księgowe. Zysk ekonomiczny jest tożsamy z zyskiem księgowym, gdy nie ma kosztów ukrytych.

Zysk netto jest ekonomiczną podstawą finansowania przedsięwzięć rozwojowych przedsiębiorstwa, a także wypłacania dywidendy, czyli dochodów akcjonariuszy spółek.

Wyróżnić można dwa podstawowe rodzaje rentowności w zależności od tego jako kształt przybiera licznik w relacji do wybranych wielkości ekonomicznych.

Rentowność brutto to miara efektywności w przypadku, gdy w liczniku relacji występuje zysk brutto, czyli zysk bilansowy przed opodatkowaniem.

Rentowność netto oznacza, że w liczniku występuje zysk bilansowy po opodatkowaniu.

79

Analizując rentowność w wielkościach względnych wyróżnić należy dwa podstawowe mierniki oceny rentowności. Są nimi:

■S współczynnik rentowności majątku,

S stopa zwrotu netto.

Rentowność oznacza osiągnięcie z aktywności gospodarczej dodatniego wyniku finansowego. Jest ona miarą ekonomiczną oceny efektywności działalności przedsiębiorstwa, rozumianą jako wzajemna relacja wyniku finansowego do określonych wielkości ekonomicznych. Wyraża ją nadwyżka przychodów z działalności gospodarczej nad kosztami poniesionymi na osiągnięcie tych przychodów.

Analiza progu rentowności

Analiza progu rentowności stanowi niezwykle pomocny instrument zarządzania przedsiębiorstwem w gospodarce rynkowej. Obejmuje ona badanie, tzw. punktu wyrównania (break even point - BEP), w którym realizowane przychody ze sprzedaży dokładnie pokrywają poniesione koszty. Przedsiębiorstwo nie osiąga wówczas zysku, ale też nie ponosi straty. Rentowność sprzedaży jest równa zero, co oznacza, że firma osiągnęła próg rentowności.

Poprzez próg rentowności można więc określić taką wielkość produkcji danego przedsiębiorstwa, przy której przychody uzyskane ze sprzedaży wyrobów są równe kosztom poniesionym za ich wytworzenie. Wynik finansowy progu rentowności równy jest zeru, a dopiero stopniowe zwiększanie sprzedaży doprowadzi do powiększenia poziomu zysku, natomiast jej zmniejszenia doprowadzi do sytuacji odwrotnej. Informacje o progu rentowności wykorzystuje się podczas podejmowania decyzji krótko okresowych dotyczących poziomu produkcji, sprzedaży i cen. Istnieją dwie możliwości wyznaczania progu rentowności: próg rentowności ilościowy i próg rentowności wartościowy. Może on ponadto informować, jaką część zdolności produkcyjnej (łub przewidywanego popytu) trzeba wykorzystać, aby ponoszone koszty zrównoważyć przychodami ze sprzedaży.

Do wyznaczenia progu rentowności można się także posłużyć się metodą graficzną (na podstawie równań wartości sprzedaży oraz kosztów całkowitych możliwe jest graficzne wyznaczenie progu rentowności). W obu przypadkach przyjmujemy następujące założenia upraszczające:

• wartość produkcji w badanym okresie jest równa wartości sprzedaży,

• koszty produkcji są funkcją wielkości produkcji,

• stałe koszty produkcji są jednakowe dla każdej wielkości produkcji,

• jednostkowe koszty zmienne są stałe i wskutek tego całkowite koszty zmienne produkcji zmieniają się proporcjonalnie do wielkości produkcji,

• jednostkowe ceny sprzedaży poszczególnych wyrobów nie ulegają zmianie z upływem czasu i nie zmieniają się również wraz ze zmianą skali produkcji w całym badanym okresie,

• poziom jednostkowych kosztów zmiennych i stałych kosztów produkcji pozostaje niezmieniony w całym badanym okresie.

Próg rentowności ilościowy

Wielkość produkcji wyraża się tu w jednostkach naturalnych które należy zrealizować przy założonym poziomie kosztów i cen, tak aby przychód uzyskany ze sprzedaży pokrywał koszty poniesione na jego wytworzenie. Ilościowy próg rentowności Qo produkcji jednoasortymentowej można wyznaczyć ze wzoru:

80

Qo=Ks/c-k Ks - koszty stałe, k -jednostkowy koszt zmienny, c - cena sprzedaży wyrobu.

Z punktu widzenia rentowności przedsiębiorstwa wielkość ta ma charakter minimalnej wielkości. Dlatego dąży się do szybkiego jej osiągnięcia, a następnie jej przekroczenia w celu maksymalizacji zysku. O wiele trudniejsze jest wyznaczenie ilościowego progu rentowności dla produkcji wieloasortymentowej. Ustala się wtedy próg rentowności wartościowy.

Próg rentowności wartościowy

Przedstawia on wielkość przychodu ze sprzedaży wyrobów, które zapewnia pokrycie kosztów poniesionych na ich wytworzenie (są to zarówno koszty stałe, jak i zmienne) przy uwzględnieniu założonej wysokości kosztów i ceny. Próg rentowności w ujęciu wartościowym Do dla produkcji jednoasortymentowej wyraża się poprzez wzór:

Do=Ks/l-k/c Ks - koszty stałe, k -jednostkowy koszt zmienny, c - cena sprzedaży.

Analiza wrażliwości

Jej podstawą jest opracowanie optymistycznego i pesymistycznego wariantu zmiany warunków działania przedsiębiorstwa. Zmiany te wpływają w określony sposób na poziom elementów obliczeniowych progu rentowności. Analiza ta służy do oceny podatności przedsięwzięcia na zmiany poszczególnych czynników wykorzystywanych przy obliczaniu progu rentowności. Analiza wrażliwości obejmuje również badanie granicznego poziomu (margines bezpieczeństwa) poszczególnych czynników, to jest takiego ich poziomu, który przy założonej wielkości sprzedaży i stałym poziomie innych czynników, zagwarantuje jedynie osiągnięcie progu rentowności. Badanie powinno dotyczyć zwłaszcza jednostkowej ceny sprzedaży i jednostkowych kosztów zmiennych, jako najbardziej podatnych na ewentualne zmiany.

Przedsiębiorstwo funkcjonujące w gospodarce rynkowej narażone jest stale na niebezpieczeństwo spadku sprzedaży wyrobów na skutek zmian warunków rynkowych. Stąd celowe jest ustalenie, tzw. wskaźnika bezpieczeństwa (Wb), obrazującego wrażliwość przedsiębiorstwa na spadek popytu zgłaszanego przez rynek na jego wyroby. Jeżeli do osiągnięcia progu rentowności konieczne jest zaspokojenie pełnego popytu, to Wb = 0. Oznacza to, że już obecnie przedsiębiorstwo nie osiąga zysku. Każdy spadek popytu na produkowane wyroby przyniesie więc stratę. Z kolei im wyższy wskaźnik bezpieczeństwa (Wb = 1), tym większy spadek popytu może ono przetrwać nie ponosząc strat. Wskaźnik bezpieczeństwa obrazuje wrażliwość projektu na spadek popytu. Wskaźnik ten można obliczyć na podstawie równania:

P_m-BEP

W_b=

Pm

Jeżeli do osiągnięcia progu rentowności konieczne jest wykorzystanie pełnych zdolności produkcyjnych, to Wb = 0. Oznacza to, że już w chwili obecnej projekt nie osiąga zysku. Każdy spadek popytu na produkowane wyroby przyniesie więc stratę. Z kolei im wyższy wskaźnik bezpieczeństwa (Wb -> 1), tym większy spadek popytu może projekt wytrzymać nie przynosząc strat.

81

Przykładowo Wb = 0,5 oznacza, że nawet spadek popytu o 50 % nie spowoduje straty, chociaż zredukuje zysk przedsiębiorstwa do zera. Obniżenie poziomu kosztów nie tylko zwiększa rentowność przedsiębiorstwa, lecz przyczynia się również, poprzez zmniejszenie progu rentowności, do rozszerzenia marginesu bezpieczeństwa. Wzrost kosztów wywoła natomiast przeciwne skutki. Wskazuje to na potrzebę stałej kontroli poziomu kosztów i szukania możliwości ich obniżenia.

Wskaźniki rentowności stanowią syntetyczną miarę, służącą ocenie sprawności i efektywności działania całego przedsiębiorstwa pod kątem realizacji jego podstawowych celów, jakimi są osiągnięcie zysku i wzrost. Wskaźniki rentowności informują o relacjach uzyskanego zysku do zaangażowanych w przedsiębiorstwie zasobów. Umożliwia to sprowadzenie do wspólnego mianownika różnorodnych efektów podjętych decyzji gospodarczych, czyniąc je w ten sposób bezpośrednio porównywalnymi. Trzeba jednak pamiętać o tym, że odzwierciedlając skumulowany wpływ różnych zjawisk i procesów, wskaźniki te nie informują o konkretnych przyczynach oraz przejawach nieprawidłowości występujących w przedsiębiorstwie. Kompleksowa analiza i ocena działalności firmy wymaga zatem stosowania różnych wskaźników. Do wskaźników rentowności możemy zaliczyć:

• wskaźnik rentowności brutto sprzedaży

• wskaźnik rentowności netto sprzedaży

• wskaźnik rentowności aktywów

• wskaźnik rentowności kapitałów własnych.

Wskaźnik rentowności brutto sprzedaży jest relacją wyniku finansowego brutto (zysku brutto lub straty) do wartości sprzedaży. Wyliczając ten wskaźnik uzyskujemy informację o tym, ile zysku brutto (lub straty) przynosi jeden złoty uzyskanych przychodów ze sprzedaży.

Można również posłużyć się wskaźnikiem rentowności netto sprzedaży, który jest relacją wyniku finansowego netto do wartości przychodów ze sprzedaży. Wskaźnik ten informuje o tym, ile zysku netto uzyskuje się z jednego złotego przychodów ze sprzedaży. Im wartość tych wskaźników jest wyższa, tym efektywność finansowa firmy jest wyższa.

Wskaźnik rentowności aktywów (ROA Return on Assets) określa zdolność aktywów jednostki do generowania zysku. Stanowi on relację zysku netto do aktywów ogółem. Wskaźnik ten informuje o wysokości zysku netto przypadającego na jednostkę aktywów. Wskaźnik ROA informuje, jak efektywnie firma zarządza swoimi aktywami. Im wartość tego wskaźnika jest wyższa, tym korzystniejsza jest sytuacja firmy. Fakt, że jedne przedsiębiorstwa posiadają wyższy wskaźnik ROA od innych nie oznacza wcale, że muszą być od nich lepsze. Zależy to od typu przedsiębiorstwa i od branży, w której ono prowadzi działalność. W niektórych dziedzinach wskaźnik rentowności majątku jest niski (np. w kopalniach i hutach), a w innych (np. w handlu hurtowym) często jest bardzo wysoki.

Wskaźnik rentowności kapitału własnego (ROE Return on Equity) jest uznawany za najbardziej adekwatną miarę korzyści osiąganych przez właścicieli spółki. Jest on relacją miedzy zyskiem netto a kapitałem własnym, zaangażowanym w działalność gospodarczą. Określa on zatem efektywność zainwestowania kapitału własnego. Biorąc pod uwagę, że w gospodarce rynkowej kapitał własny może być zainwestowany w różne przedsięwzięcia, ocena efektywności zainwestowanego kapitału w dane przedsięwzięcie ma dla właściciela kapitału znaczenie podstawowe.

82

Zarządzanie kapitałem pracującym

Efektywne zarządzanie aktywami i pasywami krótkoterminowymi powinno zwiększyć możliwości bieżącego korzystania z gotówki. Wymaga to określenia długoterminowych celów przedsiębiorstwa, opracowania narzędzi umożliwiających monitoring składowych części kapitału pracującego oraz wykrywanie odchyleń i szybkie podejmowanie działań naprawczych. Zarządzanie kapitałem pracującym determinują również coraz powszechniej stosowane przez przedsiębiorstwa nowoczesne miary wyniku finansowego (głównie economic profit), które uwzględniają koszty utrzymywania aktywów. Głównym celem zarządzania kapitałem pracującym jest utrzymywanie optymalnej wielkości aktywów obrotowych netto - by z jednej strony firma miała zdolność do terminowego regulowania zobowiązań, a z drugiej możliwość efektywnego inwestowania nadwyżki aktywów i maksymalizowania przychodów finansowych.

Zarządzanie kapitałem obrotowym polega na takim ustaleniu relacji między środkami obrotowymi a bieżącymi zobowiązaniami, aby firma była wypłacalna. Utrzymanie kapitału obrotowego netto na odpowiednim poziomie jest warunkiem właściwego prowadzenia działalności operacyjnej przedsiębiorstwa. Specyfika różnych branż wiąże się z różnym zaangażowaniem kapitału obrotowego netto - w firmach usługowych jest ono na ogół znacznie niższe niż w firmach produkcyjnych o długim cyklu technologicznym. Wysoki poziom kapitału obrotowego netto pozwala firmie swobodnie finansować jej bieżące zobowiązania. Utrzymywanie wysokiej płynności powoduje jednak, że część środków jest mało efektywnie wykorzystywana, powodując koszty utraconych możliwości. Niski stan kapitału obrotowego netto sprawia, że firma narażona jest na trudności finansowe i może mieć problemy ze spłatą zobowiązań nawet, jeśli ma zysk. Polityka w zakresie kapitału obrotowego netto powinna być zatem wyrazem kompromisu między koniecznością wywiązania się z bieżących zobowiązań a niechęcią do zamrożenia środków pieniężnych.

Kapitał obrotowy netto zdefiniowany może być jako różnica między aktywami bieżącymi a zobowiązaniami krótkoterminowymi:

KON = G+ Z + N - Zo

gdzie: KON - kapitał obrotowy netto, Z - zapasy, N - należności,

G - gotówka (rezerwa gotówkowa), Zo - zobowiązania krótkoterminowe

Strategie zarządzania kapitałem obrotowym

W praktyce stosowane są dwie podstawowe typy strategii zarządzania kapitałem obrotowym, różniące się ze względu na stopień ryzyka i możliwą do osiągnięcia stopą zwrotu:

• konserwatywna

• agresywna

Strategia konserwatywna polega na utrzymywaniu wysokiego poziomu kapitału obrotowego netto, pozwalając łatwo osiągnąć i utrzymywać płynność finansową, wiąże się z niskim ryzykiem utraty zdolności spłacania bieżących zobowiązań, ale jednocześnie z niską rentownością.

Strategia agresywna polega na zmniejszaniu płynności finansowej i finansowaniu działalności za pomocą zobowiązań krótkoterminowych. Pojawia się zatem ryzyko utraty

83

płynności - firma może nie być w stanie spłacać bieżących zobowiązań. Stosujący tę strategię chcą przede wszystkim zwiększyć swoją rentowność.

Strategie konserwatywne i agresywne można określić odrębnie dla aktywów i pasywów bieżących.

W przypadku aktywów bieżących strategia konserwatywna polega na dążeniu do utrzymywania znacznej wielkości aktywów w postaci najbardziej płynnej - gotówce i papierach wartościowych. Jest to działanie zabezpieczające firmę przed brakiem środków finansowych w razie:

■ nagłej potrzeby zwiększenia zapasów,

■ . udzielenia kredytów handlowych w przypadku dużego wzrostu sprzedaży.

W wyniku zastosowania tej strategii firma jest w stanie wykorzystać szanse zwiększonego zapotrzebowania na jej produkty, nie będzie także miała problemów ze spłatą swoich zobowiązań (również długoterminowych, np. wykupu obligacji). Jednocześnie zainwestowanie znacznej ilości środków w nie przynoszące dużych dochodów gotówkę i papiery wartościowe przeznaczone do obrotu powoduje, że działalność firmy będzie mniej rentowna.

Konserwatywna strategia zarządzania pasywami polega na zmniejszeniu roli kapitału obcego krótkoterminowego w źródłach finansowania majątku firmy. Dzięki zastosowaniu powyższej strategii zmniejsza się zapotrzebowanie na gotówkę, ale aktywa bieżące finansowane sana ogół droższym kapitałem stałym. Minimalizuje się ryzyko utraty płynności ponosząc w zamian większe koszty, a tym samym osiągając niższy zysk. Poprzez zastosowanie tej strategii pragnie się przede wszystkim zabezpieczyć przed brakiem środków na pokrycie spłaty kredytów / pożyczek lub utratę płynności na skutek niemożności zaciągnięcia nowych pożyczek.

Strategia agresywna zarządzania aktywami polega na pomniejszaniu udziału gotówki i papierów wartościowych, często uwalnia się środki zamrożone w zapasach (co jednakże może odbić się na produkcji). Podstawą tego działania jest przyjęcie założenia, że odpowiednio zarządzany majątek trwały osiąga wyższą stopę rentowności niż aktywa bieżące. Celem strategii jest uzyskania wysokiej rentowności, liczyć się jednak trzeba z ryzykiem utraty płynności, która może nawet doprowadzić do bankructwa firmy.

Strategia agresywna zarządzania pasywami polega na finansowaniu jak największej części majątku kapitałem obcym krótkoterminowym, wychodząc z założenia, że jest on tańszy od kredytu długoterminowego (bo mniej ryzykowny). Po osiągnięciu zbyt wysokiego poziomu zobowiązań krótkoterminowych firma uznawana jest za ryzykowną i niechętnie udzielane sąjej jakiekolwiek kredyty. Pojawia się także ryzyko utraty płynności.

Nadmierny poziom kapitału pracującego:

• Wysokie zapasy, należności i stan środków pieniężnych.

• Niedostateczny zwrot z inwestycji w przedsiębiorstwie, kapitały długoterminowe zamiast być z zyskiem zainwestowane są niepotrzebnie nadmiernie zaangażowane w aktywa obrotowe.

Wskaźniki pomocne w ocenie, czy poziom kapitału obrotowego nie jest za wysoki:

• stosunek obrotu ze sprzedaży do kapitału pracującego netto,

• wskaźniki płynności,

• wskaźniki obrotowości.

84

Typowe sytuacje, przy których poziom kapitału obrotowego jest zbyt niski:

firma usiłuje robić zbyt wiele, w zbyt krótkim czasie, przy zbyt niskich kapitałach długookresowych;

• w chwili spłaty znacznych zobowiązań długoterminowych firmy nie są w stanie zaciągnąć nowych,

• wysoka inflacja, utrudniająca zrealizowanie wyższej sprzedaży przy malejącej wartości kapitału.

Symptomy niedostatecznego poziomu kapitału obrotowego: gwałtowny wzrost poziomu sprzedaży, gwałtowny spadek poziomu aktywów bieżących

nieznaczne zwiększenia kapitału własnego przy rosnącym finansowaniu kapitału pracującego

• zobowiązaniami krótkoterminowymi,

• drastycznie zmieniają się wskaźniki zadłużenia i płynności (spada procent aktywów finansowanych przez kapitał własny na rzecz finansowania przez kapitał obcy, spada wskaźnik bieżącej płynności i wskaźnik szybki płynności, wartość zobowiązań bieżących przekroczy wartość bieżących aktywów).

Analiza płynności finansowej

Ryzyko utraty płynności finansowej przez przedsiębiorstwo jest dodatkowym czynnikiem poważnie komplikującym zarządzanie. Kierownictwo przedsiębiorstwa stara się o zapewnienie jak najwyższej zyskowności, co jednak często powoduje obniżenie płynności finansowej.

Płynnością finansową nazywamy zdolność przedsiębiorstwa do regulowania bieżących zobowiązań. Ujmując to w sposób prosty, przedsiębiorstwo musi mieć w kasie lub w banku wystarczającą ilość środków pieniężnych, aby dokonać należytych wypłat. Jeżeli środków pieniężnych zabraknie, mówimy wówczas o utracie płynności finansowej.

Utrata płynności grozi bardzo poważnymi skutkami dla firmy. Wiadomość o tym, że nasze przedsiębiorstwo jest niewypłacalne natychmiast dociera do kontrahentów. Dostawcy surowców i towarów od razu żądają zapłaty za dostarczony towar w gotówce, co pogłębia trudności płatnicze naszego przedsiębiorstwa. Odbiorcy wiedząc, że zarządzane przez nas przedsiębiorstwo znalazło się w trudnej sytuacji, oferują za kupowane towary niższe ceny, wychodząc z założenia, że firma w trudnej sytuacji zmuszona będzie do szybkiej sprzedaży własnych produktów i towarów. Banki przestają udzielać kredytów, a czasem nawet wstrzymują wypłatę kredytów już przyznanych. To wszystko sprawia, że nawet przejściowa utrata płynności może prowadzić do upadku firmy. Warto też pamiętać, że w przypadku nie wywiązywania się firmy z zobowiązań jeden z kontrahentów może wystąpić do sądu o ogłoszenie jej upadłości. Stopień płynności danego składnika aktywów zależy od tego, jak szybko może on zostać zamieniony na gotówkę, bez ponoszenia znacznych strat. Zarządzanie płynnością polega na synchronizowaniu wpłat i wypłat środków pieniężnych, w celu uniknięcia niewypłacalności w stosunku do naszych wierzycieli. Pomiar płynności jest istotnym zagadnieniem. Główny problem polega na tym, czy przedsiębiorstwo jest w stanie wypracować wystarczającą ilość gotówki, aby uregulować zobowiązania wobec wierzycieli. Wskaźniki płynności pozwalają na określenie stopnia wypłacalności przedsiębiorstwa. W ramach tej grupy wskaźników wymienić można trzy wskaźniki najczęściej wykorzystywane w praktyce. Są nimi:

85

• wskaźnik płynności bieżącej,

• wskaźnik podwyższonej płynności (szybki),

• wskaźnik płynności gotówki.

Wskaźnik płynności bieżącej jest najczęściej wykorzystywanym wskaźnikiem do oceny zdolności firmy do regulowania krótkoterminowych zobowiązań. Oblicza się go dzieląc wartość aktywów obrotowych przez krótkoterminowe (bieżące) zobowiązania (ogół zobowiązań z tytułu dostaw i usług, a także całość lub część pozostałych zobowiązań, które stają się wymagalne w ciągu 12 miesięcy od dnia bilansowego). Konstrukcja tego wskaźnika oparta jest na założeniu, że zdolność płatnicza firmy, a więc zdolność do terminowego regulowania zobowiązań zależy od rozmiarów posiadanego przez firmę płynnego majątku, a więc środków pieniężnych oraz innych składników aktywów obrotowych (bez krótkoterminowych rozliczeń międzyokresowych kosztów), które łatwo zamienić na gotówkę (zapasy, należności, krótkoterminowe papiery wartościowe). O dobrej płynności firmy świadczy taki stan, gdy wartość majątku obrotowego jest wyższa od wielkości zobowiązań bieżących, a więc gdy wartość tego wskaźnika jest wyższa od 1. Doświadczenia praktyczne wskazują, że wartość wskaźnika bieżącej płynności w większości wypadków powinna mieścić się w przedziale od 1,2 do 2,0. W firmie, która ma trudności z regulowaniem bieżących zobowiązań poziom wskaźnika bieżącej płynności będzie wykazywał tendencję spadkową. Niski poziom tego wskaźnika (np. w porównaniu z innymi firmami tej samej branży) jest poważnym sygnałem informującym o możliwości wystąpienia trudności płatniczych. Również zbyt wysoki poziom tego wskaźnika wpływa negatywnie na sytuację finansową firmy. Mówi się wówczas, że w firmie występuje nadpłynność finansowa. Jest to stan firmy, w której występuje nadmierny zasób środków pieniężnych, który nie jest inwestowany w różne przedsięwzięcia. Taki stan prowadzi do obniżenia rentowności w firmie.

Wskaźniki podwyższonej płynności i płynności natychmiastowej - wyraża relację pomiędzy aktywami obrotowymi pomniejszonymi o wartość zapasów i krótkoterminowych rozliczeń międzyokresowych kosztów a zobowiązaniami krótkoterminowymi [1]. Konstrukcja tego wskaźnika opiera się na założeniu, że zapasy są najmniej płynnym składnikiem aktywów obrotowych, stąd gdy zajdzie potrzeba szybkiego uregulowania wymaganych zobowiązań, istnieje duże prawdopodobieństwo, że upłynnienie tego składnika aktywów pociągnie za sobą trudności, lub nie będzie w całości możliwe. Jeżeli zatem w strukturze aktywów obrotowych dominują zapasy, to poprzednio omawiany wskaźnik może mylnie informować o rzeczywistej płynności firmy. O dobrej płynności firmy można mówić, gdy poziom tego wskaźnika mieści się w przedziale od 1,0 do 1,2.

Dalszym pogłębieniem oceny bieżących możliwości płatniczych przedsiębiorstwa może być wskaźnik płynności gotówkowej (natychmiastowej). Jest on relacją najbardziej płynnych środków obrotowych do zobowiązań bieżących. Wyjaśnia on zatem, jaką kwotę wymagalnych zobowiązań pokryć może przedsiębiorstwo z bezpośrednio dostępnych środków płatniczych. Nie przesądza on jednak o stopniu wypłacalności przedsiębiorstwa, a jedynie sygnalizuje jego sprawność płatniczą. Wskaźnik płynności gotówkowej jest wykorzystywany do celów wewnętrznych zarządzania, w związku z czym nie ustala się dla niego norm wartości.

Analizując kapitał obrotowy uwagę należy zwrócić na cztery podstawowe obszary:

• zarządzanie należnościami,

• zarządzanie zobowiązaniami krótkoterminowymi,

86

■ , zarządzanie zapasami

■ zarządzanie gotówką.

Zarządzanie należnościami:

Należności to aktywa bieżące, które mogą być zdefiniowane jako roszczenia spółki w stosunku do jej klientów z tytułu dostarczenia produktów i usług sprzedanych na warunkach kredytowych, za które zaplata ma zostać uiszczona w przyszłości, które można traktować jako inwestycję polegającą na zaangażowaniu środków finansowych sprzedającego w celu zwiększenia wolumenu sprzedaży. Należności mogą zostać podzielone ze względu na kilka kryteriów:

1. Obszar rozliczeń:

• należności od dłużników krajowych,

• należności od dłużników zagranicznych.

2. Termin płatności:

• należności krótkoterminowe - całość należności z tytułu dostaw i usług oraz całość lub część należności z innych tytułów, których okres spłaty nie przekracza 12 miesięcy od dnia bilansowego,

• należności długoterminowe odzwierciedlają prawa majątkowe jednostki, które charakteryzują się okresem spłaty dłuższym niż 1 rok od dnia bilansowego.

3. Stopień realności:

należności bezsporne, czyli środki pieniężne należne jednostce, zagwarantowane prawem i niekwestionowane przez dłużnika,

należności sporne to niezapłacone przez dłużnika kwoty, przez niego kwestionowane (odmowa zapłaty jest udokumentowana na piśmie),

należności wątpliwe, czyli środki pieniężne prawnie należne jednostce, których z powodu trudności finansowych dłużnika lub trudności z ustaleniem miejsca jego pobytu albo z innych powodów, nie można wyegzekwować,

należności przedawnione to te kwoty obciążające dłużnika, które po upływie terminu określonego prawem (Kodeks Cywilny) nie mogą być egzekwowane, ponieważ wierzyciel utracił prawo ich dochodzenia,

należności nieściągalne to te kwoty, które są należne jednostce, lecz niemożliwe do wyegzekwowania, także kwoty orzeczone przez sąd. 4.Osoba dłużnika:

należności od osób fizycznych, należności od osób prawnych 5. Tytuł powstania:

należności z tytułu dostaw i usług,,

- wypłaconych zaliczek,

kary umowne stanowiące formę zryczałtowanego odszkodowania w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Ich wysokość ustalana jest wcześniej i musi być wypłacona bez względu na rzeczywistą wysokość poniesionej szkody,

- karnych odsetek, które przysługują wierzycielowi w przypadku nieterminowego
regulowania przez dłużnika zobowiązań wynikających z umowy.

Polityka zarządzania należnościami obejmuje warunki sprzedaży kredytowej, sposób określania klientów, którym będzie udzielany kredyt kupiecki oraz sposób nadzorowania i realizacji należności. Jej efektywność może być oceniana w sposób analogiczny do efektywności innych inwestycji angażujących środki firmy.

87

Finansowanie krótkookresowe:

Zobowiązania krótkookresowe (zobowiązania z tytułu towarów i usług, krótkookresowe kredyty bankowe, zobowiązania wekslowe, emisja krótkookresowych papierów wartościowych, faktoring) stanowią podstawowe źródło finansowania umożliwiające prowadzenie bieżącej działalności firmy; teoretycznie zobowiązania z tytułu dostaw towarów i usług są korzystną formą finansowania, gdyż od tego rodzaju zobowiązań firma nie płaci odsetek, jeśli jednak regulacja zobowiązań przekracza termin umowny, z zobowiązaniami tymi wiążą się koszty karnych odsetek lub koszty związane z pogorszeniem się reputacji spółki jako dłużnika, oraz ewentualnie koszt wynikający z rezygnacji z dyskonta cenowego, jeżeli dostawca udziela go w przypadku wcześniejszej zapłaty.

Zarządzanie środkami pieniężnymi:

celem powinno być minimalizowanie ilości środków pieniężnych przy jednoczesnym utrzymaniu płynności; ważnym narzędziem jest plan wpływów i wydatków pieniężnych oraz ustalenie optymalnego poziomu gotówki (modele Baumola, Millera - Orra i inne).

Zarządzanie zapasami:

Pojęcie zapasów jest bardzo zróżnicowane (materiały, surowce, produkcja w toku, wyroby gotowe); z ich utrzymywaniem związane dwa rodzaje kosztów: utrzymywania i składania zamówienia, których minimalizacja możliwa dzięki ustaleniu optymalnej partii dostawy jak również punktu zamówienia; w celu zapewnienia ciągłości produkcji najczęściej wymagane jest dodatkowo utrzymywanie zapasu bezpieczeństwa.

1

---